جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این کتاب بارویکرد سلفی به نقد عقل گرایی در جهان اسلام در دوره معاصر پرداخته است. مصداق عقلگرایی سنی را تفکر نواعتزالی و عقلگرایی شیعی را در امامیه دانسته و بانگاه سلفی بررسی و نقد کرده است.

مسأله تکامل برزخی نفس پس از مفارقت از بدن مادی، به‌عنوان یکی از مسائل مهم فلسفی، عرفانی و کلامی است. این مسأله از گذشته تاکنون مورد توجه جدی اندیشمندان قرار داشته است. پژوهش حاضر به بررسی این مسأله از منظر دو اندشمند عارف و فیلسوف معاصر، امام خمینی (ره) و علامه حسن‌زاده آملی (ره)، پرداخته است. از نگاه این دو، تکامل برزخی از منظر آیات و روایات امری مسلم است؛ چالش این دیدگاه، توجیه فلسفی تکامل در عالم مثال (برزخ) است. با این فرض که ماده و حرکت جوهری در عالم مثال و عقل جریان ندارد. راه حل این دو فیلسوف و عارف در تصویر تکامل برزخی با تمسک به دیدگاه «تجدد امثال» است. به عبارتی دیگر، تبیین رابطه تکامل برزخی و تجدد امثال براساس دیدگاه امام خمینی (ره) و علامه حسن‌زاده (ره) از مهمترین مباحث پژوهش است. بر مبنای تجدد امثال، فرض تکامل در گرو خروج تدریجی از قوه به فعل و در بدن مادی نیست، بلکه، با ایجاد صورت اقوی از طرف فاعل در نفس جداشده از جسم رخ می‌دهد؛ چنین فرضی باعث طرح حرکت جوهری در عالم مثال نمی‌شود. گرچه نمی‌توان ادعا کرد این دیدگاه تنها بهترین توجیه فلسفی و عرفانی این معضل است، اما شاید از بهترین توجیه‌های عرفانی مسأله تکامل برزخی است که سازگاری با مبانی فلسفی دارد. براساس نظریه «تجدد امثال» و با توجه به برتری و تقدّم وجودی عالم برزخ (=عالم مثال یا ملکوت و یا عالم تجرّد غیرتام) و عالم عقل (= عالم جبروت و تجرّد تام ) می‌توان نتیجه گرفت که صور وجودی که در برزخ و قیامت برای افراد حاصل می‌شوند، کامل‌تر از صوری است که در جهان مادی بر نفس آدمی عارض می‌گردند. و البته نفس، قابلیت پذیرش صور بی‌انتهایی را دارد. در این تحقیق شیوه پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و با ارجاع مستقیم به اندیشه‌های فلسفی عرفانی مورد نظر این دو فرهیخته معاصر بوده است.یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که استناد هردو اندیشمند به متون دینی شامل آیات و روایات در اصل مطرح شدن و اثبات مسأله، تببین مراتب عالم، انطباق آن با مراتب نفس، رابطه نفس و بدن و ابطال تناسخ از مهمترین نقاط مشترک نظرات آن‌ها می‌باشد؛ اما در بحث میزان و نوع استناد به آیات و روایات نیز، روش‌شناسی و رابطه تکامل برزخی با ضروریات دینی بخشی از تفاوت دیدگاه‌های هردو اندیشمند می‌باشد.

اعتقاد به مبدأ هستی در بین اقوام مختلف در طول تاریخ به گونه‌های مختلف وجود داشته است. بر اساس این عقیده مشترک در میان آدمی در اندیشه غرب «برهان اجماع عام» و در اندیشه دین اسلام «برهان فطرت» در اثبات وجود خداوند مطرح شد. این پژوهش در پی پاسخ‌گویی به این سؤال است که امام خمینی(ره) چه رویکردی به برهان فطرت در اثبات خداوندشناسی دارد؟ در این پژوهش سعی شده با روش توصیفی تحلیلی و ابزار کتابخانه‌ای، پاسخ به این سؤال را در بررسی این دو برهان بیابیم. مهم‌ترین تقریر اجماع عام را جی. اچ. جویس با تکیه بر تقریر تنگنای شکاکیت ارائه داد و بر نقش عقل عمومی بشر بر عمومیت اعتقاد اصرار ورزید. ناقدان این برهان دلایل مختلفی ارائه داده اند. ازجمله: عدم همگانی بودن باور به خداوند و استقرایی بودن برخی از مقدمات، عدم ملازمه بین همگانی بودن و فطریت و بین فطری بودن با صدق. در بررسی برهان فطرت نیز بعد از اشاره به سیر تطور برهان سه تقریر تضایف مفهومی بین عاشق و محبوب، ذات اضافه بودن حقیقت محبت، اصل صیانت فطرت تبیین شد. برهان فطرت در تقریرهای معاصر با تکیه بر اصل علیت، نظم جهان، اصل تضایف و فقر وجودی، فطری بودن اعتقاد به وجود خداوند را اثبات می‌کند. در این پژوهش آراء امام خمینی(ره)، و دیگر علماء در باب برهان فطرت، مورد بررسی قرار گرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که هر دو استدلال مبتنی بر اصل علیت، عام بودن اعتقاد به خداوند، بالقوه بودن خداوندشناسی فطری، منزه بودن فطرت یا عقل آدمی از خطا می‌باشد. با چشم‌پوشی از بعضی تفاوت‌های این دو استدلال، می‌توان ادعا کرد که تقریرهای این دو برهان بسیار نزدیک به یکدیگر هستند. در تحقیق حاضر این نتیجه دریافت شد که با وجود انتقادهایی که به برهان فطرت وارد شده، این استدلال از قوّت بیشتری نسبت به برهان اجماع عام برخوردار است؛ چرا که برهان اجماع عام با پل زدن از همگانی بودن به فطریت استحکام منطقی لازم را ندارد و مدافعان آن اظهار می‌دارند که با ضمیمه شدن به برهان علت نخستین کارایی خواهد داشت؛ بر خلاف برهان اجماع عام، قوام برهان فطرت بر اتفاق‌نظر عمومی نیست. هرچند امر فطری همگانی نیز می‌باشد و برهان فطرت بر فرض تمامیت، استدلالی مستقل بر وجود خداوند است.

این پژوهش به بررسی تطبیقی تفسیر و تأویل اسماء الهی از دیدگاه دو عالم برجسته شیعه، امام خمینی (ره) و علامه طباطبایی (ره)، می‌پردازد. اسماء و صفات الهی از جمله مباحث بنیادین در معارف اسلامی هستند که در قرآن کریم به عنوان ابزارهایی برای شناخت ذات و صفات خداوند معرفی شده‌اند. این تحقیق با تمرکز بر تفاسیر این دو متفکر، به دنبال تبیین نقاط اشتراک و افتراق در رویکردهای تفسیری و تأویلی آن‌ها است. امام خمینی با رویکرد عرفانی و شهودی، اسماء الهی را به عنوان حلقه واسط میان ذات حق و تجلیات آن در مراتب وجود می‌داند و بر مفاهیمی مانند فیض اقدس و فیض مقدس تأکید می‌کند. در مقابل، علامه طباطبایی با نگاه فلسفی و تفسیری، به تبیین منطقی و تحلیلی اسماء الهی در چارچوب نصوص قرآنی و روایات می‌پردازد. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، به بررسی تطبیقی این دو رویکرد پرداخته و تأثیر آن‌ها بر فهم معارف الهی را تحلیل می‌کند. نتایج این تحقیق می‌تواند به غنای ادبیات علمی در حوزه عرفان، فلسفه و تفسیر قرآن کمک کرده و زمینه‌ساز تحقیقات بیشتر در این حوزه باشد.

دوگانه خوف و رجاء در قرآن، حدیث ، عرفان و اخلاق آمده شده است. در لغت به معنای بیم و امید و در اصطلاح ترس از خدا و امید به اوست که البته در مراتب و متعلق این دو، مباحث عمیقی از جمله بیم از خدا، نفس، عقوبت، حرمان، فراق، امید به خدا، رحمت، بخشش، لقاء و .... مطرح شده که در رساله به آن پرداخته می شود. در قرآن کریم خوف و مشتقات آن 122بار و رجاء و مشتقات آن 22 بار به کار رفته است. در برخی آیه‌ها، همجواری ترس و امید، نشان دهنده یک وضع نفسانی خاص در درون مؤمنان است که به نظر می‌رسد اصطلاح خوف و رجاء ناظر به این دسته باشد. زمینه معنایی این آیه‌ها، بیانگر نسبتی میان بندگان و پروردگار است و مفهوم خوف و رجاء در آنها نشان دهنده نوعی بینش مؤمنانه نسبت به ساحت الوهی است. در نهایت با همراهی دو جانب خوف و رجاء، ایمان انسان کامل می‌شود. در احادیث پیامبر اکرم و ائمه اهل بیت(ع) نیز به خوف و رجاء پرداخته شد است. در بسیاری از احادیث بر تعادل بین خوف و رجاء تأکید شده است. از جمله این که خوف و رجاء با هم عامل متذکر بودن روح دانسته شده است. این دو مفهوم در کتب عرفانی نیز همواره مد نظر عرفا بوده و مباحث ارزشمندی را در این باب مطرح کرده اند و با عنایت به لزوم توجه به این دو آموزه در زیست سلوکی بسیار به آن پرداخته شده است. در کتب اخلاق اسلامی نیز خوف و رجاء به عنوان یک اصل عملی عمده مورد توجه قرار گرفته و ابعاد آن کاویده شده است، از سوی دیگر صحیفه ی سجادیه نیز یک نمونه بی نظیر از متون شیعی است که در قالب دعا آموزه های بسیاری را مطرح کرده است. دعاهای امام سجاد علیه السلام، دارای دو جنبه کاملاً مرتبط و متکامل می باشند: یکی جنبه عبادی و دیگری اجتماعی که با جریان حرکت اصلاحی امام علیه السلام در آن شرایط سخت، همسویی دارد. امام سجاد (علیه السلام) با آنکه در بدترین شرایط زمانی می زیست و از سوی حاکمان جور، زیر شدیدترین فشارهای جسمی و روانی به سر می برد، در گسترش ایمان و پایداری و در احیای اسلام ناب محمدی و سیره جد بزرگوارش منحصر به فرد بود . محققان مسلمان، عصر امام سجاد (علیه السلام) را به لحاظ سیاسی و فرهنگی، تاریک ترین عصرها می دانند و از آن، به دوره سقوط فرهنگ اسلام یاد می کنند. در عصر امام سجاد (علیه السلام) علاوه بر شکنجه، کشتار و اختناق، ارزش های اسلامی نیز به نازل ترین حد خود رسیده بود . تنها نام اسلام باقی مانده بود، که آن هم به جهت جلب قدرت و نان، نام برده می شد و کسی را رغبت بر دانستن دستورات آن نبود. با آگاهی از این عصر است که باید از «فعالیت های فرهنگی و اجتماعی امام سجاد (علیه السلام) » به عنوان هنری بزرگ و معجزه ای شگرف یاد نمود . یکی از این فعالیتها بیان مسائل اسلامی بود که آن حضرت با زبان دعا و مناجات، که بسیاری از آنان در قالب «صحیفه سجادیه » به جای مانده است، مسائل اسلامی را بیان می کرد. رویکرد عرفانی کتاب صحیفه سجادیه بسیار چشمگیر است و مضامین مختلفی در این صحیفه نورانی ذکر شده، مضامینی که در مباحث منازل سلوکی هم مطرح می شود و همین امر موجب شده است در فضای عرفان شیعی توصیه مکرر به بهره گیری از صحیفه سجادیه دیده شود . از جمله در مناجاتهای خائفین و راجین در این زبور آل محمد (ص) یافت می شود. این رساله در پی آن است که خوف و رجا را در صحیفه سجادیه جامعه بررسی کرده و از نگاه عرفانی امام خمینی (ره) نیز، به عنوان نمونه برجسته یک عارف شیعی که خود انس بی نظیری با کتب ادعیه دارد، مورد کاوش قرار دهد. حضرت امام (ره) در میان آثارشان بخصوص در شرح حدیث جنود عقل و جهل و کتاب ارزشمند چهل حدیث عنایت ویژه ای به این مفاهیم داشته و با رویکردی عرفانی این دو آموزه را مورد کنکاش قرار داده اند. بطور مثال حضرت امام (ره) در کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل، خوف و رجا را در روایت از جنود عقل دانسته و معتقدند به معنای ادراک عظمت و هیبت و رجا از امید به رحمت به دست می‌آید و رجای حقیقی را رجایی می‌داند که موجب سستی در انجام عبادت نشود. امام‌خمینی (ره) هر یک ازخوف و رجا را به دو قسم پسندیده و ناپسند تقسیم و برای هریک اسبابی ذکر کرده، و برای خوف مراتبی چون خوف عامه و خاصه و برای رجا مراتبی چون امید به ثواب و رجای عارفان برشمرده است. ایشان بر لزوم همراهی خوف و رجا تأکید دارد و انبیا(ع) را از این جهت به گروهی که خوف بر آنها غالب، گروهی که رجا بر آنها غالب و گروهی که خوف و رجا را با هم دارند، تقسیم کرده است. امام‌خمینی خوف را کمالی معنوی و منشأ بسیاری از فضایل نفسانی می‌داند، که مبدأ درمان تمام بیماری‌های روحانی است. ایشان رجای حقیقی را رجایی می‌داند که موجب سستی در انجام وظیفه و عبادت نشود، در عین حال شخص بر اعمال خود اعتماد نداشته و به رحمت حق امیدوار باشد و آنچه موجب سستی شود را غرور می‌شمارد و بر اجتناب از آن تأکید می‌کند.

باسمه تعالی بررسی مقایسه جایگاه عشق در نظام هستی بر اساس آراء جناب فیض کاشانی و امام خمینی علا رغم داشتن اشتراکات فراوان در اصل مفهوم عشق ،ذهن را در رابطه با عناوینی چون عقل و عشق، منشا عشق و آثار آن دچار چالش‌هایی می‌کند که هر کدام از دو شخصیت در این زیر شاخه‌ها چگونه توانسته‌اند آراء خویش را به آن دریای سرمدی متصف و متصل نمایند؟ رساله حاضر در دو فصل تنظیم گردیده و در فصل دوم اختصاصاً به بررسی ابعاد مختلف موضوع پرداخته است.