مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

‫چگونگي پيدايش عالم و پرسش از مبدأ و علت نخستين آن، از مباحثي است که در طول تاريخ تفکر بشر همواره مطرح بوده و فلاسفه و انديشمندان، پاسخ‌هاي متفاوتي به آن داده‌اند. در اين تحقيق نگارنده ضمن اشاره به پاسخ‌هايي که برخي از مهم‌ترين فيلسوفان به اين مسئله داده‌اند، ديدگاه ابن سينا را مورد مطالعه قرار داده است. وي در آغاز، به تعريف مفاهيم کليدي بحث مي‌پردازد و اقسام فاعل اعم از بالطبع، بالقسر، بالجبر، بالتسخير، بالقصد، بالعنايه، بالرضا و بالتجلي و حدوث و اقسام آن شامل حدوث زماني، حدوث ذاتي و حدوث دهري را در چارچوب مباحث فلسفي تعريف مي‌کند. پس از آن، فاعليت و حدوث را ازديدگاه فيلسوفان مهم پيش از بوعلي بررسي مي‌کند و به اين نتيجه مي‌رسد که بحث از خداوند و نحوه فاعليت او، به آن معنا که نزد فيلسوفان اسلامي مطرح است، براي فيلسوفان يونان باستان مانند ارسطو و افلاطوان مطرح نبوده است. البته ابن سينا نيز حدوث زماني عالم را نفي مي‌کند؛ ولي حدوث ذاتي آن را مي‌پذيرد. وي در ادامه به طرح ديدگاه متکلمان اشعري و معتزلي در اين باره پرداخته است. معتزله قائل بودند، خداوند فاعل بالقصد است و اشاعره معتقد بودند، خداوند فاعل بالاراده است و اراده را از صفات اضافيه مي‌دانستند، نه از صفات ذات. ابن سينا اين ديدگاه‌ها را مردود دانست و مهم‌ترين اشکال متکلمان را اين دانسته است که آنان براي افعال الهي اغراضي را خارج از ذات باري تعالي جستجو مي‌کنند. وي درنهايت قائل به فاعليت بالعنايه شد و ديدگاه متکلمان در باره حدوث زماني عالم را نيز نقد کرد. از ديدگاه ابن سينا نحوه فاعليت خداوند به گونه‌اي است که کثرات، بلاواسطه از واجب الوجود صادر نمي‌گردد؛ چرا که بر اساس قاعده «الواحد لايصدر منه الا الواحد»، آنچه بدون واسطه از خداوند صادر مي‌شود، نبايد کثير باشد؛ چون با وحدت محضه حق سازگار نيست. از اين جهت، او معتقد به سلسله عقول شد و بيان کرد که از خداوند فقط عقل اول صادر مي‌شود و از عقل اول عقل دوم تا عقول دهگانه‌اي که تصوير نمود. وي افلاک را در دايره همين عقول تعريف مي‌کند و آنها را داراي نفس مي‌داند.

‫در اين پاياننامه براساس دو نسخه خطى موجود در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران و كتابخانه مجلس شوراى اسلامى از تفسير سوره اعلى متعلق به ابنسينا متن تفسير كه به زبان عربى است، بازنويسى و تصحيح شدهاست، سپس به فارسى برگردانده و آنگاه توضيحاتى بر آن افزوده شدهاست. موضوعات مورد بحث عبارتند از : محل نزول سوره، روش ابنسينا در تفسير اين سوره، اثبات خداوند، تقرير نبوت پيامبران و بيان امر معاد.

‫اين پژوهش به مقايسه ديدگاه‌هاي فلسفي ابن‌سينا و شهيد صدر در باره نقش عقل و حس در تصوّر و تصديق به عنوان يکي از مصادر معرفت‌بخشي و تکوين معارف بشري مي‌پردازد. مراد نويسنده از اصالت حس، آن است که تصوّرات براي وجود داشتن خويش کاملاً از حس کمک مي‌گيرند و براي عقل نقشي در ايجاد تصوّرات در نظر گرفته نمي‌شود، چنانکه در اصالت عقل نيز اين عقل است که تصّورات را بدون حس به تملّک خود در مي‌آورد، امّا در تصديقات، اصالت عقل يعني معرفت بشري در تصديقات و احکام خويش بر مبادي عقلي تکيه مي‌کند، قبل از آن که نوبتِ حس و تجربه برسد. از اين رو نگارنده ابتدا به بحث درباره معرفت حسّي و تجربي پرداخته و ويژگي‌هايش را بيان مي‌کند. سپس به تبيين معرفت عقلي و خصوصيّاتش پرداخته و امتياز آن بر معرفت حسّي و تجربي را باز مي‌گويد. آن‌گاه تعريفي از تصوّر و تصديق ارائه کرده و نظريّات مختلف در باره منشأ آن دو را منعکس مي‌نمايد، که مهم‌ترين نظريّه در اين باب در ريشه تصوّرات نزدِ، انسان همان نظريه مُثُل منتسب به افلاطون است که در قرن اخير توسّط جان لاک و ديويد هيوم با عنوان نظريه حسّي مطرح شده و توسّط دکارت و کانت به نظريه عقلي اشتهار يافت و فلاسفه مسلمان نيز در اين زمينه يک نظريه ابداعي مخصوص به خويش دارند. در ادامه نويسنده به بيان مهم‌ترين نظريّات در باره منشأ تصديقات و نيز ديدگاهي عقلي مبتني براي اين که ذهن بشر مالک معلومات تصديقي بديهي و تصوّري و معارف اولّيّه است، همت گمارده. پس براي تجربه جايگاهي از اين حيث باقي نمي‌مانَد و ديدگاهي تجربي که کاملاً بر تجربه اعتماد مي‌کند و آن را اساس همه معارف بشري مي‌داند، مطرح و سپس ديدگاه‌هاي ابن‌سينا و شهيد صدر در زمينه خاستگاه تصوّر و تصديق بيان مي‌گردد. در اين زمينه نويسنده به ديدگاه ابن‌سينا مبني بر اين که عقل به طور استدلالي معاني کلّي را- چه در باب تصورات و چه تصديقات- درک مي‌کند، اشاره کرده و سپس با طرح ديدگاه شهيد صدر در اين زمينه به مقايسه آن‌ها با يکديگر مي‌پردازد. و خود نظريه سومي را از انتزاع اين دو نظريّه استخراج و تفاوت‌هاي ديدگاه شهيد صدر و ابن‌سينا را در باب معرفت تصوّري وتصديقي و ارتباط بين آن‌ها و ميان معلومات بديهي تصوّري و تصديقي با معلومات نظري تصوّري و تصديقي را تبيين کرده و ابداعاتي را که شهيد صدر در اين باب در کتاب الأسس المنطقيه از خويش به يادگار نهاده، وا مي‌رسد. نگارنده همچنين در طول نوشتارش نظريّات فيلسوفان اسلامي، مانندِ ملّاصدرا، فارابي، ابن‌رشد، سهروردي، الکندي و علّامه طباطبايي در باره معرفت، علم، تصوّر وتصديق و نظريه معرفت آن‌ها را منعکس کرده و ديدگاه‌هاي برخي ديگر از فلاسفه غرب را نيز در اين باره جويا شده است.

---

چکیده یکی از مباحث مهمّ در بین مسائل نفس‌شناسی حکمت سینوی و حکمت متعالیه، مسئله قوای ادراکی نفس می‌باشد. قوه واهمه به عنوان یکی از این قوای ادراکی می‌تواند از دو حیث هستی-شناختی و معرفت‌شناختی مورد تحقیق و تحلیل عقلی قرار گیرد. ابن‌سینا و ملاصدرا به رغم داشتن نقاط مشترک، در برخی از ابعاد هستی‌ شناختی و معرفت ‌شناختی این قوه با یکدیگر تفاوت اساسی دارند. این اختلاف گاهی ناشی از سه منشأ یعنی؛ نفس، سایر قوای ادراکی و ادراک وهمی بوده و این سه نقش موثری در تعیین جایگاه و هویت وجودی قوه واهمه نزد هر یک از این دو فیلسوف خواهند داشت. در بررسی‌های به عمل آمده در آموزه‌های فلسفی این دو حکیم توانا بدست می‌آید که در نظام فلسفی حکمت سینوی و صدرایی هیچ‌گاه حقیقت و واقعیت قوه واهمه به عنوان یکی از مبادی ثانویه افعال و ادراکات نفسانی مورد انکار قرار نگرفته است بلکه این قوه در هر یک از این دو نظام فلسفی جایگاه و هویت خاص و متفاوتی یافته است. اصول، مبانی و برخی نظریات و آموزه‌های فلسفی حکمت متعالیه از قبیل نظریه تجرد کلیه قوای ادراکی، اتحاد نفس و قوا و اتحاد علم، عالم و معلوم بر آراء هستی شناختی و معرفت شناختی ملاصدرا درباره قوه واهمه تاثیر گذاشته و موجب اختلاف نظر او با ابن سینا در حوزه هویت و رابطه وجودی با نفس، ادراک وهمی و سایر قوای ادراکی به ویژه قوه عاقله گشته است. همچنین بررسی تطبیقی ابعاد مختلف معرفت شناختی قوه واهمه نشان می‌دهد که بین این دو حکیم در این حوزه اشتراکات زیادی وجود داشته و صرفاً در ماهیت و هویت وجودی موهوم و ادراک وهمی با یکدیگر اختلاف نظر دارند.

‫در اين پژوهش حقيقت زمان از ديدگاه اين سه فيلسوف در چارچوب مباني و اصول فلسفي آنان بررسي شده است. به اعتقاد نگارنده، پرسش از حقيقت يک چيز، در واقع پرسش از نحوه وجودي آن است و پاسخ به آن، نيازمند يک پژوهش هستي شناختي است. لذا هر سه فيلسوف نيز موضوع زمان را از چشم‌انداز هستي‌شناسي مورد تأمل و تحقيق قرار داده‌اند و به تبعِ اختلاف نظر در مباني هستي‌شناسي، تعريف زمان در انديشه آنان متفاوت شده است. نويسنده نيز اين واقعيت را در فرايند تحقيق رعايت کرده و طي سه فصل، ابتدا اصول و مباني فلسفي هر فيلسوف را در باره وجود، علت، جوهر، قوه و فعل، و حرکت مطرح کرده، سپس به تبيين مفهوم زمان از ديدگاه آنان پرداخته است. وي زمان را بر اساس سه اصل مهم بالقوه‌گي، فعليت و حرکت تحليل مي‌کند؛ به اين معنا که موجودات مادي موجوداتي هستند که هم جهت بالقوه‌گي را دارند و هم جهت فعليت را و حرکت نيز خروج تدريجي از بالقوه‌گي به فعليت است. بنابراين، حرکت در هسته مرکزي تحليل زمان قرار دارد. ابن سينا حرکت را از سنخ مسائل فيزيکي مي‌داند و ابوالبرکات دو بعد فيزيکي و متافيزيکي براي آن قائل است. ملاصدرا نيز حرکت را در تراز مسائل متافيزيکي، ذيل بحث قوه و فعل بررسي مي‌کند که از عوارض وجود «بما هو وجود» است. در اين ديدگاه، حرکت، کمال اولِ امرِ بالقوه از حيث بالقوه‌گي آن است و داراي نسبت‌هاي تجددي است و کمالات موجود متحرک را در فرايند تکامل حفظ مي‌کند. حرکت از نگاه ابن سينا علت، مقوم و محل زمان است و زمان به حرکت، تعين و تشخص مي‌بخشد. به نظر ابن سينا زمان، بالذات غيرقار و حرکت، بالعرض متجدد است. اما ملاصدرا معتقد است آنچه بالذات است، جوهر طبيعت است که داراي دو حيثيت ثبات و تجدد است. ابوالبرکات شايستگي زمان را به اندازه وجود مي‌داند، نه به اندازه حرکت. وي معتقد است: هر کس قائل به حدوث زمان شود، در واقع قائل به حدوث وجود شده است. او از ابعاد تاريخي بحث غافل نبوده و در مقدمه خود، موضوع زمان را در انديشه فلسفي ايران باستان، يونان باستان و تفکر اسلامي، اعم از کلام، فلسفه و عرفان مورد مطالعه قرار داده است.