جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع این درس‌گفتارها ناظر به غایت‌شناسی (teleology) است. این مسأله در آثار سه فیلسوف مهم تاریخ فلسفه، ارسطو، کانت و هگل دنبال می‌شود. از دل واکاوی متون این فیلسوفان به دنبال پاسخ به پرسش‌هایی از این دست هستیم: چگونه مفهوم غایت، به مفهومی کلیدی و غیرقابل حذف در تبیین پدیده‌های عالم تبدیل می‌شود؟ آیا این مفهوم مستلزم قصدمندی است؟ جایگاه انسان در تبیین غایت‌شناختی کجاست؟ پیوند میان غایت‌شناسی طبیعی با الهیات (امر نامشروط) چیست؟

موضوع «درس‌گفتارهای هگل و مسئله شکاکیت» بازخوانی و ارائه‌ی تصویری است جامع از کلیت سنت ایدئالیسم آلمانی با محوریت فلسفه‌ی هگل. گفته می‌شود مفهوم محوری فلسفه‌ی هگل که در جای‌جای آثار او نیز به چشم می‌خورد، امر مطلق است. ولی به رغم پیشینه خاص کانتی فلسفه‌ی هگل و شکل‌گیری مسائل آن در بستر سنت ایدالیسم آلمانی، بسیاری، مفهوم مطلق را بر مبنای دلالتی الهیاتی تفسیر کرده‌اند. بنابراین این پرسش محوری به میان می‌آید که چگونه پس از نقادی‌های کانت به مابعدالطبیعه و دیالکتیک استعلایی در نقد اول که به امتناع موضوع قرار گرفتن امور نامشروط در متافیزیک می‌انجامد، بازگشت به امر مطلق ممکن شده است، به ویژه با نوعی دلالت الهیاتی یا به شکل اعم، دلالتی متافیزیکی. به همین دلیل برای تبیین دقیق دلالت امر مطلق در فلسفه‌ی هگل، لازم است نسبت او با فلسفه‌ی کانت روشن شود. از آن جا که کل سنت ایدئالیسم آلمانی را می‌توان پاسخی به مسأله شکاکیت (ناشناختنی ماندن شیء فی‌نفسه و نفی امکان شناخت امر نامشروط) قلمداد کرد، در این درس کوشش می‌شود کل پروژه‌ی فلسفه‌ی نظری هگل نیز به عنوان پاسخی به شکاکیت در نظر گرفته شود. بنابراین برای بیان پیوستگیِ نظام فلسفی هگل و سنت ایدئالیسم آلمانی، این درس بر مبنای پاسخ به یک پرسش فلسفی پیش خواهد رفت:‌ دریافت هگل از مسأله‌ی شکاکیت چیست و نیز چه پاسخی برای این پرسش دارد؟ هگل خود تصریح می‌کند که ناشناختنی‌ماندن شیء فی‌نفسه نزد کانت، مستلزم انکار امکان معرفت و در نتیجه شکاکیت است. اما درباره‌ی پاسخ هگل به پروژه‌ی نقادی کانت و نحوه‌ی بازبینی او در پروژه‌ی کانت اختلاف نظر جدی وجود دارد: اول، دریافتی متافیزیکی که بر آن است که هگل از امر مطلق به عنوان یک بنیاد نامشروط برای تمامیت تعینات انسانی و طبیعی سخن می‌گوید. دوم، تفسیر غیرمتافیزیکی که مسأله‌ی هگل را در نفی ناشناختنی ماندن شیء فی‌نفسه، بدون طرح امر نامشروط می‌دانند. در این بیان مقصود از امر مطلق، اطلاق خودآگاهی استعلایی و کفایت مفاهیم برای صورت‌بندی متعلقات تجربه است. تفاسیر غیرمتافیزیکی در بدو امر، نسبت روشنی با مسأله‌ی شکاکیت کانتی ندارند و حتی به نظر می‌رسد که از مسأله‌ی اساسی (نسبت میان کانت و هگل) غفلت کرده، بر نسبت میان اسپینوزا و هگل تأکید می‌کنند. با این حال هم‌چنان می‌توان از پروژه‌ی متافیزیکی هگل ذیل مسأله‌ی شکاکیت کانتی سخن گفت؛ بر این اساس مسأله‌ی هگل در نفی شکاکیت، نه نفیِ شیءِ فی‌نفسه ناشناختنی و بیرون نماندنِ فعلیتِ اشیاء از مفاهیمِ آگاهی، که اثبات تمامیت تبیین‌پذیری از طریق بازگشت مجدد به بنیان نامشروط است. برای ارزیابی نحوه‌ی خوانش هگل از فلسفه‌ی کانت و طرح امکان شناخت، نخست دریافت خاص هگل از پروژه‌ی نقادی کانت بر مبنای مقدمه‌ی کتاب پدیدارشناسی بازخوانی شده، تمایز رویکرد استعلایی از رویکرد دیالکتیکی هگل بیان می‌شود. بر مبنای این خوانش روشن می‌شود که چگونه نزد هگل، پروژه‌ی نقادی مستلزم از پیش مفروض گرفتن نوعی سوبژکتیویسم محکوم به شکاکیت بوده و رویکرد دیالکتیکی، پاسخی به این معضل است. از این رو، و به منظور دستیابی به دریافتی جامع از کلیت پروژه‌ی هگل فقراتی منتخب از کتاب پدیدارشناسی مورد بررسی قرار می‌گیرد. در ادامه بحث دریافت کانت از سرشت امر نامشروط و پیوند آن با غایت‌شناسی بر مبنای فقراتی منتخب از بخش دیالکتیک استعلایی کتاب نقد عقل محض و کتاب نقد قوه حکم مورد بحث قرار می‌گیرد. در انتها پاسخ هگل به مسائل مورد نظر و تعین امر مطلق نزد او، بر اساس بخش سوم علم منطق بازسازی می‌شود.

هگل «عناصر فلسفه حق» را در سال ۱۸۲۱ منتشر کرد. رئوس آن اما پیشتر، در سال ۱۸۱۷، در بخش دوم (ذیل عنوانِ «روح عینی») از فصل سومِ (با عنوان «علم روح») ویراستِ نخستِ «دایره‌المعارف علوم فلسفی» منتشر شده بود. هگل در «عناصر» شرح مبسوطی از فلسفه‌ی سیاسی خود، در مقام دقیقه‌ای از یک نظام فلسفی عام‌تر، به دست می‌دهد و در آن می‌کوشد به راه‌ورسمی مشخصاً دیالکتیکی میان دو سنت لیبرالیسم و محافظه‌کاری وساطت کند. همین موضع در-میانه‌ی (in-between) هگلی همواره سبب شده است که «عناصر» آماج داوری‌های متناقض قرار بگیرد، به این دلیل ساده که ردپای مؤلفه‌های تعیین‌کننده‌ای از هر دوی این سنت‌ها را می‌توان جابه‌جا در متن آن سراغ گرفت. سودای هگل این بود که در «عناصر» میان آزادی و ضرورت، حق و وظیفه، و خودآیینی و اطاعت آشتی برقرار کند. از همین روست که مواجهه با «عناصر» عملاً مواجهه با دعاوی سنت‌های لیبرالیستی و محافظه‌کار هم هست. خودِ هگل در فاصله‌ی ۱۸۱۷ تا ۱۸۳۱، «عناصر» را هفت بار درس داد. وقتی مرگ آمد هگل سرگرم کارکردن بر هفتمین درسگفتارش از «عناصر» بود.

در این سلسله گفتارها پس از ترسیم طرحی از زمینه و زمانه‌ای که هگل درسگفتارهای فلسفه هنر خود را در آن عرضه کرده بود، خواهیم کوشید با تمرکز بر متن آلمانی مقدمۀ این درسگفتارها مدخلی بجوییم نه فقط به فلسفۀ هنر هگل، بلکه به دستگاه فلسفی او بطور کلی.

توماس لویس تلاش می‌کند نشان دهد که چرا تاریخ برای فلسفۀ دین اهمیت دارد. وی استدلال می‌کند که فهم اینکه چهره‌های اثرگذار در تاریخ مدرن فلسفۀ دین چگونه تلاش می‌کرده‌اند مفهوم دین را متحول کنند، هم اهمیت مطالعات تاریخی برای فلسفۀ دین را نشان می‌دهد و هم محوریت فلسفۀ دین را در مجموعۀ مطالعات دینی نمایان می‌سازد. وی تلاش می‌کند نمایان سازد که چگونه نشان داده شدن مسیرهای پیموده (ن‍)شده در فلسفۀ دین با مطالعۀ تاریخ فلسفه می‌تواند به پیشبرد فلسفۀ دین کمک کند. در این نوشته، نشان خواهیم داد که چگونه می‌توان استدلال لویس را به اهمیت مطالعۀ سنت‌های مختلف فکری در فلسفۀ دین نیز گسترش داد. با استفاده از صورت‌بندی‌ای که رابرت نویل از «فلسفۀ مقایسه‌ای هنجاری» می‌کند، از سویی، و پیاده‌سازی آن از باب نمونه بر نگاه هگل به رابطۀ ایمان و عقل، از سوی دیگر، تلاش خواهیم کرد نشان دهیم که نه تنها مطالعۀ تاریخ فلسفۀ دین در یک سنت می‌تواند به پیشبرد فلسفۀ دین در آن سنت کمک کند، بلکه مطالعۀ تاریخ فلسفۀ دین در سنت‌های مختلف فلسفی نیز می‌تواند برای پیشرفت در مواجهه با مسائل فلسفۀ دین الهام‌بخش باشد.