مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

مهم‌ترین‌ اثر باقی‌مانده ابن‌ عطیه‌ کتاب‌ تفسیر او با عنوان‌ المحرر الوجیز فی‌ تفسیر الکتاب‌ العزیز است‌ که‌ یکی‌ از مهم‌ترین‌ تفاسیر درایی‌ در سده ۶ق‌ محسوب‌ می‌شود. ابن‌ عطیه‌ این‌ تفسیر را پیش‌ از تصدی‌ قضای‌ المریه‌ در ۵۲۹ق‌ تألیف‌ کرده‌ بود. رقابت‌ نزدیک‌ بین‌ این‌ تفسیر در مغرب‌ با الکشاف‌ زمخشری‌ معتزلی‌ (د ۵۲۸ق‌) در مشرق‌، موجب‌ شده‌ تا از دیرباز اهل‌ تفسیر به‌ مقایسه آن‌ دو بپردازند. ابن‌ تیمیه‌ تفسیر ابن‌ عطیه‌ را بیش‌ از الکشاف‌ پیرو سنت‌ و دور از بدعت‌ شمرده‌ است‌. ابوحیان آن‌ را در جامعیت‌ و خالص‌ بودن‌ (اجمع‌ و اخلص‌) بر‌تر از الکشاف‌ دانسته‌ و الکشاف‌ را در اختصار و عمق‌ بر آن‌ ترجیح‌ داده‌ است‌. از وجوه‌ تمایز تفسیر ابن‌ عطیه‌ نسبت‌ به‌ الکشاف‌ می‌توان‌ به‌ عنایت‌ بیشتر آن‌ به‌ نقل‌ قرائات‌ و احادیث‌ اشاره‌ کرد. در تفسیر ابن‌ عطیه‌ توجه‌ خاصی‌ به‌ اختلاف‌ قرائات‌ معطوف‌ شده‌ و مؤلف‌ نه‌ تنها به‌ نقل‌ قرائات‌ مشهور و شاذ و اختلافات‌ راویان‌ پرداخته‌، بلکه‌ برخلاف‌ زمخشری‌ همواره‌ به‌ نام‌ قاریان‌ و راویان‌ نیز تصریح‌ کرده‌ است‌. در نقل‌ حدیث‌ نیز باید گفت‌ که‌ ابن‌ عطیه‌ بیشتر به‌ ذکر مصدر نقل‌ عنایت‌ داشته‌ است‌. وجه‌ امتیاز دیگر تفسیر ابن‌ عطیه‌ مقدمه آن‌ است‌ که‌ در نوع‌ خود از مهم‌ترین‌ آثار تألیف‌ شده‌ در علوم‌ قرآنی‌ به‌ شمار می‌آید. او در این‌ مقدمه‌ مسائلی‌ چون‌ تاریخ‌ جمع‌آوری‌ قرآن‌، اعجام‌ آن‌، لغات‌ عجمی‌ در قرآن‌ و اعجاز آن‌ را مورد بحث‌ قرار داده‌ و نظرات‌ حائز اهمیتی‌ در این‌ موارد ابراز کرده‌ است‌. بخشهای‌ فقهی‌ ابن‌ عطیه‌ در مناسبتهای‌ مختلف‌ در تفسیر خود نشان‌ از وسعت‌ اطلاع‌ او در آراء فقهی‌ مذاهب‌ مختلف‌ به‌ ویژه‌ اختلافات‌ موجود بین‌ آراء فقیهان‌ مالکی‌ دارد. ابن‌ عطیه‌ در این‌ تفسیر، جای‌ جای‌ به‌ نقد نظرات‌ محمد بن‌ جریر طبری‌ پرداخته‌ و همین‌ امر موجب‌ رنجش‌ کسانی‌ چون‌ ابن‌ تیمیه‌ شده‌ است‌. المحرر الوجیز همواره‌ در مغرب‌ مورد توجه‌ بوده‌ و از منابع‌ اساسی‌ تفاسیری‌ چون‌ «البحر المحیط» ابوحیان‌ و «الجامع‌ لاحکام‌ القرآن‌» قرطبی‌ بوده‌ است‌. ابن‌ خلدون‌ شیوه این‌ تفسیر را ستوده‌ است‌. عبدالعزیز بن‌ بزیزة تونسی‌ (د ۶۶۲ق‌) در تألیفی‌ تفسیر ابن‌ عطیه‌ و زمخشری‌ را تلفیق‌ کرده‌ و ابوعبدالرحمان‌ ثعالبی‌ (د ۸۷۵ق‌) نیز آن‌ را در دو جزء تلخیص‌ نموده‌ است‌. اجزاء مختلف‌ المحرر الوجیز در قاهره‌، قطر و بیروت‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ و کامل‌ترین‌ چاپ‌ آن‌ در فاس‌ پس‌ از ۱۹۷۵م‌ انجام‌ شده‌ است‌ که‌ دست‌ کم‌ ۸ جزء کتاب‌ را در بر می‌گیرد. آرتور جفری‌ نیز مقدمه این‌ تفسیر را در ضمن‌ مقدمتان‌ فی‌ علوم‌ القرآن‌ در ۱۹۵۴م‌ در مصر منتشر کرده‌ است‌. این تفسیر مقدمه‌ای دارد که در آن، از شؤون گوناگون قرآن بحث کرده است و در نوع خود از مهم‌ترین آثار تالیف شده در علوم قرآنی به شمار می‌آید. این مقدمه ده باب دارد: باب اول در بیان فضل قرآن از زبان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و صحابه و شایستگان امت، باب دوم در اهمیت تفسیر قرآن، باب سوم درباره پیش گرفتن روش احتیاط در تفسیر و مراتب مفسران که سرآمد آنان علی امیرالمؤمنان علیه‌السّلام است، باب چهارم در خصوص حدیث سبعة احرف، باب پنجم درباره جمع قرآن و تاریخچه قرآن، باب ششم در خصوص الفاظ بیگانه در قرآن و سخن کوتاهی در بیان اعجاز قرآن، باب هفتم در ایجاز و ایفاد قرآن، باب هشتم درباره نامهای قرآن و نام سوره‌ها و آیه‌های آن، باب نهم در خصوص استعاذه باب دهم در تفسیر بسم الله الرحمن الرحیم که آن را از سخن امام جعفر بن محمد صادق علیه‌السّلام و امام علی بن الحسین سجاد علیه‌السّلام آغاز می‌کند و سپس به گفتار جابر بن عبدالله انصاری و دیگران می‌پردازد. او در این مقدمه سخن خود را پس از تسمیه، با درود بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و آن آغاز می‌کند، شیوه‌ای که اهل آن دیار بر آن بوده‌اند. به جهت اهمیتی که این مقدمه دارد، به همت آرنر جفری مستشرق معروف جداگانه و همراه مقدمه کتاب «المبانی» نوشته احمد بن علی عاصمی (متوفای ۳۷۸ ق) چاپ و منتشر شده است. المحرر الوجیز جامع بین منقول و معقول است، در بخش منقول، روایات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، صحابه،تابعین را نقل می‌کند،اسانید و منبع مرویات را متذکر نمی‌شود، زیرا روایاتی را که به صحت آنها اعتقاد دارد، محتاج ذکر سند نمی‌داند، از این جهت سعی دارد روایات غیر صحیح یا منافی عقل را نقل ننماید. از ابن جریر طبری زیاد نقل می‌کند و گاهی به نقد آن می‌پردازد.