جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتابنامه: ص. ۱۶۵-‎۱۷۰؛ همچنین بصورت زیرنویس // امید به زندگانی جاودن سبب گردیده است که انسان باورهای گوناگون را در باب حیات پس از مرگ پیدا کند که تناسخ یکی از آنهاست، این ایده که دیرینه ای طولانی دارد از سوی موافقان و مخالفان آن به بحث گذارده شده است. در اسلام بویژه در مکتب تشیع اگر چه عقیده تناسخ از ناحیه پیشوایان معصوم (ع) ابطال گردیده است. لیکن خردورزان و اندیشوران آن مکتب را از تفکر در آن زمینه باز نداشته است که صدرا و سهروردی به عنوان پرچمداران دو مکتب حکمت متعالیه و اشراق از جمله ایشانند. در این نوشتار، ضمن مرور بر تاریخچه این نگرش بشری، و بیان تقسیمات مربوط به آن، انظار و آراء دو فیلسوف مزبور در این باب نیز به اجمال بررسی و مقایسه گشته است، هر چند سهروردی در ابطال تناسخ همانند ملاصدرا به وضوح سخن نگفته است؛ اما بیانات او در این مقوله روشنگری شگرفی در متفکران پس از خودش ایجاد نموده است که صدرالمتألهین را می توان جامع و کامل کننده این ابحاث به شمار می رود. به هر حال، اگر چه بطلان نقلی و علمی تناسخ خدشه ناپذیر به نظر می رسد، اما درباره محال بودن عقلی آن و بررسی تأثیرات این نظریه، مجال بحث و تأمل باقی است.

کتابنامه: ص. ۲۴۵-‎۲۳۶؛ همچنین بصورت زیرنویس // تشکیک یکی از مهمترین مباحث فلسفی و در حقیقت از ارکان اصلی فلسفه محسوب می شود این اصل مهم همچون حقیقت خارجی از نوآوریها و ابداعات سهروردی است. محور اصلی نوشتار پی گیری ا ین مساله است که آیا اساسا تفاوت یا تفاوتهایی بین شیخ اشراق و ملاصدرا در مساله تشکیک وجود دارد؟ و این دو فیلسوف با استفاده از این اصل قادر به حل چه مسایلی بوده اند و چه نتایج و آثاری را بر این مساله ترتیب کرده اند؟ در جواب ابتدا ارا و عقاید شیخ اشراق و ملاصدرا را در زمینه تشکیک بررسی شد که بررسی آرا اینن دو فیلسوف از محورهای اصلی این رسال محسوب می شونود شیخ اشراق پس از اثبات اصالت ماهیت در بحث از اقسام تمایز و کثرت در ماهیت، تشکیک در ماهیت را- در برابر مشاء که منکر وقوع تشکیک در ماهیات هستند- مطرح می کند و آن را در مطلق ماهیت - چهجواهر و چه اعراض- به عنوان یک امر خارجی جاری و ساری می داند و با خارجی کردن بحث تشکیک این مساله را به صورت یک مساله جدید فلسفی در می آورد. پس از اینکه شبخ تشکیک در ماهیت را به اثبات می رساند آن را در نظام نورری خویش جاری می کند. در حقیقت عمده کاری شیخ اشراق در فلسفه، متافیزیک نوری است که نظام نوری را در آن به تصویرز می کشد. مهم ترین اصلی که در تصویر این نظام دخیل است تشکیک می باشد. شیخ قائل است تشکیک در مطلق انوار مطرح است چه انوار جوهری و چه انوار عرضی و چه انواری که در نظام نوری در طول یکدیگر قرار دارند و چه انواری که در عرض هم جای دارند. نه تنها تشکیک در انوار و ترتیب آنها واقع است بلکه در روابط بین انوار نیز این اصل مهم جاری و ساری می باشد. تشکیکی در انوار می گویید که همه انوار در اصل و فسخ نور شریکند و تنها به شدت و ضعف با هم متفاوتند. شیخ اشراق با بحث تشکیک در انوار به پیشرفتهای قابل توجهی دست یافت و قادر به حل مسایلی شد که جز به مدد تشکیک حل آنها میسر نبود. از جمله این مسایل، حل امتیاز نورالانوار از نور اقب در عین بساطت نور الانوار، حل ظلمت و شر در نظام نوری است. ملا صدرا اصل تشکیک را از سهروردی گرفته و آن را در وجود پیاده می کند. پس از اثبات اینکه متن خارج را وجود پر کرده و وجود، تحقق و خارجیت دارد و از طرفی وجود، واحد و بسیط است نوبت به توجیه کثرات در عالم می رسد. ملاصدرا در توجیه کثرات، تشکیک در وجود را برابر مشاء- که وجودات را حقایق متبانیه می دانند- و در برابر برخی از عرفا- که وحدت محض را می پذیرند و کثرت را مجاز می انگارند- مطرح کرد. تشکیک در وجود به این معنی که وجود حقیقتا واحد است، کثرات نیز حقیقتا موجودند اما کثرات به وحدت برمی گردند و وحدت در کثرات، ساری است. این نظریه، تشکیک در مراتب یا تشکیک خاص نام دارد. ملاصدرا نیز با طرح بحث تشکیک در وجود به آثار و نتایج بسیار مهمی دست یافت. تشکیک در وجود، در حکمت متعالیه ملاصدرا از چنان اهمیتی برخوردار است که در بسیاری از مسائل فلسفی به عنوان مقدمه اصل اثبات آنها قرار می گیرد و در حقیقت نقش رکن را در اثبات بسیاری از مسایل ایفا می کند. اما ملاصدرا با تحلیل علیت و ارجاع علیت به شان، وحدت شخصی را به عنوان نظر نهایی می پذیرد. با قبول وحدت شخصی وجود، کثرات، شئون باری تعالی هستند که از خود وجود فی نفسه مستقل بلذات ندارد و تشکیک در همین شئون و مظاهر، صورت می گیرد. اصل تشکیک هم نظام نوری سهروردی و هم نظام وجودی ملاصدرا را بصورت نظامی واحد، متصل و هماهنگ در می آورد. هر دو نظام بر اساس تشکیک بصورت هرمی خواهند بود که کثرات در آن از پیوند و ارتباط عمیقی برخوردارند. نه تنها انوار و وجودات در دو نظام، رابطه تشکیکی دارند بلکه اوصاف و کمالات آنها نیز تشکیکی خواهند بود. به خاطر ا ختلاف مبانی، اختلافات اساسی بین سهروردی و ملاصدرا در مساله تشکیک وجود دارد. این تفاوتها نه تنها در نفس تشکیک مطرح است بلکه با لتبع در آثار و نتایج آن نیز اختلافاتی وجود دارد. بر اساس اختلافات این دو حکیم در مساله تشکیک، به جد می توان گفت نتوع نگاه به عالم هستی نگاهی متفاوت خواهد بود.

عالم برزخ و مثال یکی از مسائل مهم فلسفی، عرفانی وکلامی است که از دور زمان تا بحال مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. عالم برزخ عالمی است روحانی که از سویی به دلیل تجرد از ماده شبیه عالم مجردات محض است و از سوی دیگر به خاطر دارا بودن بعضی از آثار ماده (مانند شکل و مقدار) شبیه عالم مادیات محض است. این عالم دارای دو نوع نزولی و صعودی است، برزخ نزولی برزخی است که در سیر نزول وجود بین عالم مجردات و عالم مادیات قرار گرفته است و برزخ صعودی برزخی است که در سیر صعودی وجود بین عالم ماده و عالم مجردات قرار می گیرد. آیات قرآن و روایات متعددی بر وجود هر دو نوع برزخ (صعودی و نزولی) دلالت دارند. نظریات در مورد برزخ نزولی وماهیت آن از سوی متفکرین اسلامی متفاوت بوده است چنانکه بعضی از حکمای اسلامی مانند شیخ اشراق و ملاصدرا معتقد به آن بوده اند و بر وجود آن برهان اقامه کرده اند. اما بعضی از حکما مانند حکمای مشاء و اتباع آنها مانند ابن سینا و فیاض لاهیجی به دلیل اینکه در هستی شناسی خود وجود عالمی نیمه مجرد را نپذیرفته اند منکر عالم برزخ نزولی شده اند و عمده دلیل آنها بر این مطلب عدم انفکاک بین صورت و ماده است. دلایل و براهین متعددی بر وجود برزخ نزولی اقامه شده است که از مهم ترین آنها می توان به قاعده امکان اشرف و لزوم واسطه بین مجرد مادی اشاره کرد. نظریات در مورد برزخ صعودی بین حکمای اسلامی نیز مانند نزولی مختلف بوده است شیخ اشراق و فیاض لاهیجی منکر چنین عالم شده اند چنانکه به عقیده شیخ اشراق نفوس انسانها پس از مرگ اگر در علم و عمل کامل باشند متصل به عالم عقول می شوند و در غیر این صورت با قالب های مثالی که از پیش در عالم مثل معلقه وجود دارند، همراه خواهند بود. و به نظر فیاض هیچ نفسی از انسانها پس از مرگ همراه با بدن نیست بلکه آنچه از انسانها باقی می ماند چیزی جز ارواح نامتجسد نیست. ملاصدرا معتقد به عالم برزخ بوده است. به عقیده ایشان تمام نفوس پس از مرگ در برزخ همراه با بدنهایی هستند که این بدنها ناشی از افعال و ملکات نفسانی انسانها است که در دنیا کسب کرده اند.