مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

آن‌چه در این مقاله مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته، کیفیت صدور کثرت از وحدت در قلمرو اسما و صفات حق تعالی است. ضمن بررسی کثرت اسمایی و صفاتی و تمایز آن‌ها با یکدیگر، دیدگاه متکلمان، حکیمان و عارفان به اجمال مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و در حد امکان به حقیقت اسما و صفات اشاره می‌شود و یادآور می‌گردد که اسما و صفات بنا بر طلب ذاتی مقتضی ظهور بوده و در پرتو ظهور آن‌ها بوده که جهان خلقت از کتم وحدت به ظهور کثرت قدم نهاده و این طلب ذاتی تا ابد هم‌چنان ادامه خواهد داشت. از آن جا که کمالات ذاتی حق، لایتناهی است، دولت اسما و صفات او نیز پایان ناپذیر خواهد بود؛ به گونه‌ای که در پایان دولت یکی از اسما، اسم دیگری در مقام ظهور، نقش آن را بر عهده می‌گیرد، یعنی اسم به اسم الباطن بازگشت و اسمی‌که جانشین آن شده بر کرسی اسم الظاهر حکومت مقدر خود را شروع می‌کند و به حاکمیت خود ادامه می‌دهد. کار تناکح اسما و صفات هرگز به تعطیل نمی‌انجامد و مدام آن‌ها به رازگشایی عالم آفرینش می‌پردازند. حاکمیت اسما و صفات بر اساس اقتضای ذاتی آن‌هاست و در قرآن مجید هر یک از آن‌ها در جایگاه خاص و مناسب خود معرفی شده‌اند. با بصیرت و معرفت می‌توان مشاهده کرد که کشف رازهای خلقت در قلمرو علوم، خود به کشف نقش اسمی ‌و صفتی از اسمای الهی می‌انجامد.

دورنمای کلی این مقاله جستجو از ثمرات نظریه اصالت وجود است؛ اما در عمل با تبین نقش این نظریه در حل یکی از مسائل بنیادین کلام اسلامی تلویحاً نظریه لفظی بودن نزاع اصالت وجود و اصالت ماهیت را نیز رد میکند. این مقاله تأثیر نظریه اصالت ماهیت را بر پیدایش نظریات متناقض در قلمرو تبیین معناشناسی صفات الهی و نقش نظریه اصالت وجود را در تعارض زدایی از آنها مورد بررسی قرار داده است. بدین منظور پس از تعیین محل نزاع، خاستگاه نظریه اصالت وجود و مبانی آن در تاریخ اندیشه اسلامی مورد بررسی و پژوهش واقع شده است و به این نتیجه رسیده است که بن بستهای برخاسته از اصالت ماهیتی اندیشیدن، در مسائل فلسفی و کلامی، ملاصدرا را به تأمل و کنکاش برای کشف یک راه حل واداشت و سرانجام او را به نظریه اصالت وجود بعنوان پایه یک نظام فلسفی رسانید. سپس معناشناسی صفات الهی با توجه به دو نظریه اصالت وجود و اصالت ماهیت مورد تحلیل واقع شده، نحوه تعارض زدایی از دیدگاهها بوسیله اصالت وجود تبیین شده است.

موضوع مورد بحث و تحقیق این پایان نامه درباره "پژوهشی در ادعیه پیرامون ذات و صفات حق تعالی" می باشد که در دو بخش ذات و صفات نوشته شده است . در بخش اول که در سه فصل پیرامون مباحث مربوط به ذات حق تعالی نوشته شده است . مطالبی در مورد معرفت ذات حق و ناتوانی درک بشر از معرفت ذات و دلایل این ناتوانی و اقسام معرفت (فطری و استدلالی) در دعا و استخراج براهین معروف در اثبات خدا، به شیوه و طریقه ادعیه، و سایر مباحث مربوط به حق تعالی از قبیل ماهیت، کیفیت، وحدانیت و نفی این و شریک و برسی مسئله رویت از دیدگاه ادعیه، مطرح گردیده است . در بخش دوم که مشتمل بر چهار فصل است، مباحثی در مورد تعریف و فرق اسم و صفت و تعریف ذات و نظریه ادعیه درباره اسم و صفت و معانی صفت و حقیقت اسم از دیدگاه ادعیه بیان شده است، و دیدگاه معروف حکما در مورد صفات مطرح و با عبادات ادعیه مقایسه گردیده و در فصل آخر مباحث مربوط به صفات هفتگانه (سبعه) مطرح گردیده است . مهمترین نکته بدست آمده و اصلی در این مباحث این است که در تمام توصیفات راجع به حق تعالی ابتدا باید اصل "تباین صفات خالق و مخلوق" اثبات گردد. و سپس هر چه مطلب راجع به حق گفته شود طبق این اصل و مبانیت در کیفیت اتصاف و اوصاف، لحاظ گردد تا وحدانیت حق روشن شود و محدودیتی (حتی بنحو قابل شناخت بودن آن برای مخلوق محدود) برای ذات پیش نیاید./

رابطة ذات و صفات الهی یکی از اساسی ترین مسائل کلامی است، اندیشمندان مسلمان فارغ از روشها و مبانی فکری هر یک دربارة آن گفتگو و ابراز عقیده نموده اند و بیشترین نزاع دربارة صفات ثبوتی ذاتی حقیقی و ذات اضافه و حالت مصدری آنها مانند علم، قدرت و حیات است. اما در زائد بودن صفات فعل و صفات اضافة محض اختلاف مهمی در بین اندیشمندان مسلمان نیست. فرقه های قدریه و جبریه جزو اولین گروههای مسلمانی هستند که صفات آفریدگان را از واجب تعالی نفی کرده اند، هر چند به معتزلیان آراء گوناگونی نسبت داده شده است، اما دیدگاه پذیرفته شدة بیشتر آنان عینیت صفات با ذات است و نسبت نظریة نیابت به آنان براساس تحقیقاتی که انجام گرفته است به نظر می آید درست نیست. دیدگاه تفسیر کنندة صفات به احوال از سوی ابوهاشم جبایی به دلیل نفی وجود و عدم از حال مردود است. محدثان اهل سنت با صراحت دربارة رابطة صفات ذاتی حق تعالی با ذات اظهار عقیده نکرداه اند. محدثان امامی عموما صفات ثبوتی را به سلب اضداد تفسیر نموده اند. چنین دیدگهی علاوه بر ناسازگاری با برخی از روایات اثبات کنندة صفات، به خالی بودن ذات از واقعیت صفات بازگشت می نماید و قابل پذیرش نیست. براساس برخی از احادیث، قبل از پیدایش مکتب کلامی اشاعره گروهی از مسلمانان معتقد به زیادت صفات بر ذات بوده اند و ائمه معصومین آنان را قائل به تعدد خدایان و خارج از ولایت خویش دانسته اند. ابوالحسن اشعری و پیروانش منشأ صفات ذاتی، چون علم، قدرت، حیات و غیره... را صفاتی قدیم و زائد بر ذات می دانند و چنین باور دارند که اتصاف خداوند به عالم، قادر، حی و غیره... بدون مبدأ زائد بر ذات محال است. آنان برای رهائی از اشکال تعدد قدما دیدگاه صصفات نه عین ذات و نه غیر ذات را ابداع نمودند و برخی از آنان ذات و صفات را یک موجود قدیم می دانند. متکلمان امامیه صفات ذاتی حق تعالی را عین ذات می دانند. و نسبت ناروای تجسیم و تشبیه به برخی چون هشام ابن حکم دور از واقعیت است. آنان به دلیل کاملترین خداوند، اتصاف او را کامل ترین نحوة ممکن یعنی عینیت صفات با ذات می دانند. برخی از حکمای مسلمان چون ملارجبعلی تبرییزی و قاضی سعید قمی به دلیل مخلوق دانستن موجد موصوف و شباهت باری تعالی به افریدگان با فرض اتصاف، هرگونه وصفی را از ذات خداوند نفی نموده و آیات و روایات حکایت کننده از اوصاف الهی را توجیه نموده اند. این نظریه علاوه بر مخالفت با آیات و روایات اثبات کننده صفات و عقلانی نبودن توجیهات، به دلیل خالی دانستن ذات از صفات کمال و بازگشت به نقص در واجب قابل پذیرش نیست. دیدگاه اتحاد مفهومی صفات منسوب به ابن سینا علاوه بر ابهام و عدم ارائه استدلال با لوازم نادرستی چون اشتراک لفظی مفاهیم صفات در واجب و ممکن و عادم امکان شناخت خداوند و فایده نداشتن حمل صفات متعدد بر ذات حق مردود است. سهروردی از معتقدان به عینیت صفات با ذات است و نسبت انکار صفات حقیقی با عبارات وی سازگاری ندارد. بسیاری از فیلسوفان مسلمان به دلیل واحد بسیط دانستن و کمال مطلق و واجب از جمیع جهات بودن خداوند، صفات را عین ذات می دانند و به نظر می رسد تنها راه قابل اعتماد و سازگار با روایات، دیدگاه وحدت مصداقی و تغیر مفهومی صفات است. بسیاری از عارفان مسلمان نیز در بعد وجودشناسی صفات چنین دیدگاهی دارند. آنان مقام احدیت را خالی از هر اسم و رسم و صفتی می دانند ولی مقام و احدیت را مرتبة ظهور کثرت اسماء و صفات می شمارند و از حیث معناشناسی صفات را به اعتباراتت و نسبت ها تفسیر نموده اند، که چنین دیدگاهی با واقعیت داشتن صفات ناسازگار است./

كتاب «ذخيرة العالم و بصيرة المعلم» كه به كتاب الذخيرة شهرت يافته و گاه از آن به «الذخيرة فى علم الكلام» نيز تعبير مى‏ شود، يكى از مهم ترين كتب كلامى سيد مرتضى محسوب مى‏ شود. سيد مرتضى اين كتاب را بعد از ديگر كتاب كلامى خويش؛ يعنى «الملخص فى اصول الدين» نگاشته است. او كتاب اول را كه در صدد بيان عقائد شيعه در اصول دين بود، نوشته كه متاسفانه ناقص مانده است. لذا او در اين كتاب قصد داشته آنچه را كه در كتاب اول بيان ننموده است را بيان كند و در واقع اين كتاب مكمل و متمم كتاب اول مى‏ باشد. اهميت اين كتاب به اين است كه مى ‏توان گفت كتاب الذخيرة، تنها كتاب مولف در كلام است كه به عموم مسائل كلامى پرداخته و نظرات خود را در آنها بيان نموده است. اين كتاب بعد از مولف مورد توجه علماء شيعه واقع شده است و از آن استفاده نموده ‏اند و گاه بر آن شرح نوشته ‏اند كه از آن جمله مى‏ توان به شرح شاگرد سيد مرتضى يعنى حلبى بر اين كتاب نام برد. مباحث مربوط به توحيد (اسماء و صفات)، مباحث مربوط به عدل (افعال و آجال و...) مباحث مربوط به نبوت، مباحث مربوط به امامت و مباحث مربوط به معاد، از مباحثي هستند كه در اين كتاب به آن پرداخته شده است.

عموم متکلمان و فلاسفه در بحث صفات الهی، علی رغم اختلاف نظر در باب جزئیات اتفاق نظر دارند که فهم انسان از خداوند به واسطه صفات او صورت می گیرد ولی محدودیت و ناتوانایی های انسان در فهم این صفات خود را نشان می دهد. نظر متفکرین مختلف پیرامون کیفیت و حدود توانایی انسان در فهم چیستی صفات خداوند متفاوت است، به نحوی که آنها لااقل سه نوع الهیات سلبی، ایجابی و متعالی را برای حل این معضل ارائه کرده اند. بی شک هر یک از این انواع سه گانه الهیات ، تأثیر مهمی در کل سیستم تلقی قائلان به آنها در تمام جزئیات عقیدتی و حوزه های مربوط به دیانت و پرستش را شامل می شود . ارزش این تأثیرگذاری تا به حدی است که اتهامات مختلفی از سوی متفکران و مومنین را به پیروان تلقی های دیگر از ماهیت الهیات راست کیشانه موجب شده است ؛ برای مثال قائلان به الهیات سلبی معتقدان به الهیات ایجابی را به شرک متهم می کنند و قائلان به الهیات ایجابی هم پیروان الهیات سلبی و نیز پیروان الهیات متعالی را به تعطیل متهم می نمایند. در این رساله به منظور نیل به نتیجه ای روشن، آراء برخی از برجسته ترین متفکران شرق و غرب را در باب فهم پذیری صفات الهی مورد توجه قرار داده و آن را شرح می کنیم. همچنین مشکلاتی که هر یک از این دیدگاه ها با آن مواجهند طرح خواهد شد.

«اصول المعارف»، از ملا فیض کاشانى که پس از مقدمه تحقیقى دانشمند بزرگوار استاد سید جلال ‏الدین آشتیانى و هم به تصحیح و تعلیقات عالمانه ایشان، به چاپ رسیده و در واقع مختصرى از کتاب عین الیقین است. تحقیقات مفصل دانشمند گران‏قدر استاد سید جلال ‏الدین آشتیانى و تعلیقات ایشان، که نزدیک به چهارصد صفحه؛ یعنى تقریبا دو برابر اصل رساله است، بر ارزش کتاب افزوده است. استاد آشتیانى کلیه مطالب رساله «اصول المعارف» فیض را مورد بحث قرار داده ‏اند و مشکلات و غوامض آن را شرح و بسط کافى داده ‏اند، و در موارد متعدد اقوال حکماى دیگر را در نظرات مشابه مورد بررسى دقیق قرار داده ‏اند، به خصوص در مبحث حرکت جوهر، که ضمن آن شبهاتى را که برخى از متأخرین در این باره عنوان کرده ‏اند، جواب گفته اند. این رساله مشتمل است بر مباحث تحقیقى و عالمانه‏ اى در وجود و عدم، و معرفت ذات بارى تعالى، و صفات اسماء الهى، علم و جهل، ماهیات و تعینات آن، علت و معلول و معرفت غایات، و بیان آنکه خداوند غایت جمیع اشیاء است، و فاعل تام در دار وجود اوست، حرکات و تجدد طبیعت، و حدوث عالم از طریق حرکت جوهر، بیان حرکت و زمان و معناى ازل و ابد، و تنزه خداوند از حدوث و حرکت، سماوات و ارض و برزخ و بین این دو، معرفت نفوس و عقول و ملائکه و شیاطین، و بیان معانى خیر و شر و لذت و الم، و معرفت ثواب و عقاب و نار، و بیان انقطاع عذاب از اهل نار، اقسام جنت و نار و بیان اصول نشأت و حقایق موجودات و ارواح، تفصیل وجوه فرق بین دنیا و آخرت و نحوه وجود جسمانى.