مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در ذيحجه سال 63 هجری، به دنبال شورشی در مدينه، كارزاری ميان سپاه يزيد و مدنيان در شرق مدينه رخ داد كه به اعتبار محل وقوع آن، واقعه حَرِه ناميده شد. اين واقعه هزينه های سنگينی، به ويژه برای مردم مدينه در برداشت. گذشته از تخريب، غارت و كشتار وحشتناكی كه صورت گرفت، هتك حرمت و رفتار غير اخلاقی بی سابقه اي سر زد كه به آسانی توجيهی برای آن نمی توان يافت. خشونت های اعمال شده از سوی شاميان، تنها در زمان درگيری نبود، بلكه حتی پس از شكست مدنی ها، هم چنان ادامه داشت. اين كه به راستی چه علل و عواملی موجب بروز اين واقعه گرديد و چرا شاميان به رفتاری روی كردند كه نه تنها با هيچ يك از موازين دينی، اخلاقی و انسانی هم سازی نداشت، بلكه با سنت های عربی نيز توجيه پذير نبود؟ در اين مقال كوشش مي شود تا علت يا علل واقعی رخداد حَرِه واكاوی شود و طبعاً منطق رفتار شاميان نيز تا حدی ذيل آن مفهوم می گردد، هر چند اين سخن به معنای تاييد عمل آنان نيست. فرضيه اصلی نوشتار آن است كه عميق شدن فاصله ميان انتظار مردم مدينه و آن چه در اختيار داشتند، موجب شورش آنان و به دنبال آن شكل گيری واقعه حَرِه گرديد و در نگاه شاميان اين اعتراض، سر بر آوردن رقابت كهن عربی بود كه سرسختانه می بايست سركوب شود.

عبدالرحمن بن حسن جبرتی(1168-1240/1756-1825) با نگارش تاريخ عجائب الآثار فی تراجم و الاخبار حوادث و تحولات دوره حساس و تاثيرگذاری از تاريخ متاخر اسلام را ثبت و ضبط كرده است. نخستين حضور استعمارگران اروپائی، بروز نخستين تمايلات استقلال طلبانه مصريان در برابر سلطان عثمانی و ظهور جريان وهابيت در حجاز، از حوادث بسيار مهمي هستند كه او با ديد ناقدانه و موشكافانه خود به تحليل و ثبت آن ها پرداخته است. اما تاكنون به زبان فارسی، پژوهش قابل اعتنايی در باب جبرتی و جايگاهش در تاريخ نگاری اسلامی تاليف نشده است. بنابراين در پژوهش حاضر به معرفی و تبيين مواضع خاص جبرتی در تاريخ نگاری مصر و تحليل آن پرداخته شده است. همچنين تلاش نگارنده در بخش مرتبط با تاريخ وهابيت بر آن بوده تا علاوه بر اعتنا به روايات جبرتی، به كمك اسناد و مكتوبات موجود در آرشيو عثمانی(تركيه) از منظر تازه ای به حوادث تاريخ دولت اول سعودی بنگرد.

در جامعه ی نوپای اسلامی، خلفای راشدین سیاست هایی را طراحی و اجرا کردند که مبیّن نوع تفکر و رفتار مذهبی آنان است. این نوشته درصدد تطبیق سیاست گذاری ها و اقدامات آنان با آموزه های دینی است. می توان فرض کرد که کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) منابع تعیین سیاست خلفا و ملاک و معیار سنجش رفتار مذهبی آنان به حساب می آمد. از نظر روشی، اصل کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) به عنوان "" اصول معیار"" در سنجش میزان تطبیق به شمار آمده اند. بررسی ها نشان می دهد که با وجود مقابله با برخی خطرها، سیاست گذاری ها و اقداماتی انجام شد که به نام سیره ی شیخین در کنار دو اصل پیشین مورد تأسی قرار گرفت. برکشیدن و برتری دادن به امویان نیز سبب بروز پرسش ها و حتی اعتراض های کسانی شد که اعمال همه و به ویژه خلیفه را با دین محک می زدند. در نتیجه، برخی اعمال آنان به قدری از ملاک های معیار دور بود که کوشش علی (ع) برای بازگرداندن جامعه به وضعیت دوران پیامبر (ص) و واداشتن آن به عمل به کتاب خدا و سنت نبوی، برای افرادی که برتری و امکاناتی یافته بودند، چندان خوشایند نبود.

عراق در عصر امویان محل ظهور و بروز اندیشه ها و آراء مختلف سیاسی و فکری متنوعی بود. پیشینه تاریخی، ترکیب اجتماعی، مرکزیت سیاسی و اقتصادی، آن را به عنوان کانون مهم بروز این گونه افکار و اندیشه ها درآورده بود. یکی از مهم ترین این آراء و اندیشه ها، غلو و حروفی گری بود. این نوشتار، چگونگی ظهور آراء و نمادهای رمزی و حروفی و سرچشمه ی حلول این افکار را در اندیشه ی مغیره بن سعید و نیز شکل گیری جریان مغیریه را بررسی نموده، با بهره گیری از روش های تحلیل تاریخی و فرقه شناسی به تبار شناسی اندیشه ها و واکاوی آراء این جریان سیاسی- مذهبی پرداخته است و پیوند میان این گونه اندیشه ها را با آراءگِنوسی ایرانیان و تمدن های بین النهرین و نظریات رمزی، حروفی و عددی نو افلاطونیان و فیثاغورثیان آشکار ساخته و نشان داده که مغیره بن سعید نخستین کسی است که افکار رازورانه و باطنی متأثر از افکار گنوسی بین النهرین را با آراء، اندیشه ها و برداشت های عددی، حروفی و رمزی پیوند داده، با این اقدام اولین جریان و مکتب حروفی را در عهد امویان به وجود آورده است.

طه حسین از اندیشمندان بزرگ مسلمان در قرن حاضر است که در آثار خود با روش های علمی و تحلیل برون دینی به بررسی حوزه­ های مختلف تفکر اسلامی می­ پردازد وی دارای آثار برجسته ­ای در حوزه تاریخ اسلام است. از آن جا که در پی تحولات دو قرن اخیر و فروپاشی امپراطوری عثمانی در کشورهای عربی، جریانی با تاکید بر مفاهیم عربی و نژاد عربی پدید آمده است و طرفداران این جریان می­ کوشند دلایلی برای تحکیم پایه­ های حکومت امویان و توجیه عمل کرد ایشان ارائه دهند، پژوهش حاضر در درجه اول با نگاهی تاریخی در پی دستیابی به نگرش طه حسین در مورد مبانی مشروعیت یک حکومت و در درجه دوم در پی بررسی دیدگاه وی پیرامون مشروعیت یا عدم مشروعیت خلافت اموی با تاکید بر شخص معاویه است.

این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است که گفتمان سیاسی حاکم در متن سیرالملوک در باب خلافت عباسی چیست و خواجه نظام الملک چه رابطه ای میان آن و سلطان سلجوقی برقرار می سازد؟ برای بررسی و تحقیق در این باره، حکایت هایی از سیرالملوک را که نقش خلافت عباسی در آن بارز است، به تجزیه و تحلیل کشیده می شود. یافته های این پژوهش مشخص می کند که خواجه نظام الملک میان خلافت عباسی و حکومت های مسلمان رابطه ای در نظر می گیرد که اساساً خارج از نظام معرفتی اهل تسنن نیست؛ اما بنا به دلایل مشخصی، همین نوع رفتار سیاسی را در مورد حکومت سلجوقی و خلافت عباسی به کار نمی بندد. از این رو، وی در مقام وزارت، طرح تحول در بنیان مشروعیت یابی سلطنت از دستگاه مشروعیت ساز خلافت در جهان تسنن را در کتاب خویش ارائه می دهد.

قالب های ویژه کلامی، تمایزات فقهی و مواضع خاص سیاسی، اساسی ترین نشانه های انشعابات مذهبی در تاریخ اسلام است که هر یک محصول مجموعه ای از عوامل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی محسوب می شود. این نشانه های سه گانه، گاه چنان در هم تنیده اند که بازشناسی و تفکیک آنها از یکدیگر مشکل می نماید. کشف رابطه میان شکل گیری تمایزات فقهی و تقویت مقاومت شیعیان در مقابل دستگاه حاکم، دغدغه اصلی این پژوهش است. این پژوهش با رویکردی تحلیلی، در صدد بازنمایی تاثیر شکل گیری تمایزات فقهی بر تعمیق همگرایی سیاسی شیعیان امامیه در سه قرن نخست تاریخ اسلام، یعنی تا حدود پایان عصر حضور ائمه است. محقق تلاش می کند نشان دهد چگونه تفاوت های فقهی شیعیان با سایر آحاد جامعه اسلامی، اندک اندک به نوعی رفتار سیاسی و مقاومت در مقابل جریان فکری حاکم بر جامعه تبدیل گردید و به تقویت همگرایی میان شیعیان منجر گردید و نشانه ای از اقتدار و نفوذ ائمه بر پیروانشان تلقی شد.

کتاب «شیعه در ایران» که نوشته یکی از علمای معاصر شیعی یعنی مرحوم مظفر می باشد در باب سیر تاریخی تشیع در ایران به نگارش در آمده است. مؤلف در کتاب خود به بررسی موضوع آغاز تشیع در ایران پرداخته و سیر تاریخی مذهب تشیع را در دوره های حکومت آل بویه، صفویه، قاجر، طاهریان و... مورد بررسی قرار داده است. وی همچنین به مسائل فرهنگی و اجتماعی تشیع در دوره حکومت برخی از سلسله های حکومتی اشاره کرده و از توجه به جنگ و نزاع های تاریخی و خصوصا غائله مغول غفلت نورزیده است.

«الغدیر» اثر گرانبهاى علامه امینى، در این مجموعه یازده جلدى زیر نظر دکتر علیرضا میرزا محمد، ترجمه، ویراسته و عرضه شده است. هر جلد از این اثر، توسط یک یا دو مترجم به فارسى برگردان شده که به ترتیب عبارتند از: جلد اول: محمدتقى واحدى؛ دوم: محمدتقى واحدى و على شیخ‌ الاسلامى؛ سوم: سید جمال موسوى؛ چهارم: محمدباقر بهبودى؛ پنجم: زین‌ العابدین قربانى؛ ششم: محمد شریف‌ رازى؛ هفتم و هشتم: اکبر ثبوت؛ نهم و دهم: جلال‌ الدین فارسى و جلد یازدهم: جلیل تجلیل. ویراستار کتاب، به بررسى اجمالى متن ترجمه پرداخته و پس از مراجعات مکرر به متن اصلى، در مقام مقایسه و تطبیق برآمده و دریافته است که ترجمه حاضر، با تمام محاسن و ویژگى‌ هاى خود، نه‌ تنها نیاز جدى به ویرایش اساسى و پر دامنه دارد و باید با متن اصلى مقابله و سنجیده شود، بلکه لازم است کاستى‌ ها و نادرستى‌ هاى نحوى و زبانى آن اصلاح گردد و افزون بر این، رعایت قواعد خط نگارى، نشانه‌ گذارى، سند آورى و صفحه‌ آرایى در دستور کار قرار گیرد. بر این اساس، ایشان سه ویرایش محتوایى، زبانى و فنى در مورد این اثر، انجام داده است که با توجه به ترجمه بیست‌ و دو جلدى کتاب، در بیش از هفت هزار صفحه و به قلم نه تن از مترجمان، کارى سترگ و وقت‌ گیر و توان فرسا مى‌ باشد، به‌ ویژه که درک علمى و شیوه نگارش مترجمان این اثر، در ترجمه با یکدیگر متفاوت بوده است، چنانکه برخى از آنان ترجمه‌ اى متین و شیوا و روان ارائه داده‌ اند و برخى دیگر ترجمه‌ اى نه چندان مناسب و مطلوب؛ به همین جهت، در برخى مجلدات پاره‌ اى از عبارات و فقرات آنچنان آشفته و درهم و برهم ترجمه شده است که ویرایش آنها جز با ترجمه مجدد یا تغییر در ساختار امکان‌ پذیر نبوده است. در تفاوت شیوه مترجمان این ترجمه، همین بس که ترجمه‌ اى به خاطر حفظ امانت، بیش از حد تحت‌ اللفظى شده است و ترجمه‌ اى در اثر گرایش به فارسى‌ نویسى، موجب نامفهوم آمدن بعضى جمله‌ ها گردیده است و کاربرد تعبیرات عامیانه ناخوشایند نیز در ترجمه‌ اى دیگر به اعتبار آن خدشه وارد کرده است و برعکس، تبحر همراه با دقت نظر برخى از مترجمان، حاصل کارشان را ارزشمند جلوه داده است. البته، مخفى نماند که عموماً متن ترجمه‌ ها در تمامى مجلدات از جهت صورى هماهنگ و یکدست نبوده و در آرایش صفحات ذوق و سلیقه به کار نرفته بوده است. در هر حال، ویراستار محترم به لحاظ حجم زیاد غیر متعارف کتاب و کثرت مترجمان و نیز به منظور تسریع در کار، تصمیم گرفته است تا از همکارى ویراستارانى در ویرایش فنى بهره گیرد تا لااقل به حک و اصلاح رسم الخط فارسى و رعایت ضوابط نقطه‌ گذارى و تنظیم ارجاعات و مواردى از این قبیل اهتمام ورزند. ایشان در این اثر، اقدام به ویرایش اساسى پر دامنه محتوایى و زبانى با تمام دشوارى‌ ها و پیچیدگى‌ هاى آن نموده و بدین‌ منظور، کار خود را از مقابله متن ترجمه با اصل عربى آن آغاز کرده و همزمان به ویرایش زبانى مطالب پرداخته است که گویا در اثناى کار، با ناهماهنگى در عملکرد همکاران و اعمال سلیقه‌ هاى گوناگون مواجه گردیده و لذا خود را ملزم دیده است تا به موازات ویرایش محتوایى و زبانى، در رفع نقایص و تکمیل نواقص نوظهور همت گمارده و با عزمى جزم، کار را به گونه اى سامان دهد که حتى‌ المقدور نثر ترجمه از نظر فنى یکدست و یکنواخت گردد.

تحولات دینی در جوامع مختلف به دلیل اشتراک در پاره ای مبانی و اصول، شباهت ها و همسانی های متعددی دارد، گرچه نمی توان آنها را در همه وجوه با یکدیگر مشابه دانست. در این مقاله، تحولات دینی در اروپای قرن شانزدهم با تحولات مشابه در جهان معاصر اسلام، که از قضا هر دو در دوره زمانی یکصدوپنجاه ساله ای رخ داده است، مقایسه می شود که از مهمترین آنها می توان توجه به گوهر و روح دین، نزاع بر سر موضوع مرجعیت دینی و جایگاه سنت، ناب گرایی و مخالفت نسبی با اندیشه های فلسفی و متجددانه، و محور بودن آخرت و رستگاری آن جهانی اشاره کرد.