جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث از اسماء و صفات الهی از مباحث مهم اعتقادی است که شناخت آنها موجب تقویت ایمان و درک بهتر از خداوند و رابطه‌ی انسان با او می‌شود. این مقاله به مطالعه تطبیقی آرای دو اندیشمند برجسته، موسی بن میمون (ابن‌میمون) در سنت یهودی و امام خمینی در سنت اسلامی، در مسئله ذات و صفات الهی می‌پردازد. این پژوهش، با استفاده از روش تطبیقی-تحلیلی و با تمرکز بر متون کلیدی دو اندیشمند؛ از جمله «دلالة الحائرین» ابن‌میمون و آثار فلسفی-عرفانی امام خمینی مانند «تعلیقه بر فصوص الحکم» به بررسی این پرسش اصلی می‌پردازد: «تفاوت‌ها و اشتراکات آرای ابن‌میمون و امام خمینی در تبیین ذات و صفات الهی چیست و این تفاوت‌ها چه ریشه‌های مکتبی و روش‌شناختی دارند؟» یافته‌های این پژوهش، حاکی از آن است که ابن‌میمون با تکیه بر الهیات سلبی و عقلانیت ارسطویی، صفات را به نفی نقص یا افعال تقلیل می‌دهد، در حالی که امام خمینی با تلفیق حکمت متعالیه و عرفان شیعی، صفات را تجلیات کمالات ذاتی در مراتب وجود می‌داند. این پژوهش، افزون بر تبیین وجوه اشتراک و افتراق، الگویی برای مطالعات تطبیقی فلسفه دینی در سنت‌های مختلف ارائه می‌کند.

در هر نظام فکری شناخت روابط و مناسباتی که برای انسان در آن نظام مشخص می‌شود، نقشِ تعیین کننده‌ای در شناخت ماهیّت او و هدفمندی و جهت‌گیری نگرشی، کنشی و انگیزشی وی دارد. رابطه انسان و خدا، یکی از روابط اساسی انسان در نظام‌های الهیّاتی خدامحور است و عرفان اسلامی نیز از این قاعده مستثنی نیست. جستارِ حاضر به شیوه تحلیلی– توصیفی در پی تبیین مبانی رابطه انسان و خدا از منظر عرفان اسلامی با نگاهی به آراء امام خمینی(س) است. هرچند در آثار امام خمینی(س) به این مقوله بطور مستقیم پرداخته نشده است، امّا برای او همچون دیگر عرفا ارتباط با امر قدسی، دغدغه اصلی و مقصود نهایی است. در نگاه عرفانی خدا و انسان ویژگیهایی دارند که برقراری ارتباط را ممکن می‌سازند و مبانی این رابطه از سه حیث خداشناختی، انسان‌شناختی و معرفت‌شناختی قابل بررسی است. اصلی‌ترین جنبه این رابطه معرفت و شناخت است که در مرکز حقیقت وجود انسان یعنی قلب محقّق می‌گردد و مقوله عشق، انگیزه بنیادی در شکل‌گیری این رابطه است.

مفهوم انقلاب به کنش اجتماعی و سیاسی پرشتاب برای تغییرات بنیادین و واژگونی نظام حاکم و مستقر ساختن نظم جدید تعریف می‌شود. انقلاب دارای دو مولفه اساسی است؛ 1. ستیز و به زیر کشیدن نظم حاکم، 2. استقرار نظم جدید که هیچ شباهتی از منظر حقوقی، نهادهای جدید و کنش سیاسی با نظام گذشته نداشته باشد. کنش‌های انقلابیون به عنوان نیروی سلبی و نفی‌کننده نظم حاکم که از سوی معترضان و در راستای به زیر کشیدن کلیّت ساختارهای قدرت تمرکز می‌یابد، در مفهوم انقلاب و براساس فهم نیروهای مدافع کنش‌های انقلابی صورت‌بندی می‌شوند. در این راستا، هدف تحقیق حاضر بازخوانی مفهوم انقلاب در اندیشه جریان اسلام‌گرایان سیاسی است که با تاکید به اندیشه فلسفه صدرایی از سوی فعالان انقلابی بازتولید شد. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و با بررسی نشریات و بازخوانی مواضع جریان سیاسی اسلام‌گرا (دهه 1340-1350) انجام شده است. سوال اصلی پژوهش این است که بنیان‌های معرفتی اندیشه اسلام‌گرایان درباره مفهوم انقلاب چگونه صورت‌بندی شده است؟ نتایج حاکی از آن است که اسلام‌گرایان طرفدار انقلاب با بهره‌گیری از مفاهیم دین اسلام و آموزه‌های مذهب شیعه و فهم فلسفی آمیخته با بنیان‌های معرفت دینی سعی در فهم دیگری از مفهوم انقلاب داشتند. فهم آنان برآمده از تاریخ اسلام، فلسفه اسلامی و نظام دانایی دینی بوده است. انقلابیون اسلام‌گرا و در صدر آنها اندیشه‌های سیاسی امام خمینی تحت تاثیر فلسفه صدرایی فهمی از تغییرات جهان به دست می‌دهند و اندیشه انقلاب را بر پایه‌های این ادراک دنبال می‌‌کنند. مفهوم فلسفی حرکت و تغییر عالم در نگاه نیروهای طرفدار اسلام سیاسی این امکان را به آنان می‌دهد تا فهم خود از مفهوم انقلاب را بدون وام گرفتن مفاهیم از سایر اندیشه‌ها برای شکل دادن به ابرکنش منتهی به انقلاب صورت‌بندی کنند.

در حالی‌که بعضی بر این باورند که عرفان، اجازۀ ورود به سیاست و تدبیر امر دنیا را به عارفان نمی‌دهد؛ اما قرائن تاریخی، شهادت دیگری دارند. بررسی ورود عارفان در حوزۀ کنش سیاسی، اعتبار ادعای مخالفان را متزلزل می‌کند. این پژوهش، با مطالعۀ نقد قدرت سیاسی در اندیشه و رفتار دو شخصیت عرفانی در دو سر طیف دوران رونق عرفان، به تبیین کنش سیاسی عارفان پرداخته است. نجم رازی و امام خمینی معتقدند که ریشۀ بحران‌های اجتماعی در قدرت سیاسی است؛ از این‌رو، با اصلاح قدرت سیاسی، بسیاری از بحران‌های اجتماعی مرتفع می‌شود. از نظر آنها، دوری صاحبان قدرت از دین و دین‌داری، منفذ فساد در ساختار قدرت سیاسی است. بهترین و کامل‌ترین حکومت را صالحان مهذّب و دین‌دار برپا می‌کنند؛ حکومتی که در سایۀ آن، حق مظلومان ادا شده و ملک و مملکت، نه ابزاری صرفاً برای آبادی دنیا که برای آبادانی آخرت نیز به کار گرفته می‌شود. در نوع انتقاد نجم رازی و امام خمینی تفاوت‌هایی هم وجود داشت؛ چنانکه نجم رازی در مقابل ناامنی برخاسته از هجوم مغولان، فرار را بر مقاومت و مبارزه ترجیح داد و در اصلاح مفاسد قدرت، تنها به نوشتن موعظه‌نامه بسنده کرد. اما امام خمینی نه‌تنها نسبت به اصلاح امور هشدار داد؛ بلکه با سخنرانی‌ها و اعلامیه‌ها، دیگران را هم به افشاگری و مقاومت و مبارزه دعوت کرد. او در این مسیر نه‌تنها فرار نکرد؛ بلکه ایستاد و هزینه‌های مقاومت را پرداخت. امام مبارزه و در دست ‌گرفتن قدرت سیاسی را نه به‌عنوان یک تکلیف اجتماعی یا انسانی، بلکه به‌عنوان یک واجب الهی و مقدم بر بسیاری از تکالیف دینی می‌دانست که برعهدۀ هر انسان دین‌داری است.

اخلاق و آزادی از دغدغه‌های بنیادین بشر و جزء اصلی‌ترین نیازهای وی بوده که از دیرباز در امور فردی و اجتماعی نمود پیدا کرده است. این بحث در دوره‌ی معاصر اهمیتی مضاعف یافته و توجّه بسیاری از اندیشمندان را به خود معطوف کرده است. امام خمینی به عنوان بزرگ‌ترین نماد آزاداندیشی و بزرگ‌ترین منادی آزادی و اخلاق در جهان معاصر، در لابه لای آثار و گفتارهای خویش این مسأله را مورد بحث و گفتگو قرار داده است. از دیدگاه ایشان، آزادی شرایط و زمینه‌ی پرورش اخلاق را در جامعه‌ی فراهم می‌آورد و اساساً تحقق جامعه اخلاقی در گرو داشتن آزادی است. همچنین آزادی بی‌حد و حصر نبوده و به وسیله‌ی اخلاق و قانون محدود می‌شود. برهمین اساس، جستار حاضر با ایضاح مفهومی آزادی و اخلاق به پژوهش درباره‌ی این دو و نسبت آن‌ها با یکدیگر پرداخته و دیدگاه امام خمینی  را واکاویده است.

مبانی انسان‌شناسی، مرکز ثقل علوم انسانی است. مطالعه در این ساحت پیش‌نیاز هر گونه نظریه‏‌پردازی و تحول در علوم انسانی به شمار می‌‏آید. امام خمینی به‌عنوان یک متفکر برجسته و تأثیرگذار اجتماعی، دارای منظومۀ فکری منسجم است. یکی از اضلاع مهم فکری ایشان، مباحث و مبانی فلسفی و عقلی است. در مبانی فلسفی، مبانی انسان‌شناختی جزو مهم‌ترین مبانی است که تأثیرات مستقیم و بنیادین در کلیۀ علوم انسانی می‏‌گذارد. سؤال تحقیق این است که مبانی امام در حوزۀ انسان‌شناسی چیست و چگونه در تحول علوم انسانی امتداد یافته است؟ هدف این مقاله ترسیم این مهم در دو حیطه است: «مبانی فلسفی انسان‌شناختی امام خمینی» و «امتداد آن مبانی در تحول علوم انسانی» که در ضمن مقاله به مبانی و جزئیات هر دو حیطه پرداخته شده است. مبانی فلسفی گفته‌شده دارای دلالت‏‌هایی‌اند که می‌‏بایست برای تحول، تعالی و شکل‌دهی علوم انسانی مطلوب، پی‏‌ریزی شوند و امتداد یابند. ازاین‌رو، این مقاله می‏‌تواند نمونه و مدخلی بدیع باشد برای امتداد اندیشۀ امام خمینی در تحول و تعالی علوم انسانی، که در عین تبیین بنیادهای فلسفی، دلالت‏های کاربردی بسیار وسیعی در علوم انسانی و مسائل جامعه و نظامات کشوری و تمدنی دارد.