مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

مسأله توحید افعالی یکی از مسائل مهم در حوزه افعال الهی است که همواره ذهن انسانها را به خود مشغول داشته است؛ در این میان از امامیه و اشاعره به عنوان طرفداران توحید افعالی و از معتزله و قدریه به عنوان مخالفان توحید افعالی یاد شده است. بر این اساس ملاصدرا نیز به عنوان یکی از برجسته‌ترین فیلسوفان مسلمان، طرفدار توحید افعالی دانسته شده است. نگارنده در این پژوهش با جستجو در آثار ملاصدرا، به این نتیجه رسیده است که توحید افعالی در اندیشه ملاصدرا تقریرهای متعددی دارد و تلاش کرده است تا تقریرهای متعدد وی را جمع‌بندی کرده و نشان دهد که خداوند به عنوان مرتبه عالی هستی، در عین بساطت، واجد کمالات همه اشیاء و امور است و همه چیز از جمله افعال اختیاری انسان را در بر می گیرد. ملاصدرا بر اساس رابطه علیت ثابت کرد، که علل متوسطه چون خودشان معلول خدای متعال هستند هیچگونه استقلالی ندارند و اساساً افاضه وجود بمعنای دقیق کلمه مختص به خدای متعال می باشد و سایر علتها بمنزله مجاری فیض هستند که با اختلاف مراتبی دارند نقش وسایط را بین سرچشمه اصلی وجود و دیگر مخلوقات ایفا می کنند. بنابراین معنای عبارت معروف «لا موثر فی الوجود الاّ الله» این خواهد بود که تأثیر استقلالی و افاضه وجود مخصوص به خدای متعال است. وی با استناد به آیات و روایات اهل بیت(علیهم السلام) توانست با تحلیل عقلی، فلسفی،کلامی و عرفانی اثبات کند که واجب تعالی علت همه موجودات و به اصطلاح «علهالعلل» است، و همگی علتها و معلولها نسبت به خدای متعال، عین فقر و وابستگی و نیاز هستند و هیچگونه استقلالی ندارند از این رو خالیقیت حقیقی و استقلالی منحصر به خدای متعال است و همه موجودات در همه شوون خودشان و در همه احوال و زمانها نیازمند به وی می باشند و محال است که موجودی در یکی از شوون هستی اش بی نیاز از وی گردد و بتواند مستقلاً کاری انجام دهد و حتی افعال اختیاری انسان به اذن و مشیت و اراده و تقدیر و قضای الهی انجام می شود.

در این رساله کوشش شده است تا با توجه به دریچه‌های ورودی بهبحث رابطه خداوند با جهان (علیت، توحید افعالی، آفرینش، مشیّت و تقدیر الهی) از دیدگاه اشاعره، خاصهفخررازی و نیز دیدگاه معتزله، خاصه قاضی عبدالجبار در این خصوص مورد کاوش و تدقیق قرار گیرد. اشاعره ، برای حفظ تعظیم و عمومیت قدرت خداوند، قاعده لا موثر فی الوجود الاالله را چنان وسیع و فراگیر تفسیر کردند، که دیگر جایی برای انسان و خواص اشیاء در طبیعت باقی نماند. و خداوند را تنها فاعل مستقل جهان می‌دانند که جهان با همه گستردگی و عظمتش، متبلور حاکمیت یک اراده واحد است. و برای این‌که انسان مسلوب الاختیار نشود، کسب را مطرح می-کنند. هم‌چنین آن‌ها برای نیازمند نبودن خداوند، معتقدند که خداوند در افعالش غرض و هدفی ندارد. در حالی که معتزله به واسطه تنزیه خداوند و حفظ عدالت وی، عالم را جدا از آفریدگار می‌دانستند، و معتقد بودند که خدا پس از آفرینش جهان، در کنار نشسته و نظاره‌‌گر وقایع و حوادث عالم است. آن‌ها برای عبث نبودن تعالیم انبیا و ثواب و عقاب و تنزیه خداوند از افعال ناقص انسان، به تفویض قائل بودند. و رابطه خدا و عالم و انسان را بسیار تنگ و محدود ساختند. آن‌ها بر خلاف اشاعره معتقد بودند که خداوند در افعال خویش دارای غرض و هدف می‌باشد، و این غرض را به انسان برمی‌گردانند.

ابن‌تیمیه در توحید و اسماء و صفات الهی، آراء و بیان‌های خاص دارد. سلفیون امروز آراء و اندیشه‌های او را زیر بنای عقائد قرار داده‌اند. روایات ما به طور خاص در این مسئله وارد شده و جوانب امر را به تفصیل و مشروح بیان کرده‌اند. گفتار امیرمومنان (علیه‌السلام) در این میان سهم ویژه دارد. بررسی این دو دیدگاه و عرضه آرای ابن‌تیمیه به آنچه در روایات ما و بویژه کلام علی (علیه‌السلام) آمده است، معیارهایی در تکمیل و پالایش عقاید به دست می‌دهد. ابن‌تیمیه معتقد است: خدا دست و پا و چشم صورت و سمع و بصر به صورت حقیقی دارد.علی (علیه‌السلام) معتقد است: که این صفات عین ذات و ازلی است و در عین حال این صفات در مورد خداوند، متصف به خلق نیست و تأویلی مطابق با شأنیت ذات اقدس الهی دارد.ابن‌تیمیه معتقد است: رویت خداوند در قیامت امکان پذیر است در این دنیا هم مانع بر دیدگان هست. علی (علیه‌السلام) معتقد است: چشمها او را آشکار درک نمى‏کند، لکن دلها بوسیله حقائق ایمان او را درک مى‏نمایند.ابن‌تیمیه معتقد است: خداوند در جهت فوق و مکان او در عرش است؛ و با علم خود با اشیاء است.علی (علیه‌السلام) معتقد است: مکان مستلزم جسمانیت است و نیز مخلوق خداوند است که خالق در مخلوق محاط نمی‌شود. در ضمن خداوند در همه جا هست و موجودات قائم به اویند. ابن‌تیمیه معتقد است: خداوند در ثلث سوم شب از عرش به آسمان دنیا می‌آید. علی (علیه‌السلام) معتقد است: نزول و حرکت و سکون از جمله خصوصیات جسم است که در خداوند راه ندارد و تأویل را جایز می‌دانند.آنچه از کلام علی (علیه‌السلام) استفاده می‌شود اثبات صفات بدون تشبیه و تعطیل است، که با مدرکات واضح عقل و تصریحات نقل هماهنگ است، و تعمق در کلام ابن‌تیمیه حقائقی جز امر پیش گفته آشکار می‌کند؛ که گاه خلاف مسلمات عقل و محکمات قرآن است.

توکل در قرآن کریم، سنت و احوال عرفانی جایگاه مهمی دارد. مولانا و ابن‏عربی نیز آن را مد نظر داشته، و در آثار خود به آن پرداخته‎اند. آنها هر دو بر این باورند که توکل اعتماد به خداوند است و با اعتماد بر هر چیز دیگر منافات دارد؛ یعنی متوکل بر خداوند اعتماد می‏کند و بر ابن باور است که کسب و اسباب به خواست خداوند عمل می‏کند. در این تحقیق علاوه بر اینکه جایگاه توکل در بیان هر یک از دو عارف مورد بحث، بطور جداگانه تبیین شده است، در نهایت تشابه و تفاوت آنها مقایسه شده است.

رساله ی حاضر ، پژوهشی در راستای تبیین و اثبات توحید افعالی از منظر نهج البلاغه است که بر اسا آن ، فاعلیت تام الهی و تاثیر گذاری مطلق باری تعالی در جهان هستی ثابت می گردد .در فصل اول و دوم پس از طرح مباحثی پیرامون شناخت خداوند و صفات او ، اصل توحید و توحید ذاتی و صفاتی باری تعالی به اختصار مورد بحث قرار می گیرد . در باب توحید افعالی مباحث این رساله در سه محور عمده طرح می شود :محور اول : تبیین و اثبات توحید افعالی ؛ ضمن بیان مسئله و مباحث مرتبط با آن یعنی خالقیت ، ربوبیت و فاعلیت واجب تعالی ، چهار برهان مهم در این زمینه که عبارتند از : براهین «تمانع» ، «وحدت اله عالم» ، «لاموثر فی الوجود الا الله» و «شمول اراده ی الهی نسبت به افعال» با تاکید بر کلام امام علی (ع) در نهج البلاغه ، همراه با نقطه نظرات متکلمین و فلاسفه ارائه می گردد .محور دوم : بیان برخی شبهات مطرح شده در پذیرش توحید افعالی است . فاعلیت انسان ، قضا و قدر ، وقوع شر در عالم و اصل علیت از جمله مسائلی است که گویی با توحید افعالی در تضاد و تناقض است . در این نوشتار سعی شده ، ضمن طرح آن ها با بهره گیری از تعالیم و آموزه های نهج البلاغه ، پاسخ های متقن و مستدل نسبت به رفع آن شبهات فراهم گردد .محور سوم : تاثیر پذیرش توحید افعالی در زندگی انسان از دو حیث نظری و عملی است . رهایی انسان از تعلق های نفسانی و قیود دنیوی و رسیدن به مقام حریت و عبودیت و پرهیز از رذائل اخلاقی از جمله تاثیرات این اعتقاد است . امام علی (ع) به عنوان انسان کامل و مظهر ولایت نامه الهی ، مصداق تمام و کمال توحید افعالی است که در انجام این تحقیق از کلام گوهر بار ایشان ، در راستای تبیین این اصل مهم اعتقادی بهره مند گشته ایم .

در این رساله تبیین توحید ذاتی و صفاتی از کلام حضرت علی (ع) شده است و از کتب متعددی که کلام عرشی آن حضرت (ع) را دارد، نقل مطالب شده است. و با توجه به اهمیت موضوع توحید این رساله کلام عرشی حضرت امام علی (ع) را در خود جای داده است.نوشتار حاضر کاوشی است پیرامون تبیین توحید ذاتی و صفاتی از کلام حضرت علی (ع) و حاوی مطالبی است که در چند فصل تنظیم شده است، در مباحث مقدماتی این رساله ضرورت، اهمیت، اهداف، نوع، جنبه جدید بودن، روش، فرضیه ها، و سوالهای تحقیق بیان شده است.و پس از آن واژه توحید "احد" و "واحد" را از نظر لغوی و اصطلاحی مورد بررسی قرار گرفته است و علاوه بر آن در یک فصل مستقلاً بحث از توحید در کلام امیرالمومنین تبیین شده که در این بخش از منابع مختلف مطالب جمع آوری شده است که همه آن موارد در خصوص تبیین توحید، و مراتب مختلف توحید می باشد.و در ادامه بحث فصلی مستقل بنام توحید ذاتی که در آن فصل مسائل مربوط به توحید ذاتی از کلام عرشی مولا علی (علیه السلام) ارائه شده است.توحید ذاتی اولین قسم توحید نظری است که خود دارای دو بعد است:1) اعتقاد به بساطت ذات که گاه به آن "توحید احدی" گفته می شود؛2) اعتقاد به یکتایی ذات الهی و نفی شریک و همتا از او که گاه (توحید واحدی) خوانده می شود. با توجه به شیوع نسبی اعتقاد شرک آمیز به وجود دو یا چند خدا (مانند اعتقاد به ثنویت و تثلیث) احادیث حضرت علی (علیه السلام) بر بعد دوم تاکید بیشتری دارد؛ هر چند از برخی روایات علی (علیه السلام) می توان اصل توحید احدی و بساطت را نیز استفاده کرد که در رساله ذکر کردیم.مقصود از توحید ذاتی بساطت (مرکب نبودن) ذات الهی از یک سو و یکتایی (شریک نداشتن) آن از سوی دیگر است.اصل توحید ذاتی، آن گونه که در قرآن و روایات پیشوایان دین بیان شده است بسیار عمیق و دارای لایه ها و بطون مختلفی است که اندیشمندان مسلمان تاکنون تنها به بخشی از آن راه یافته اند.ترکیب سه گونه است:الف) ترکیب عقلی؛ مانند ترکیب شیء از وجود و عدم و ترکیب از وجود و ماهیت و ترکیب از جنس و فصل.ب) ترکیب خارجی؛ مانند جسم از ماده و صورت یا ترکیب شیء مادی از عناصر اولیهج) ترکیب مقداری؛ مانند ترکیب جسم از اجزای بالقوه مقداریذات خداوند از انحای سه گانه ترکیب (عقلی، خارجی و مقداری) منزه است و این مدعا را می توان با ادله گوناگون عقلی به اثبات رساند.یکتایی و وحدانیت خداوند و نفی شریک برای او، از راه‌های مختلف عقلی قابل اثبات است.وحدت خداوند از قبیل وحدت عددی نیست تا بتوان وجود یک یا چند خدای دیگر را ممکن دانست؛ بلکه وحدت او وحدتی حقیقی است و از این رو اصولاً تصور خدای دیگر، تصور امر محال و نامعقولی است.قرآن کریم با عباراتی همچون "لیس کمثله شیء" و آیات سوره توحید بر بی همتایی ذات خداوند تاکید می کند. در نظر برخی مفسران، عبارت "قل هو الله احد" بر بساطت ذاتی و عبارت " و لم یکن له کفواً احد" بر نفی شریک و همتای خدا دلالت دارد.همان گونه که در مباحث مربوط به توحید صفاتی خواهیم پرداخت، که ذات الهی به دلیل وجوب وجود، دارای همه اوصاف کمالی است و هر صفتی که از کمالات وجودی به شمارآید و فقدان آن مستلزم نقص و محدودیت باشد( مانند علم، قدرت، حیات و..) به کامل ترین وجه ممکن و به صورت مطلق و نامحدود درباره خداوند صدق می کند.شایان ذکر است که بحث توحید صفاتی به آن دسته از اوصاف الهی اختصاص دارد که "اوصاف ذاتی" در مقابل "اوصاف فعلی" و "ثبوتی" در مقابل اوصاف سلبی هستند. بر این اساس، توحید صفاتی به سه اصل قابل تحویل است: 1- ذات و اوصاف الهی، از نظر مفهوم، مغایرند.2- بین ذات و هر یک از اوصاف ذاتی الهی، وحدت و عینیت خارجی و وجودی برقرار است.3- بین هر یک از اوصاف ذاتی با سایر اوصاف ذاتی، وحدت و عینیت خارجی و وجودی برقرار است.سعی شده است بحثی نسبتاً مستوفی در این رابطه انجام گیرد و در آخر رساله تحقیقی نتیجه و عذر نقصیر در رابطه با مباحث گذشته ذکر شده است.