مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

البداء في ضوء الكتاب و السنة، تقرير استاد جعفر الهادى، اين تقرير از بداء با تقرير محمدحسین حاج عاملى در اصول مباحث و محتواى مطالب يكسان است؛ ولى در ترتيب و فصل‌بندى متفاوت است، آنچه روشن‌تر است، اينكه بحث نسخ در شريعت در اين كتاب بر خلاف تقرير حاج عاملى مفصل و مستقل بحث نشده است، بلكه در ما بين مباحث بداء به بعضى از مسائل نسخ اشاره شده، از جمله در صفحه 20 به امكان نسخ و ابطال ديدگاه يهود مبتنى بر امتناع نسخ در احكام، و در صفحه 72 به ارتباط بداء با نسخ اشاره شده است و به مباحث ديگر نسخ چون اقسام آن و مصاديق آن و غيره اشاره‌اى نشده است. تقرير بداء در اين كتاب قبل از تقرير حاج عاملى و حتى قبل از تأليف خود آیت‌الله سبحانى است، لذا از نظر ترتيب مباحث و چينش فصول و مطالب و بيان مطالب به آن دو اثر نمى‌رسد. بحث بداء در اين كتاب در دو مقام ثبوت و اثبات در دو فصل ارائه شده است: فصل اول: بداء در مقام ثبوت، به اين معنا كه بداء در نزد اماميه امرى ممكن است، البته نه به معناى ظهور بعد الخفاء، بلكه به اين معنا كه انسان مى‌تواند با اعمال صالحه و طالحه سرنوشت خود را در بعضى از موارد (تقدير مشروط) تغيير بدهد. سپس مقرر به نظريات علماى شيعه در بداء مى‌پردازد كه در نزد اماميه بداء از معارف عاليه بوده و در اين معنى، همه مسلمين اتفاق نظر دارند. در ادامه اشكالات و ايرادات مخالفين بداء را بيان نموده و جواب داده است، بعد از آن نصوص اماميه در مسئله بداء را مورد بررسى قرار مى‌دهد و مناقشات بعضى از اهل سنت را از جمله مناقشه شيخ ابوزهره مصرى ازهرى را بيان كرده و جواب مى‌دهد. فصل دوم: بداء در مقام اثبات، به اين معنا كه بداء واقع هم شده است؟ بحث مهم در اين مقام إخبار پيامبر(ص) و اوصياء ايشان از وقوع امورى در آينده است كه به وقوع نه پيوسته است. بداء در اين مقام در اين تقرير به تفصيل بيشترى بحث شده است، در ابتدا بيان مى‌دارد كه تعداد اين اخبار بسيار محدود است، و جواب گويى به آن تنها بر عهده اماميه نيست و اهل سنت نيز بايد جواب دهند، چرا كه به بعضى از اين اخبار در كتاب خدا اشاره شده است؛ مانند خبر دادن حضرت ابراهيم‌ عليه‌السلام به ذبح اسماعيل و حال آن كه واقع نشد و يا إخبار حضرت يونس‌عليه‌السلام به قوم خود از وقوع عذاب الهى كه واقع نشد. پاسخ اماميه آن است كه مقدرات دو گونه‌اند گاهى قطعى و حتمى‌اند كه تخلف در آنها راه ندارد، و گاهى مشروط و غير حتمى‌اند كه اگر شروط آن محقق نشود و با مانع برخورد كند، تحقق نمى‌يابد، و اين إخبار هم با علم به مقتضى است، كه اگر مانع نباشد، محقق مى‌شوند، و الا در واقع محقق نمى‌شوند. تحقق عذاب قوم يونس‌عليه‌السلام مشروط عدم توبه و استغفار بود.

پژوهش حاضر، در مقام بررسی این امر است که چگونه می‌توان از دیدگاه متکلمین و فلاسفه اسلامی، مسأله‌ی بداء، و رابطه آن با علم الهی را تبیین عقلانی نمود. «بداء» یکی از عقاید شیعه‌ی امامیه محسوب می‌شود. واژه‌ی «بداء» اسم مصدر از ماده‌ی «بدو» به معنای ظهور بعد از خفا است که درباره‌ی خداوند و انسان کاربرد دارد. در برخورد با این موضوع، هر کدام از اندیشمندان حوزه فلسفه و کلام موضعی خاص اتخاذ نموده‌اند. با توجه به علم مطلق پروردگار در صورتی که «بداء» در معنای صحیح اصطلاحی‌اش به کاربرده نشود، مستلزم نسبت دادن جهل به خداوند می‌شود. برای حل این مسأله بعضی از اندیشمندان بداء را همسان با نسخ دانسته‌اند. برخی دیگر از راه تاویلمعنای بداء به «ابداء» و «اظهار» در پی یافتن مبنای عقلی و شرعی برای بداء بوده و گروه سوم به طور کل وجود بداء را انکار نموده‌اند؛ این گروه نیز به دو دسته تقسیم می‌شوند. دسته‌ی اول یهودیان هستند که معتقدند پروردگار جهان در ابتدای هستی، قضا و قدری برای عالم در نظر گرفته است که به هیچ عنوانحتی توسط خداوند قابل تغییر نیست. دسته‌ی دوم همچون اشاعره، مسأله‌ی بداء را به خاطر مبانی اندیشه‌ای خود و پیامدهایی که اعتقاد به بداء دارد آن را انکار کرده‌اند. بداء در مرتبه‌ی لوح محو و اثبات که مرتبه‌ای از علم الهی است قرار دارد و نوعی قضا و قدر الهی محسوب می‌شود. مسأله‌ی بداء می‌تواند مویدی جهت اثبات وجود اختیار برای انسان باشد.

«مسأله بداء» به عنوان یکی از آموزه های اعتقادی مهم دین اسلام، حاصل تعالیم حضرات معصومین(ع) و هم چنین تحقیق و تدقیق علمای شیعه در جهت انطباق این فرمایشات با مبانی آموزه بداء در قرآن کریم است. بررسی آثار و لوازم اعتقاد به مسأله بداء، مقصود اصلی این پژوهش بوده و این مهم با یک تحلیل عقلانی مبتنی بر متون دینی، صورت پذیرفته است.انتساب بداء به خداوند، به مفهوم آشکار نمودن امری نهفته به واسطه تغییر علم فعلی باری تعالی، در عین ثبوت علم ذاتی حضرت حق می باشد. محتوای این آموزه کاملا مورد تأیید وتأکید قرآن کریم و فرمایشات معصومین(ع) است. علاوه بر تصریح ائمه(ع)، لوازم اعتقادی باور به بداء، به گونه ای است که این آموزه را منحصر در کلام شیعه می نماید؛ البته به رغم ادعای منکران این مسأله، پذیرش بداء هرگز مستلزم تغییر علم ازلی خداوند نیست. اعتقاد به این آموزه، در تفهیم ربوبیت خداوند و هم چنین اثبات قدرت مطلقه الهی و به تبع آن، توحید افعالی، تأثیر فراوانی دارد.باور به آموزه بداء در حوزه تربیتی افراد، دارای آثار ارزشمندی در حوزه افکار و اعمال ایشان می باشد. مقدمه نظری پذیرش تعالیمی مانند دعا، صدقه، … و هم چنین تقریر صحیح سرنوشت، با ایمان به مسأله بداء حاصل می شود. تقویت روحیه مسوولیت پذیری، امیدواری، توکل، و…، از نتایج دیگر این آموزه است.نحوه اعتقاد جوامع اسلامی به مسأله سرنوشت و لوازم آن، دارای تأثیرات مهمی در زندگی اجتماعی آن ها بوده است. تحول و پویایی در ابعاد مختلف جامعه معتقد به بداء مشاهده شده و نشانه های دین مداری حقیقی در آن، افزایش می یابد. چنین جامعه ای مطابق با تعالیم دینی، با اراده خود به دنبال ایجاد سرنوشت مطلوب خویش است. اگر در جامعه ای باور به بداء وجود نداشته باشد، با ترویج مسوولیت گریزی عمومی، مشکلاتی در زمینه های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، پدید می آید. هم چنین انحراف در تبیین عوامل تغییر سرنوشت، سبب روی آوردن جامعه به برخی امور خرافی می گردد.

مسأله اصلی اینپایان نامه عبارت است از معیارشناسی غلو در روایات معصومان(ع) که به بررسی اندیشه‌های غالیانه از لسان معصومان علیهم‌السلام می‌پردازد؛ زیرا آنان میزان سنجش درستی ونادرستی هر اندیشه، باور و رفتاری هستند.این پایان‌نامه مشتمل بر یک مقدّمه (طرح تحقیق) و سه فصل است.فصل اول، شامل سه بخش است که در آن به مفهوم شناسی غلو در لغت و اصطلاح، پیشینه غلو در ادیان گذشته، اسلام و قرآن و اسباب غلو پرداخته شده است.فصل دوم، با عنوان معیارشناسی غلو در روایات معصومان علیهم‌السلام به بررسی پدیده غلو در موضوعات الوهیت ائمه، نبوت ائمه، علم غیب مطلق و ذاتی ائمه، تفویض، تشبیه، تناسخ و حلول پرداخته شده است. در این فصل از زبان معصومان(ع) نگاه اسلام و تشیع ناب به این صورت تبیین شده است؛ اگر یک عقیده دینی، دینِ حق برخاسته از کتاب و سنت را نادیده بگیرد و پایه‌های اعتقادی دین حق را با افراط‌گرایی و تجاوز از حق و تفسیر به رأی خود فراتر از آن چه که هست، نشان دهد و یا آموزه‏های حق‌نمای خویش را به نام آن دینِ حق جلوه دهد، با این عبور از حق، خود را گرفتار غلو کرده است. معیار غلو از سوی شیعه اثناعشری با استفاده از بیان رسالت و امامت آن است که فردی الوهیت وصفات خداوند مانند رازقیت وخالقیت را به ائمه(ع) منتسب و یا معتقد بهنبوت امامان و یا به علم غیب ذاتی و استقلالی معصومان و یا به تشبیه، تناسخ و حلول روح الهی در آدمی باور داشته باشد، به غلو گراییده است که بر اساس بیانات معصومان(ع) تشیع از آن مبرا می‌باشد.فصل سوم، با عنوان بازشناسی برداشت‌های انحرافی غالیان از باورهای شیعی، به پنج عقیده اصیل(وصایت، مهدویت، بداء، رجعت و تأویل قرآن) در میان شیعه پرداخته شده و جنبه غالیانه آن‌ها مورد بررسی قرار گرفته و اعتقاد ناب اسلامی از غیر اسلامیِ افراط‌گرایانه با دلایل نقلی تبیین ‌گردیده است.

مساله «بداء» از جمله مسایلی است که علمای مذاهب اسلامی در مورد آن دیدگاه‌های مختلفی دارند. این مسئله از ویژگی‌های تفکر شیعی و متأثر از نصوص دینی است. از نظر شیعه، اعمال انسان در سرنوشتش تأثیر گذار است و خداوند براساس اعمال صالح یا ناصالح وی، تقدیرش را تغییر می‌دهد. برخلاف یهود که دست خدا را از هرگونه تغییر و تبدیل بسته می‌دانند. در اهمیت مبحث «بداء» همین بس که امام صادق می‌فرماید: «مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَیْ‌ءٍ مِثْلِ الْبَدَاء» از اینرو راقمان این سطور درصددند به روش توصیفی- تحلیلی به تبیین هرچه بیشتر این موضوع بپردازند. به همین منظور پس از مفهوم شناسی واژه «بداء» و ذکر تفاوت آن با نسخ، به بررسی دیدگاه مفسران و علمای اهل تسنن پیرامون بداء پرداخته و ضمن نقل اقوال مشهور، دلایل شیعه بر اثبات بداء و اتهامات علیه شیعه را نیز مطرح نموده و با استدلالات عقلی و نقلی شیعه را از تهمت‌های ناروای مخالفان مبرا ساخته است. بنابراین از نگاه مسلمانان هر نوع تحول و دگرگونی تحت قدرت و سیطره تدبیر خداوند بزرگ قرار دارد و قدرت خدای سبحان علی الاطلاق نافذ است و کسی توان ممانعت از تحقق آن را ندارد. قرآن کریم که کتاب جامع و جاویدان برای هدایت است، نیز در آیاتی چند بر آن تصریح نموده است.

خواجه نصیرالدین طوسی از برجسته‌ترین متکلمان شیعی است که آثار و آرای او همواره مورد توجه اندیشمندان بوده است. خواجه در برخی تصنیفاتش در باب عقیدۀ بداء مطالبی دارد که موضع‌گیری‌های متفاوتی را نسبت به او در پی داشته است؛ برخی عالمان مشابه سخنان او را گفته‌اند، برخی دیگر او را نقد کرده و عده‌ای نیز در مقام توجیه نظریۀ خواجه برآمده‌اند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که نقد به خواجه وارد بوده و از مطالب وی انکار بداء به دست می‌آید. با وجود این، برخی متکلمانِ پیش و پس از خواجه نیز بداء را رد کرده‌اند و او نظریۀ جدیدی ارائه نکرده است. به نظر می‌رسد آنچه خواجه و متکلمانی چون شیخ طوسی و سید مرتضی در مسئلۀ بداء گفته‌اند، یک دیدگاه شیعی نیست، بلکه تأثیر اندیشۀ قاضی عبدالجبار معتزلی در دیدگاه شاگردش سید مرتضی است که از ایشان به دیگر متکلمان شیعی سرایت کرده است.

آموزه بداء از عاليترين مفاهيم قرآني و روايات منقول از معصومين (ع) است كه بمعناي امكان دگرگوني تقدير و تغيير سرنوشت بسبب رفتار نيك و بد انسان است. بر اساس فهم نادرست از معناي بداء، شبهاتي پيش آمده است كه برطرف كردن اينگونه شبهات، با تبيين معناي دقيق و حقيقت بداء در مكتب تشيع امكانپذير است. نوشتار حاضر، بر آنست كه ضمن بررسي اقوال مختلف، مساله بداء را در مكتب تشيع با تكيه بر آموزه هاي قرآن و حديث تبيين نمايد.

محور اصلی بحث در این پایان نامه مبنی بر این است که هنگامی که بداء ، دعا و استجابت و مسئله سخط ومحبت روی می‌دهد تغییری در واجب الوجود رخ می‌دهد یا خیر. با توجه به اینکه مسئله انفعال در ذات امری محال است چرا که صفت باری تعالی، عین کمال ثبوتی است و مانند محسوسات نیست، زیرا او برتر از آن است که حتی او را دریابد، و از نوع صفات زائد که خواه لازم و یا جدا باشند هم نیست وگرنه لازم می-آمد که در مرتبه ذات یعنی از جهت احدیت ذات از آن صفات خالی باشد، در این صورت آراستگی و بهاء او به غیر ذات خود بوده، و غیر او در به کمال و تمام رسیدن ذات موثر بوده است و ناچار منجر به دور محال می‌گردد. بر این اساس لازم است تا اصطلاحات بداء، دعا و استجابت و سخط و محبت از نظر فلسفی و کلامی مورد بررسی و تعریف قرار گیرند.بداء: بداء عبارت است از تغییر رای خداوند درباره موضوعی پس از اثبات آن. ملاصدرا در مورد بداء معتقد است که هرگاه نفس نبی یا ولی خدا به عالم ملکوت یا نفوس مدبره عالم متصل شود و آنچه را خداوند بر صحیفه قلب آنها نگاشته است ببیند و به مردم خبر دهد سخن او حق و صدق است. و ممکن است بار دیگر به آن نفوس متصل شود و چیزی غیر از آن چه قبلا دیده و اسباب طبیعی اقتضای آن را داشته است ببیند. در این صورت اگر آنچه بار اول دیده با آنچه بار دوم دیده است متفاوت باشد، چنین چیزی را بداء گویند.دعا: در مورد دعا واستجابت ملاصدرا معتقد است که دو عامل نفوس فلکی و نفوس انسانی از عوامل استجابت دعا هستند.محبت: اطلاق لفظ محبت بر خداوند و ممکنات یکسان نیست و محبت حق تعالی از سنخ محبت‌های خلق شمرده نمی‌شود. تمام الفاظی که بر خداوند و ممکنات اطلاق می‌گردد این گونه است. اما حق تعالی از نقایص مادی و کدورات امکانی پیراسته است.سخط: سخط و غضب از حالات روانی و تحولات بشری است و از عوارض بشمار می‌آید. بدین جهت ساحت قدس ربوبی از آن منزه و مبری است، بلکه رضا و خشنودی کبریایی ظهوری از آن تواب و اجر و پاداشی است که به اهل ایمان موهبت می‌فرماید و از آن صفت فعل تعبیر می‌شود.اگر تغییری رخ می‌دهد واجب الوجود از سافل اثر پذیرفته است و قاعده عالی از سافل اثر نمی‌پذیرد پیش می‌آید و اگر تغییری در واجب الوجود رخ نمی‌دهد پس تغییر را در کجا باید یافت. پس ناچار تغییر در یکی از مراتب هستی رخ می‌دهد. حال در این که در کدام مراتب از مراتب هستی تغییر رخ می‌دهد نظرات متفاوت است.

" فى رحاب اهل البيت " مجموعه كتابچه‌هايى است كه در بیش از چهل مجلد موضوعات مختلف كلامى، فقهى و احياناً تاريخى و قرآنى را مورد بررسى قرار داده است. سيد عبدالرحيم موسوى و يك گروه تحقيقى تدوين و تنظيم آن را به انجام رسانده‌اند. "انگيزه تأليف" پاسخگويى و ردّ شبهاتى كه در عصر جديد از طرق شبكه‌هاى اينترنتى و ارتباطى در مسائل اسلامى مطرح مى‌شود، سبب ايجاد گروه‌هاى بحث و پاسخگويى به شبهات در مجمع جهانى اهل بيت علیهم السلام گرديد كه اين مجموعه حاصل آن جلسات است. "ساختار كتاب" در هر جلد از اين مجموعه مهم‌ترين مباحث پيرامون آن موضوع اعتقادى يا فقهى و نيز نظرات و آراء اهل سنت و شبهات مرتبط به اختصار آمده است. در پايان نيز نتيجه و خلاصه بحث ديده مى‌شود. "جلد6" موضوع مورد بحث کتاب درباره بداء می باشد. نویسنده با بررسی اقوال علمای امامیه، به نتیجه گیری کلی رسیده است.

اثر حاضر از سلسله بحث های معارف اسلامی مرکز رساله می باشد که به بررسی موضوع اثبات خلافت علی (ع) و امامت می پردازد که با تبیینی روایتی همراه است.