جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله، نظریه متناقض نمایی تجارب عرفانی که توسط استیس، مولف کتاب «عرفان و فلسفه»، ارایه شده است را با توجه به مباحث عرفان اسلامی، به نقد کشیده و نشان می دهد این نظریه که متضمن غیرعقلانی بودن عرفان است، با مبانی عرفان اسلامی سازگار نیست. دلیل اصلی این عدم تطابق، نگرش نادرست استیس در تفسیر اندیشه وحدت وجود می باشد که در آن، تفکیک عمیق مقام احدیت و واحدیت را ناشی از توجیه عرفا دانسته و به هیچ می انگارد؛ حال آن که این تفکیک، به ویژه در عرفان اسلامی، ناشی از تفکیک وجود و مظاهر آن است. وجود حقیقتی یگانه و موصوف به وحدت است، و مظاهر وجود متکثر و موصوف به کثرت هستند. کثرات از حیث هستی، اضافه و عین الربط به آن هستی یگانه بوده و هستی مستقل ندارند. از این رو، نظریه «وحدت در عین کثرت» حامل هیچ گونه تناقضی نیست؛ هر چند که وحدت ضدین در ساحت هستی احد را به عنوان یک ضرورت عقلی می پذیرد.

این مقاله به گفت و گوی عارفان با ابلیس پرداخته است. در مجموع سی و هشت گفت و گو از متون ادبیات عرفانی انتخاب شده که آن ها را از جهات گوناگون همچون تصویر ابلیس، زمان و مکان، جملات، آغازکننده سخن، یک طرفه یا دوطرفه بودن گفت و گوها در دیدار با ابلیس، آشنا بودن او برای عارفان، عناصر داستان و مانند آن بررسی کرده ایم. نتیجه چند مورد به صورت آماری داده شده است.

یکی از ویژگی های ادبیات، اشتمال آن بر مبانی و اصول کلی علوم مختلف و به طورکلی مسائل میان رشته ای است. در این میان، مباحث فلسفی، پیدایش و تکوین مخلوقات و موجودات و غیره، در کلام گویندگان و سرایندگان گذشته و معاصر، از اهمیت بسزایی برخوردار است. خاصه که این مسائل از جنبه عرفانی و ماورایی نیز بررسی شوند و به نحوی ارتباط آن ها با جهان بینی خاص عرفا و صوفیان مورد تحلیل قرار گیرد. بیدل دهلوی یکی از معدود شاعرانی است که در اشعار خود با تلفیق شالوده های فلسفی و نیز اصول و آموزه های عرفانی، به نوعی سبک شخصی دست یافته است و بیان وی از این نظر شایسته تامل و تدقیق است. وی شعر را آیینه حکمت و تاملات فلسفی خود قرار داده، و علیرغم عقیده عارفان مبنی بر ناتوانی لفظ در ادای معنی، به خوبی توانسته است این حقایق را در قالب الفاظ و استعارات دشوار و دیریاب سبک هندی به تصویر بکشد. دراین پژوهش برآنیم تا جهان بینی خاص و منحصربه فرد وی را در آمیختن این دو مبحث (فلسفه و عرفان)، خصوصا در مساله وجوب و امکان، تحلیل نماییم.

واژه‌های عرفان و تصوف، دیرگاهی است که صاحب بخش بزرگی از ذهن و فضای ادبی و تاریخی تاریخ ادبیات ماست.واژگانی که معمولاً مترادف پنداشته می‌شوند؛ و با تفاوتی جزیی به طور خلاصه، این گونه معنی می‌شوند: «یافتن حقایق اشیاء به طریق کشف و شهود، سالک راه حق شدن و عالم را مظهر حق دانستن. »جذابیت عرفان و تصوف ایرانی- اسلامی، آن چنان قوی بوده است‌، که ذهن و توجه اکثر مستشرقان را به خود جلب کرده است؛ و در این میان بزرگانی دانش آموخته، سال‌های سال از عمر خود را صرف تحقیق، تفحص و گره‌گشایی از متون عرفانی ما کرده‌اند.افسانه‌ی رابعه‌ی عدویه (عارفه‌ی بزرگ قرن سوم هجری) که توسط «ژوئن ویل» صدر اعظم لویی نهم به اروپای سده‌ی سیزدهم برده شد، نقطه‌ی آغاز آشنایی اروپائیان با عرفان و تصوف اسلامی است. آشنایی غربیان با تصوف ایرانی- اسلامی، با تحقیقات و پژوهش‌های بزرگانی چون: رینولد. آلین نیکلسون، ادوارد هنری و ینفیلد، لویی ماسینیون و... ادامه یافت.ما از میان خیل عظیم پژوهش‌ها و کارهای گران سنگ مستشرقان به بررسی آثار سه تن از مستشرقان آلمانی زبان می‌پردازیم. پژوهش حاضر، با نهایت احترام و ارادت به همه‌ی بزرگ اندیشانی که در راستای معرفی عرفان و تصوف ایرانی- اسلامی (چه در داخل و چه در خارج) همت می‌گمارند، اساس کار خود را بر بررسی آثار خانم آنه ماری شیمل، فریتس مایر و هلموت ریتر قرار داده است؛ چرا که مطالعات و تحقیقات مستشرقان (به ویژه آلمانی) در حوزه‌ی عرفان و تصوف، امری چشمگیر و قابل تعمق است.خانم پروفسور آنه ماری شیمل، به عنوان واسطه‌ی اسلام و غرب، پژوهش‌های بسیاری در خصوص عرفان و تصوف داشته است؛ که حجم وسیع آثار باقی مانده از ایشان، موید این مطلب است. هم چنین شرق شناس مشهور، «هلموت ریتر» با دانش خاص خویش، که در حال حاضر نیز سرمشقی است برای سایر پژوهش گران و شرق شناسان، با مطالعه و تدبر در نسخ قدیمی، و هم چنین پدید آوردن کتاب کم نظیر «دریای جان» عشق و ارادت خود را به وادی سیر و سلوک عارفانه‌ی ایرانی- اسلامی بیان کرده است.فریتس مایر، نیز با کشف زوایای نهفته و دور از چشم دیگر پژوهش گران، آن چنان از زندگی بهاء‌ولد پرده بر‌می‌دارد که او را برای همیشه از سایه‌ی پسرش مولانا جلال‌الدین رومی جدا می‌سازد.هم چنین، در پژوهشی که مدت ده سال طول می‌کشد، زندگی و خط سیر فکری و عرفانی ابوسعید ابوالخیر را به جامعه‌ی عرفان پژوه تقدیم می‌کند.هر سه مستشرق بزرگوار با توان علمی خویش، تا حد امکان، سعی در بررسی علمی و منطقی و مهم‌تر از همه مستند آثار عرفانی گران مایه‌ی ادبیات ایران نموده‌اند.اگر کارهای ارزشمند و پُرمایه‌ی خانم آنه ماری شیمل، هلموت ریتر و فریتس مایر، که همگی با دیدی ژرف و کنجکاوانه و توأم با شهامت علمی، عرفان اسلامی را احیاء نموده‌اند؛ در اختیار فارسی زبانان قرار نگیرد و معرفی نشود، جامعه‌ی اسلامی ما از پژوهش‌های پُرمایه و به دور از تعصب و غرض این عالمان قله‌ی پژوهش محروم و بی-نصیب می‌ماند.

یکی از راهکارهای بنیادین شناخت ادیان و به تبع آن حقیقت، علم به عقاید و افکار پیشوایان دینی و سیر تحولی حیات دینی است؛ در این راستا حتی زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و جغرافیایی آن پیشوایان که تداوم‌بخش (و یا احیاناً تحول‌بخش) سیر تاریخی و فکری آن دین‌اند، مطمح نظر است. نقش اساسی پولس به ویژه از بُعد ترویج مسیحیت و عالمگیر ساختن آن، بر صاحب‌نظران مسیحیت‌شناسی غیرقابل‌انکار است. عملکرد دیگر وی ایجاد الهیاتی نوین - سوای کیفیت و اصالت مفاهیم - در حیطه‌ی مسیحیت است که آموزه‌های مسیحیت امروزی ثمره‌ی آن است؛ بر این اساس شناخت او، زمینه‌ی اشراف بر عقاید مسیحی و حتی در برخی موارد، ریشه‌یابی دقیق آنها را فراهم می‌سازد. پژوهش حاضر، شرح حال و آثار پولس را به منظور فهم بهتری از تفکر و آموزه‌هایش(عقاید) در نظر دارد. از منابع دست اول شناخت پولس آثار وی است که متشکل از 13 رساله و در برگیرنده‌ی بخش قابل ملاحظه‌ای از عهد جدید می‌باشد. این رسائل جزء قدیمی‌ترین آثار کانن و از لحاظ اصالت دارای سلسله مراتب مختلفی هستند. پولس در برخی موارد از جمله اصل اعتقاد به خدای یگانه، معاد و دعوت به اسالیب اخلاقی مانند محبت، گذشت، اخوّت و ایمان، تداوم‌بخش عقاید عیسوی است، اما وی با عقایدی چون قائل شدن فرزند برای خدا، بخشیدن بُعد الوهی به عیسی مسیح (ع)، نفی لزوم شریعت و انکار اهمیت آن و سازش با حکومت‌های جور راه خود را از یهودیت و مسیحیت اولیه کاملاً جدا می‌کند و راه نجات را صرفاً ایمان در پرتو فیض الهی می‌داند؛ بر این اساس پولس رسول در برخی موارد حقیقت‌محور و در برخی موارد حقیقت‌گریز است که معیار ما در این قضاوت قول و فعل عیسوی است.

در هر نظام عرفانی مولفه‌های مشترک وجود دارد. نظام عرفانی قدیس فرانسیس آسیزی (2/1181-1226 م.) و شیخ نجم‌الدین کبری (540-618ق.) به دلیل معاصر بودن یکی در مسیحیت و دیگری در اسلام مورد تحقیق قرارگرفته است. شیو? عرفانی فرانسیس آسیزی به دلیل پای‌بند بودن به فقر مطلق چهر‌ه‌ای کاملاً متفاوت با فرقه‌های دیگر موجود در رهبانیت مسیحی ارائه داده است. او موسس فرقه فرانسیسیان است وی پیرو آیین کاتولیک بوده و مولفه‌های عرفانی آن فقر، اطاعت و تجرد است. ولی اصلی‌تری مولفه نزد فرانسیس آسیزی عشق است. از سویی شیخ نجم‌الدین کبری در دور? خود و در میان هم‌مسلکانش عالمی صاحب حال و مکاشفه و مشاهده مقام، تجلی و سائر در ملکوت و لاهوت بوده است و او را سرسلسل? کبرویّه می‌شمرند. شیخ در اصول طریقت تألیفات و آثار ارزنده‌ای دارد و عارفی مبارز به شمار می‌رود او معتقد است که سالک با تمسک جستن به قوانین قرآنی و گفتار پیامبر و ائمه، مأمور وظیفه‌شناسی است که باید امر، آمر را تا واپسین دم زندگی به کار برد تا بعد از طی مراحل شریعت و طریقت لیاقت درک مقام شهود را پیدا کند. پس از بررسی شرح حال این عارف بزرگوار در مقایسه این دو نظام عرفانی این نتیجه حاصل است که غایت این هر دو نظام عرفانی رسیدن به توحید است. ولی راه‌های رسیدن به خدا هم زیاد است و هم متفاوت.واژه‌های کلیدی: قدیس فرانسیس آسیزی، شیخ نجم‌الدین کبری، عشق، فقر، نظام عرفانی، نفس، شیطان، کرامات

ارتباط و آمیختگی تشیع و تصوف به چند قرن قبل از صفویان و بنا به قولی به قرون آغازین اسلام باز می گردد ، ولی با ظهور صفویان ، رنگ و لعابی دیگر یافت و شدت گرفت. در این دوره ، فقیهان صوفی مشرب و صوفیانی که فلسفه مشا را با تصوف در آمیخته بودند ، زیاد شدند. از فقیهان صوفی مشرب این دوره می توان شیخ بهایی و شاگرد نامدارش محمدتقی مجلسی (پدر علامه مجلسی) را نام برد . یکی دیگر از این فقیهان ملامحسن فیض کاشانی است .وی را پیرو طریقه نوربخشیه و صوفی وحدت وجودی دانسته اند. از فیلسوفان نامی این دوره می توان میرداماد، ملاصدرا و ملا رجبعلی تبریزی را نام برد . ملارجبعلی یک صوفی به تمام معنا بوده که حکمت مشا تدریس می کرد. قاضی سعیدقمی که خود یک عارف و صوفی به تمام معناست ، از شاگردان دو مکتبی است که هر دو وامدار عرفان و تصوف هستند. او قبل از آن که یک فیلسوف یا مفسر باشد ، یک صوفی و به تعبیر بعضی از معاصران یک عارف است. او با آشنایی با افکار حکمت مشا و اشراق و متعالیه و تحقیق در احادیث و معارف اهل بیت دست به تالیف زد و احادیث کلامی را شرح نمود. در این نوشتار به شرح زندگانی و آثار وی پرداخته ، اندیشه های کلامی وی را کاوش می کنیم.

قصص و داستان هایقرآن یکی از موضوعات مهم علوم قرآن بوده و بی شک آگاهی از آن در تفسیر آیات بسیار موثر خواهد بود. قصص قرآن از زندگی پیامبران و امت های آنان سخن می گوید . داستان حضرت آدم (ع) یکی از مهمترین آنها ست که در سوره های مختلف بیان شده است.قصه آدم ویژگی هایی دارد که طبیعتا بیش از دیگر قصص قرآن جلب نظر می کند و حجم قابل ملاحظه ای از نگاه های تأویل گرا را به خود جذب کرده است . نخستین کسانی که روش تأویل را در داستان آدمبرگزیدند اهل عرفانهستند. در این پژوهش نگاه مفسری عقل گرا همچون علامه طباطبایی و مفسری تأویل گرا همچون گنابادی مورد مقایسه قرار گرفته است .به رغم اینکه در این زمینه میان این دو دیدگاه اشتراکاتیمشاهده می شود مانند : در مورد اسمائی که خداوندبه «آدم » آموخت تا برتریش بر فرشتگان معلوم گردد هر دومفسّر معتقدند: حقیقت این اسماء یکی بوده است. علامه طباطبایی می گوید: منظور از اسماء و مسماهای آن موجوداتی زنده و دارای عقل بوده اند که در پس پرده غیب قرار داشته اند. گنابادی نیز معتقد است: خدای تبارک و تعالی علم موجودات و صورت کلی و نمونه آنها از جهت اینکه اسماء و آینه هایی برای حق تعالی می باشند بر آدم افاضه کرد و در او به ودیعه گذارد و ... .اما در پاره ای از موضوعات نیز دو مفسر به نحو معناداری اختلاف نظر دارند ؛ مانند اینکه:گنابادی منظور از آدم را لطیفه عاقله آدمی می داند که در بهشت نفس انسانی ساکن می باشد اما علامه طباطبایی منظور از آدمی را جنس حضرت آدم می داند. در برخی آیات تنها یکی از دو مفسر نظر داده و دیگری به ترجمه بسنده کرده است . باید گفت اختلاف نظر دو مفسر مبتنی بر اختلاف مبانی فکری و سبک تفکر آن دو می باشد. چنانکه طباطبایی برای پی بردن به تفسیر آیات به جهات ادبی قرآن کریم ،بیان شآن نزول ،استدلال به برخی از آیات دیگر وتفسیر بوسیله ی روایات منقول در زمینه ی قصص قرآن عنایت داشته است . اما گنابادی که دیدگاه غالب او عرفانی است از زاویه ی دید عرفانی به این داستان پرداخته است .

گروهی از اندیشمندان حوزه خداشناسی و دین پژوهی عقل را ابزار قابل اعتمادی برای رسیدن به کمال مطلوب و کشف زوایای هستی نمی دانند. آن گروه از متالهین که عشق را به جای عقل بر گزیده اند، عارف نامیده می شوند. عارفان با نردبان دل و بال عشق و معرفت، پله پله خود را به قرب الهی نزدیک می سازند تا به سعادت حقیقی و کمال مطلوب نایل شوند.عرفان نیز همانند هر روش دیگری مورد سوء استفاده قرار گرفته است. مدافعان عرفان با نوشتن کتب و مقالاتی سعی کرده اند چهره راستین این تفکر متعالی را از زیر نقاب شبهات و کج روی ها آشکار ساخته و روش معتدل و به دور از افراط و تفریط را معرفی کنند. ملا صدرا یکی از حامیان و سالکان سلوک عرفانی است که با نوشتن کتاب «کسر الاصنام جاهلیه» در راه آشکار ساختن مبانی عرفان راستین و فاش ساختن روش کج اندیشان کوشیده است. این مقاله سعی دارد اندیشه های این عارف را در همین راستا بررسی کند.