جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سمرقند و بخارا، از شهرهای هویت‌دار و حادثه‌ساز شرق اسلامی‌اند که در درازنای تاریخ برجسته خود فراز و نشیب‏های گوناگون را پیموده و تاریخ و ادب از آنها به افتخار یاد کرده‌اند. این دو شهر بزرگ از مهم‌ترین شهرهای ماوراءالنهر به شمار می‌روند که همواره با اسطوره‌ها و تاریخ ایران همراه بوده و شاعران، عالمان و دانش‌مندان نام‌دار پارسی‌زبان فراوانی در دامان خود پرورده‏اند. بی‌گمان، شناخت بهتر و روشن‌تر ویژگی‌های طبیعی و جغرافیایی و پیشینه تاریخی این شهرها، زمینه درک بهتر دگرگونی‌های سیاسی ـ اجتماعی و اقتصادی آنها را فراهم خواهد آورد. این پژوهش با ارزیابی جغرافیای تاریخی سمرقند و بخارا، اهمیت سیاسی، فرهنگی و تاریخی آنها را برمی‌رسد.

دکتر تورج دریایی، استاد تاریخ ایران‌زمین در دانشگاه کالیفرنیا در ارواین، در مجموعهٔ ” درس‌گفتار تاریخ ایران باستان ” تاریخ فلات ایران‌ را از قبل مهاجرت آریایی‌ها به ایران‌زمین تا پایان شاهنشاهی ساسانیان روایت می‌کند. موسیقی متن از آثار استاد لوریس چکناواریان است.

«محيط پيدايش اسلام»، سلسله گفتاري از شهيد آيت‌الله دكتر بهشتي است كه در آخرين شنبه هر ماه ميلادي در سال‌هاي 1345 ـ 1346(1966ـ1967) در مركز اسلامي هامبورگ در جمع عده‌اي از دانشجويان و علاقه‌مندان به مطالعات اسلامي ايراد گرديده و آخرين جلسه آن در تاريخ 6 آبان 1346 (28 اكتبر 1967) بوده است. نخستين بخش اين گفتارها به روش تحقيق دربارة اديان اختصاص يافته و در بخش‌هاي بعدي با نگرشي پژوهشگرانه و همه‌جانبه، محيط پيدايش اسلام در شبه‌جزيرة عربستان و همسايگان آن يعني ايران، روم، مصر و حبشه مورد بررسي قرار گرفته است كه متأسفانه نوار گفتار مربوط به روم عليرغم تلاشي كه جهت يافتن آن صورت گرفت، بدست نيامد. با وجود اين، از آن‌جا كه مجموعة بحث و همچنين سبك و روش آن جالب و بديع بود، دريغمان آمد كه به خاطر اين نقيصه، از انتشار اصل اين سلسله گفتار خودداري كنيم، به‌ويژه آن‌كه شهید بهشتي در آغاز هر بحث، تلخيصي از آن‌چه در جلسات قبل گفته شده را تكرار نموده‌ و از اين جهت رشتة كلام در طول بحث محفوظ مانده است.

مطالعه الگوهای رشد کالبد و فضاهای شهری در دوره سده های میانه و تحلیل ارتباط آن تحولات با تغییرات اجتماعی - اقتصادی که در شهرها رخ می داد، امکان بازشناسی و تبیین نقش نیروهای اجتماعی در زندگی شهری و نیز فرایند بروز تغییر در شکل شهرها را فراهم می آورد. بر این اساس، رشد و گسترش شکل شهر به مانند انعکاسی از مراحل انکشاف و تغییرات اجتماعی درون شهرها محسوب می شود. در مطالعه حاضر، موضوع علل بروز تغییرات در الگوی کالبدی و شکلی شهر ایرانی مورد بررسی قرار گرفته، این تغییرات با عنایت به دو دسته عوامل بیرونی (حکومت، اراده نخبگان سیاسی - اداری شهری و...) و عوامل درونی (رشد مناسبات اقتصادی و اجتماعی شهری)‌ مورد ارزیابی قرار می گیرد. مساله پژوهش گفتار حاضر چنین است: تحولات و تغییراتی که در مناسبات شهری ایران روی می داد؛ تا چه میزان از تغییر شرایط درونی، یعنی ناشی از رشد و تکامل مناسبات اقتصادی - اجتماعی شهری؛ و تا چه میزان از شرایط و عوامل تاثیرگذار بیرونی، که بر زندگی اجتماعی - اقتصادی شهری موثر بودند، تاثیر می پذیرفت؟

دوره حکومت آل بویه در فاصله زمانی بین سالهای 320ه ق تا 447 ه ق/ ا 932 م تا 1055م/ بوده است. آل بویه از دودمانهای دیلمی و شیعه ایرانی پس از اسلام است، که در بخش مرکزی و غربی و جنوبی ایران و عراق فرمانروایی می کردند. آنها دارای تباری دیلمی بودند، و مدتی در حدود 127 سال فرمانروائی کردند. ایالت های فارس و کرمان محدوده حکومتی علی بن بویه دیلمی (عمادالدوله) موسس این سلسله بود. اوج عظمت و پیشرفت دولت آل بویه در زمان عضدالدوله دیلمی (فناخسرو) می باشد، که قلمرو حکومت وی، فارس، عراق و خوزستان را در بر می گرفت. بررسی وضعیت اقلیتهای دینی (مسیحیان، یهودیان، زردتشتیان و صابئیان) در زمینه های اجتماعی و مذهبی، سیاسی، علمی و فرهنگی و اقتصادی در دوره آل بویه موضوع پژوهش حاضر خواهد بود.از باشکوه ترین دوره های تاریخی ایران بعد از اسلام دوره آل بویه است، که در سایه تساهل و تسامح مذهبی امرای آن، اقلیتهای مذهبی در کنار مسلمانان به عنوان قشر حاکم در جامعه اسلامی، توانستند، در بیشتر زمینه های گوناگون ذکر شده تاثیرگذار باشند، و در شکوفائی آن سهیم باشند. در زمینه علمی و فرهنگی، در نتیجه تبادل افکار، ترجمه متون یونانی –سریانی و رومی به عربی، بحث و جدل های کلامی و حمایت از دانشمندان و عالمان، آنان توانستند دوره ای را به وجود آورند که از آن به عنوان «رنسانس علمی و اسلامی» یاد می شود. در زمینه های اجتماعی و مذهبی آنها تا اندازه ای توانستند بدون ترس و واهمه، آداب و رسوم مذهبی و اجتماعی خود را به جا آورند. در زمینه سیاسی، اقلیت های دینی توانستند در کارهای دیوانی و اداری هم گام با مسلمانان در پیشبرد امور سیاسی کشور سهیم باشند. در زمینه اقتصادی نیز اقلیت های دینی به خصوص یهودیان نقش عمده ای را ایفا کردند. به طوری که توانستند در تجارت، صرافی، مبادلات و خرید و فروش کالا سهم عمده ای را ایفاء نمایند.

همان گونه که قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در مقدمه اش اشاره دارد، علت اساسی و مشخص ناکامی دو نهضت مشروطه و ملی شدن صنعت نفت، دور شدن از مواضع اصیل اسلامی، اتکا به الگوهای وارداتی و تقلیدی، ابهامات مفهومی و در وجه افراطی؛ جدا کردن دین از حیات اجتماعی ایران بود که این امر یک خطای بزرگ تاریخی محسوب می گردد. خطایی که چندین دهه، ملت را از گام نهادن در مسیر سعادت و تامین اهداف و آرمان های خود بازداشت. رنسانس انقلاب اسلامی به تمامی مسلمات اجتماعی و تاریخی جامعه و کشور ایران توجه نمود که نه تنها با نفی عنصر دین از عرصه های حیات اجتماعی، توسعه و آزادی و استقلال است یافتنی نیست، بلکه نفی دین، بدبختی و شقاوت بشر را به همراه خواهد داشت. این مقاله با رویکردی تاریخی تلاش می نماید مروری بر کامیابی ها و ناکامی های نهضت ها و جریان های فکری و سیاسی دو سده ی اخیر برای طراحی و ارائه ی الگویی از سیاست و حکومت داشته باشد که هم پاسخگوی مطالبات ملت مسلمان در این زمینه است و هم ظرف پاسخ گویی به درخواست های مطرح در عرصه ی حاکمیت بر سرنوشت خود، استقلال و آزادی و ... خواهد بود و از این رهگذر، تجربه ی انقلاب اسلامی را در این زمینه (با تاکید بر الگوی مردم سالاری دینی) مورد توجه قرار می هد و توانمندی این الگو را در پاسخ گویی به آن مطالبات تاریخی در چارچوب قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بررسی می کند.

دینور از شهرهای مهم و نسبتاً بزرگ اقلیم جبال (مادکهن) در روزگار خود بوده است. این شهر پس از سقوط دولت ساسانی و ورود اسلام به آن، برای مدتی نامش به ماه‌الکوفه تغییر کرد. پس از تغییر ساختار سیاسی و اجتماعی جامعه‌ی ایران و به وجود آمدن جامعه‌ی نوین ایرانی – اسلامی، زمینه‌های لازم برای رشد و ترقی شهرهای آن از جمله دینور فراهم شد. این شهر با پیشینه‌ی کهن تاریخی، با به وجود آمدن شرایط و زمینه‌ها و عوامل سیاسی- اجتماعی و دارا بودن موقعیت‌ خاص جغرافیایی سبب بروز و ظهور و پرورش دانشمندان و مفاخر فرهنگی بسیاری در دامان خود شد که برخی از آنان دارای شهرتی فرامنطقه‌ای و جهانی هستند و از پیشگامان و بنیانگذاران علوم در زمان خود به شمار می‌روند. دینور در تمدن اسلامی و در قرون نخستین آن به ویژه قرون سوم و چهارم هجری به شکوفایی و نشاط علمی – فرهنگی قابل توجهی دست پیدا کرد و در این زمینه دارای جایگاهی ویژه و در خور توجه گردید. این تحقیق تلاش دارد با به کارگیری شیوه‌ی مطالعه‌ی بین رشته‌ای در تاریخ و با هدف سعی در جهت شناسایی جایگاهعلمی و فرهنگی دینور در تمدن اسلامی گام‌هایی در جهت شناخت جایگاه و کارکرد علمی – فرهنگی دینور در تمدن اسلامی از آغاز تا هجوم مغول بردارد.

دوکشورایران و چین از آغاز تا پایان حکومت مغولها روابط تقریبا دوستانه و گسترده‌ای با یکدیگر در زمینه سیاسی، تجاری و فرهنگی داشتتند، دوره تیموریان از این جنبه نیز، یکی از مهمترین مراحل تاریخی روابط دوکشور محسوب می‌شود، در این دوره، حتی تیمور هم درابتدا، ظاهرا خواهان روابط دوستانه با کشور چین و حاکمان مینگ بود، اما چینی ها که اعتمادی به دوستی تیمورنداشتند، با کنترل شدید بازرگانان تیمور و حتی دستگیری آنها و اخراج مسلمانان از کشور چین و همچنین مخاطب قراردادن تیمور به عنوان شخصی تابع و خراجگزار خویش در پی قدرت نمائی در مقابل تیمور برآمدند و بدینوسیله سعی در مهار حمله احتمالی وی به کشورشان داشتند، هرچند که این اقدامات چینی ها محرک حمله تیمور به چین شد، اما در نهایت تیمور از حمله به چین عاجز ماند. بعد از مرگ تیمور و در زمان جانشین وی شاهرخ، روابط دو کشور به اوج خویش رسید، اگرچه در نامه‌های حاکمان مینگ به شاهرخ تفوق و سروری آناننهفته بود، اما طبع ملایم شاهرخمانع از برانگیختن جنگ بین دو کشور شد، به همین خاطر در بعد سیاسی روابط دوستانه و وسیعی بین دو کشور برقرار بود،در بعد تجاری، رونق تجارت و مبادله کالاها از جاده ابریشم و راه ادویه صورت پذیرفت و همچنین در بعد فرهنگی روابط، موضوعاتی چون دین اسلام ،زبان فارسی و هنرها قابل بررسی بودند. وضعیت مسلمانان بهبود پیدا کرد، جایگاه آنان در چین ارتقاء پیدا کرد، زبان فارسی کارکرد خویش را به عنوان زبان دیپلماتیکی و تجاری حفظ کرد و نیز تاثیرات هنرچین بر هنرهای ایرانی همچون نقاشی سفالگری و غیره مشهود گردید، بعد از مرگ شاهرخ و در زمان جانشیان وی اگر چه روابط دوکشور ادامه پیدا کرد، اما آمد و شد سفرا و هیاتهای اعزامی در مقیاس کمتری نسبت به دوره پیش صورت پذیرفت، تضعیف قدرت سیاسی حکومت تیموریان وکاسته شدن از اهمیت آن برای چینی ها ، سیاست منفعلانه حاکمان مینگ و نیز تغییر الگوهای تجاری از جاده ابریشم به مسیردریایی، روابط دوکشور را به حداقل رساند.

دولت ساسانی دارای اهمیتی بسیار در تاریخ ایران است؛این اهمیت نه ازآن جهت که این دولت توانسته چندین قرن بر ایران زمین حکومت کند،بلکه اهمیت آن بیشتر به دلیل وجود یک سیستم دیوان سالاری پیشرفته بود که حکومت‌های بعدی آن را سر مشق خود قرار دادند. مسلمانان پس از فتح ایران برای اداره این سرزمین وسیع ناچار به استفاده از برخی کارگزاران ایرانی بودند، زیرا خود تجربه حکومت‌داری در سطحی وسیع و بر اقوام و ملل دیگر را نداشتند.دبیران ایرانی که یکی از طبقات مهم و کار‌آمد دولت ساسانی را شکل داده بودند،از جمله کارگزارانی بودند که در حکومت رو به گسترش اسلامی به کار گمارده شدند.اهمیت طبقه دبیران و نقشی که این طبقه مهم اجتماعی در صحنه سیاسی و اقتصادی ایران ایفا نمود ؛باعث شد که این طبقه در دوران اسلامی نیز باقی بماند و مانند دوران سابق وظایف مهمی را بر عهده گیرند،زیرا که نظام دیوان سالاری هر حکومتی وابسته به این طبقه اجتماعی بوده و این طبقه نیز جامعه اسلامی را از دانش و تجربه های اداری و مالی خود بهره‌مند ساختند.دبیران ایرانی با وجودپذیرش دین اسلام و ایجاد روابط نزدیک با مسلمانان به حفظ فرهنگ و آداب و سنن ایرانی خود همت گذاشتند و فرهنگ ایرانی در جوار فرهنگ اسلامی به رشد و شکوفایی بی‌نظیری رسید.

دوران مغول و تسلط آنان بر سرزمین خوارزمشاهیان از ادوار مهم تاریخ ایران است. خصوصیات مذهبی و باورهای اعتقادی مغولان از مباحث درخور تعمق می‌باشد، زیرا باورها و اندیشه‌‌های مذهبی از عناصر تعیین کننده در کسب مشروعیت، شیوه حکمرانی و روابط بین الملل هستند. مغولان از نظر اعتقادی پیرو آیین شمن و سنت‌های وابسته به این آیین بودند. بر اساس آنچه که در کتب تاریخ ادیان آمده‌است، آیین شمن در زمره‌ی ادیان ابتدایی قرارمی گیرد، بنابر این بسیاری از ویژگی‌هایی را که ادیان ابتدایی واجد آن هستند در این دین نیز یافت می‌شود. یعنی در این آیین جلوه‌هایی از فتیش پرستی، توتمیسم و آنیماپرستی نیز موجود است. بر اساس آیین شمن و سنت‌های مربوط به آن جادوگران، جایگاهی ویژه داشتند. اعتقادات مغولان در باب جادوگری و باور تأثیر جادو به گونه‌ای بود که با وجود حضور جادوگران و پیشگویان در دربار مغولان کسانی که مبادرت به جادوگری می‌نمودند، برای آنان مجازات هایی در نظر گرفته می‌شد. علاوه بر این عقاید مغولان بر مبنای آیین شمن به ماه و خورشید و ستارگان و نقش آنها در زندگی خویش باور داشته و مراسم خاصی را در این زمینه انجام می‌دادند. از بررسی تاریخ زندگی مغولان و دوران حاکمیت آنها در ایران می‌توان به کارکردهای مختلف آیین شمن در زندگی و ساختارهای سیاسی- اجتماعی مغولان پی برد. نمودهای آیین شمن از زندگی شخصی و خانوادگی و نوع نگاه آنان به زنان گرفته تا مبحث جهان شناسی و نگاهشان به هستی آشکار است. مغولان در بحث درمان و در حوزه‌ی پزشکی نیز از اعتقادات شمنیزم و سنت‌های فرهنگی خویش بهره‌برداری کرده و تأثیرات این سنت شمنیزم در طبابت، جراحی، در دوره‌ی تسلط آنان در ایران مشاهده می‌شود. به نظر می‌رسد دامنه‌ی این تأثیرات به برخی از علوم این دوره نیز کشیده‌شده‌باشد. چنان که در علم نجوم می‌توان رگه‌هایی از این تأثیرات را یافت. وضعیت علم نجوم در این دوره و تألیف آثار متهعد نجومی از این تأثیرگذاری حکایت می‌کند. در مراسم و تشریفات حکومت نیز می‌توان آثار این سنت را یافت. بخش مهمی از تأثیرات فرهنگ شمن در امور حکومتی، دیوان سالاری و امور قضایی قابل پیگیری است. در زمینه‌ی مسائل دیوانی و بویژه امور قضایی نقش قوانین یاسا و تأثیرات آن را نباید نادیده گرفت.در این پژوهش ضمن بازنمودن تأثیرات آیین شمن و سنت‌های مغولی در ساختارهای سیاسی- اجتماعی، فرهنگی ایران عصر مغول برخی از تحلیل‌های رایج در باب مغولان نیز مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. در این زمینه بر مبنای مفروض این نوشتار (تأثیر آیین شمن در ساختارهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی) تحلیل-هایی را که در باب سیاست‌های مغولان در ارتباط با تصوف مطرح شده یعنی رشد کمی تصوف در این دوره و گرایش ایلخانان مغول به تصوف را باید تحت تأثیر مایه های عرفانی موجود در فرهنگ شمنیزم دانست. در آثاری که تاکنون نوشته شده غالباً دلیل گرایش مغولان به تصوف فقدان پایگاه ملی و مذهبی ذکر شده‌است. اگرچه تأثیر این عامل قابل انکار نیست اما یکی از عوامل اثرگذار در اتخاذ این سیاست همانا تأثیر برخی از باورهای اعتقادی شمنی است. این یکی از دست‌آورد‌های مهم این پژوهش به شمار می‌آید.