مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

تفسير كتاب الله العزيز اثر شيخ هود بن محكم الهوّاري الاوارسي (از علماى فرقه اباضيه در قرن سوم هجرى)، از جمله كتب تفسير بالمأثور و قرآن به قرآن مى‌باشد كه با تحقيق و تعليق حاج بن سعيد شريفى به زبان عربى نگارش شده است. كتاب با مقدمه مفصلى از محقق آغاز و مطالب در چهار جلد تنظيم شده است. اين تفسير، در واقع گزيده شده تفسير يحيى بن سلام بصرى است، به جز اينكه نويسنده بخشى از آراء كلامى خود را در اين تفسير جاى داده است. متأسفانه صفحاتى از مقدمه اين كتاب از بين رفته است و آنچه باقى مانده، اشاره‌اى كوتاه به چند بحث علوم قرآنى است... روش مفسر چنين است كه در آغاز هر سوره، اطلاعات كلى سوره مانند مكى و مدنى و... را بيان كرده و سپس به مناسبت هر آيه، به تبيين معناى آيه با ذكر احاديث و مأثورات وارده پرداخته است. نويسنده در بيشتر اوقات، اسناد احاديث را حذف يا مختصر كرده و تنها از نام صحابى روايت كننده از پيامبر(ص) ياد مى‌كند... در مقدمه كتاب، پس از معرفى نويسنده، نسبت كتاب به وى، تفسير ابن سلام، روايت تفسير ابن سلام و روش آن، تفسير علامه هود الهوارى و ارزش و امتيازات آن بررسى و در نهايت به اقدامات تحقيقى صورت گرفته در كتاب، اشاره شده است... بحث پيرامون تفسير حاضر، متوقف است بر سؤالاتى است كه پاسخ به آن‌ها به شناخت و تبين كتاب، كمك خواهد كرد؛ از جمله آنكه طريقى كه اين كتاب، پس از گذشت يازده قرن از تأليف آن، به دست ما رسيده و راويانى كه به‌صورت مباشر و يا با واسطه، آن را نقل كرده‌اند، چه كسانى مى‌باشند. پس از تحقيق پيرامون اين امر، اين نكته به دست مى‌آيد كه اولين كتابى كه به اين اثر اشاره كرده است، «السيرة و أخبار الائمة» اثر ابى زكريا مى‌باشد... اين تفسير، از جمله تفاسير اباضيه شناخته مى‌شود و لذا براى بهتر شناختن آن، ضرورى مى‌نمايد تا نگاهى كوتاه به عقايد اين فرقه شده و سپس به توصيف كلى تفاسير اباضيه پرداخته و در نهايت، به ويژگى خاص اين تفسير، اشاره كرد. اباضيه در بخش عقايد، نزديكى فراوانى به معتزله و شيعه دارند و در حقيقت جزو عدليه به شمار مى‌آيند. آنان با بكارگيرى عقل و خرد در استدلال به قضاياى كلامى و پيرو روش اجتهادى و استنباطى در مسائل اعتقادى در تمام جوانب معتقد هستند و مانند سلفيه، حنابله، حشويه و گروه‌هاى مشابه آن نيستند كه به ظاهر نص اكتفا كنند و از بكارگيرى عقل و منطق در فهم و استنباط تعلل ورزند و نوعى تعطيل در عقول را شاهد باشند و به مجرد يك خبر واحد از عقيده قطعى عقلى دست بردارند، به همين دليل خبر واحد را در عقايد حجت نمى‌دانند... اباضيه همانند شيعه و متعزله، قايل به محال بودن رؤيت خدا در دنيا و آخرت هستند. در باب صفات بارى، خداوند را منزه از تشبيه و تجسيم مى‌دانند و صفات او را عين ذاتش مى‌دانند نه زايد بر ذات و بيرون از ذات را اعتبار محض مى‌دانند، صفاتى مانند وجود، ازليت، ابديت، حيات و علم و... بنابراين برخلاف اشاعره كه در صفات ذات قايلند كه زايد بر ذات خداوند است و بر خلاف مشبهه و حشويه كه صفات ذاتى خداوند را حقيقت ثابته‌اى مانند صفات انسان مى‌دانند، مانند عدليه عين ذات ذات خدا مى‌دانند و قابل جمع با ضدشان نمى‌دانند... آنها از عدليه به حساب مى‌آيند، چون انسان را مختار مى‌دانند و كارهايش را معلول اراده خودش، به همين دليل معتقدند جزا و پاداش بركارهاى انسان مترتب مى‌شود. اما در مرحله بالاتر قايلند انسان و كارهايش در دست توانمند خالق هستى قرار دارد و اين است معناى نه جبر و نه تفويض و در عقايد ديگر، مانند قضا و قدر و خلق قرآن، مانند شيعه قايلند كه قرآن موجودى حادث است نه قديم و از صفات افعال خداوند است نه صفات ذات. همچنين در برخى ديگر از عقايد، تجانس‌هاى فراوان اعتقادى و كلامى بين اباضيه و شيعه و معتزله وجود دارد... اما از طرف ديگر، قائل به خلود اصحاب كباير در جهنم هستند، يعنى قائلند كسانى كه گناه كبيره انجام مى‌دهند و توبه نمى‌كنند، در جهنم هميشه مى‌مانند و قابل بخشش نيستند و در اين باب به آيات زيادى از قرآن استدلال كرده‌اند. در برابر شيعه كه معتقد است اصحاب كباير معذب هستند ولى در آخر چون اعتقاد صحيحى دارند، نجات مى‌يابند... با نگرش عام به تفاسير اباضيه، مى‌توان اين نكته را دريافت كه كم‌وبيش اين تفاسير، به رنگ تفاسير اهل سنت و شيعه و ساير فرق اسلامى است. طبعاً همه آنچه در باب آن تفسير گفته شده، اعم از شيوه ورود و خروج در تفسير، روش تفسيرى، بهره‌گيرى از مأثورات و ابتلاى به اخبار ضعاف و يا جهت‌گيرى‌هاى مذهبى و تعصب فرقه‌اى، همانند ديگر تفاسير است و كم‌وبيش همان جهات در اين تفاسير مطرح است. همچنين گرايش به بحث‌هاى هدايتى و تحليلى و فروكش كردن روحيه پرخاش‌گرى و تعصب فرقه‌اى و جدال مذهبى در عصر حاضر (عصر تفاهم و نزديكى)، احترام به عقايد ديگران و پرهيز از توهين در اين تفاسير به چشم مى‌خورد... در اين تفاسير، از همان شيوه‌هاى معمول در تفاسير مذاهب اسلامى در طى قرون و اعصار در تبيين و توضيح آيات استفاده مى‌گردد. نقل مأثورات در تفاسير ياد شده از پيامبر(ص)، صحابه و تابعين است. با اضافه اين نكته كه اباضيه، جامع حديثى مستقلى مانند «الجامع الصحيح مسند الامام ربيع بن حبيب ازدي بصري» (م 150ق) دارند و احاديث تفسير را از كتاب و كتاب‌هاى روايى ديگر اهل سنت مثل صحاح ستة و مدونة الكبراى ابوغانم خراسانى نقل مى‌كنند. همانند ديگر مذاهب به هنگام تفسير آيات كلامى، فقهى به دفاع از عقايد و استنباطات مذهبى خود برمى‌آيند... ويژگى تفسير حاضر، مأثور بودن آن است كه متأثر از شرايط خاص آن دوره از تدوين تفسير است. از طرف ديگر، چون در آن دوره تلاش در جمع‌آورى احاديث تفسيرى و غيرتفسيرى بدون نقد و بررسى است، اين تفسير هرگونه خبرى را گردآورى كرده و از نقد و ارزيابى آن‌ها، خوددارى كرده است. مثلاً نويسنده حساسيتى در نقل اخبار اسراييلى نداشته است. در اصل چنين حساسيتى نسبت به روايات اسراييلى و راويان آن از قرن هفتم به بعد ايجاد شده است. قهراً در اين تفسير بسيارى چيزها نقل شده كه بعدها نسبت به ضعف و ساختگى بودن آن‌ها، گفت‌وگوها شده است. بدين‌رو روايت از كلى، سُدىّ، كعب الأحبار و افرادى از اين قماش، در اسناد روايات به چشم مى‌خورد... جهت گيرى‌هاى كلامى اين تفسير، بسيار اندك و غيرآشكار است، اما در برخى از مسائل مانند كفر و ايمان، ارتكاب كبيره، نفاق و شفاعت و يا در مسائلى چون محال بودن رؤيت خدا، اشاره‌وار به آن‌ها پرداخته شده است...

شيعه در اسلام، اثر علامه سيد محمدحسين طباطبايى در موضوع موقعيت «شيعه» در جهان اسلام است كه به همت سيد هادى خسروشاهى بازيابى و تنظيم و از سوى انتشارات بوستان كتاب منتشر شده است. كتاب شيعه در اسلام، يكى از آثار مفيد و بسيار ارزشمند مرحوم علامه سيد محمدحسين طباطبايى است. اين كتاب اساسا براى معرفى تشيع به مغرب‌زمين تألیف شده؛ چرا كه اغلب مطالعات و تحقيقات انديشمندان مغرب‌زمين، پيرامون شيعه، عارى از تعصب و غرض‌ورزى نيست؛ چون مصادر تحقيقى آنان از اهل سنت و يا از فرقه اسماعيليه مى‌باشد. اين كتاب، يك تحقيق جديد با هدفى تازه است و هدف آن شناساندن شيعه و جوانب گوناگون آن به افرادى است كه با عالم فكرى اسلامى و شيعى آشنايى ندارند و مايلند از ديدگاهى كلى، نظرى جامع به اين بخش مهم از اسلام بيفكنند.

در آيه 30 از سوره روم که به آيه «فطرت» معروف است به فطري بودن چيزي براي انسان اشاره شده است. اما از آنجا که درباره معناي مفردات و نيز ترکيب آيه اختلافات زيادي به وجود آمده، معناي کلي آيه و برداشت از آن متفاوت شده است. ادعاي اين نوشتار اين است که مي‌توان معنا و ترکيبي از آيه ارائه داد که هم سرراست و روشن باشد و هم نياز به دست برداشتن از ظاهر آيه و در تقدير گرفتن کلمه‌اي نباشد. مطابق اين ترکيب، اين آيه بر مطلب روشني که در آيات و روايات ديگر به صورت‌هاي متفاوت بيان شده، تأکيد مي‌کند. انسان‌ها وظيفه دارند که حق‌پرستانه، که همان فطرت الاهي و ثابت است که انسان‌ها به آن سرشته شده‌اند، به اين دين روي کنند و اگر چنين کنند حقانيت آن را درمي‌يابند. اين آيه، اگر اين گونه تركيب و معنا شود، دو تكليف مهم و اساسي انسان را، كه نجات و رستگاري او در گرو انجام آنهاست، بيان مي‌كند: يكي اينكه به اصل حقيقت گردن نهد؛ و دوم اينكه به اندازه توان خود براي شناخت مصاديق حق تلاش كند.

این تفسير شرح و رد بر تفسير الكشاف جاراللّه زمخشري مي باشد كه شامل مباحث علمي و تحقيقي و انتقاد و رد كثيري است از اقوال زمخشري با بهره گیری از روايات و احاديث از پيغمبر اكرم (ص) بر مذاق زيدي مولف. شوكاني (م 1250 ق) در البدر الطالع مي نويسد: «انتقد فيه علي الزمخشري كثيرا من المباحث و ذكر ما هو الراجح لديه». نسخه اي از اين كتاب (شماره 130) در كتابخانه جامع الكبير صنعاء و نسخه ديگر (شماره 1379) در كتابخانه دانشگاه الرياض در عربستان سعودي موجود است.

ظهور قرآن به عنوان معجزۀ پیامبر اسلام(ص) باعث پیدایش علوم بسیاری از جمله علم تفسیر شد. از انواع علوم تفسیری می‌توان به تفاسیر عرفانی قرآن مجید اشاره کرد که در دوره‌های مختلف، آثار زیادی در این باره خلق شده است. یکی از آثار ارزشمندی که در این زمینه نگاشته شده است، اثر ارزشمند «مجمع البحار» تألیف «محمدتقی مظفر کرمانی» ملقب به «مظفرعلیشاه» از علما و عرفای بزرگ اوایل قرن دوازدهم (هـ.ق) و از اجداد مرحوم «ناظم الاطبا» است. این اثر، تفسیر منثور عرفانی سورۀ مبارکۀ حمد است. قبل از این رساله، مظفر علیشاه مثنوی بحرالاسرار را که تفسیر عرفانی و منظوم سورۀ حمد است، سروده بود و بنا به گفتۀ خود او، در اواخر عمر، برای اینکه این اثر مورد استفادۀ عموم مردم قرار گیرد، تفسیر مذکور را به نثر تألیف کرد و آن را به «مجمع البحار» موسوم گردانید. در این مقاله به بررسی اجمالی و محتوایی این اثر، که یکی از تفاسیر مهم و ناشناختۀ عصر قاجار است، پرداخته شده و کوشش شده است تا جایگاه این تفسیر منثور عرفانی که بر اساس نظریۀ مکتب «وحدت وجود» است، بازشناسی شود.

عصمت انبیا یکی از مبانی اعتقادی مشترک بین مسلمانان است؛ اما در خصوص زمان و گستره آن اختلاف‌نظرهایی مشاهده می­شود. شاید بتوان گفت مهم‌ترین دلیل اختلاف، از آیاتی ناشی می‌شود که درظاهر با عصمت انبیا منافات دارد. این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی به تبیین دیدگاه آیت‎الله معرفت در این خصوص پرداخته است. از این منظر عصمت هرچند عطیه الهی است، تأثیر نفسانی نبی در تقویت و ارتقابخشی به آن، موجبات شدت و ضعف آن را رقم می‌زند. تفسیر آیاتی که به‌ظاهر با عصمت پیامبر اکرمˆ منافات دارد، در تبیین آیت‎الله معرفت از نوآوری ایشان حکایت دارد که با نگرشی اصولی و تکیه بر دانش علوم قرآنی معتقد است هرچند لفظ آیه خطاب به پیامبر اکرم نازل شده است، مراد خداوند آن حضرت نبوده و حکم آیه بر سایر مسلمانان جاری است. این در حالی است که برخی مفسران با توجه به ظاهر آیه، گستره عصمت را در ایشان محدود دانسته و گروهی دیگر به توجیه ظاهر آیات پرداخته‌اند.

ابو جعفر محمد بن طوسی معروف به «شیخ طوسی » از عالمان بزرگ و مشهور قرن پنجم هجری است که اثر سترگ ;التبیان فی تفسیر القرآن; به قلم وی به رشته تحریر درآمده است. قرآن کریم در آیات گونه گون موضوع تعقل و مقولات ناظر برآن را مورد تاکید قرار داده است.افزون بر قرآن ،در سنت معصومان –علیهم السلام-هم اهمیت والای جایگاه عقل در فرآیند فهم و معرفت دینی غیر قابل انکار است.شایان ذکر است،این مهم از سوی مفسران فریقین به هنگام تفسیر آیات مرتبط با عقل و ابعاد مختلف آن نیز مورد توجه قرار گرفته است.در این میان از جمله نخستین تفاسیری که با رویکرد عقلی-کلامی به تحلیل و بررسی آیات قرآن پرداخته تفسیر تبیان است.شیخ طوسی در سده پنجم هجری و با عنایت به موقعیت ویژه بغدادو جریانات فکری آن روزگار ،در مقام تفسیر آیات قرآن با رویکردی عقل گرایانه به دفاع از مبانی کلامی شیعه پرداخته است.به دیگرسخن رویکرد عقل گرایانه شیخ طوسی ریشه در منزلت عقل در گفتمان کلامی شیعه دارد.او عقل را هم به عنوان منبع تفسیری و هم به مثابه عقل ابزاری به کار بسته است.به رغم اختلاف نظر شیخ طوسی با مفسران معتزلی ،پیوند گرایش عقلی او با تفسیرهای عقل گرایانه مدرسه معتزلی ،امری آشکار است. در این نوشتار پس از پرداختن به زمینه های درونی و برونی پدیدار شدن این رویکرد شیخ طوسی ،مختصات عقل گرایی او در این تفسیرترسیم شده و به شرح شاخصه های آن پرداخته شده است. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی با بهره گیری از منابع کتابخانه ای به این دستاوردها دست یافته است . مهمترین شاخصه های عقلی در تفسیر تبیان را می توان در محورهایی نظیر نقادی و ارزیابی مطالب،بیان وجوه گوناگون معنایی از آیات قرآن جستجو کرد. همچنین نقد و بررسی دیدگاه مفسران ،احتجاج و استدلال ، نفی تقلید در دین شناسی،استنباط و تحلیل فقهی،نقد روایات وبررسی نقش عقل در اثبات گزاره های دینیاز دیگر جلوه های عقل گرایی این تفسیر است. شیخ طوسی در تفسیر تبیان همچنین با رویکرد عقلی-کلامی خود از رهگذر تحلیل و بررسی آراء کلامی و غیر کلامی شیعه و دیگر فرقه ها ، به دفاع از مبانی و روش تفسیری شیعه اهتمام ورزیده است.