مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

این نوشتار به بررسی ملاک مسلمانی بین چهار فرقه اسلامی (شیعه، معتزله، اشاعره، ماتریدی) و آیات و روایات پرداخته است.هدف رسیدن به این نکته است که، ملاک مسلمانی بین همه‌ی فرق اسلامی از ابتدا تا به حال چیزی جز شهادتین نیست.این موضوع شامل چهار فصل است: ابتدا کلیاتی درباره‌ی امت و فرقه و تفاوت این دو، و نیز شرح مختصری از فرق بیان شده است.سپس دیدگاه چهار فرقه درباره‌ی اسلام بیان شده که نظر آنها در مجموع چیزی جز شهادتین نیست. نیز عوامل خروج از اسلام مطرح شده است که چیزی جز انکار شهادتین یا هر آنچه منجر به انکار این دو شود، نیست.در ادامه با بررسی در آیات و روایات انواع اسلام را شناسایی و شرایط لازم برای اسلام بیان شده است. سپس فرق بین ایمان و اسلام پرداخته شده است. در پایان جمع بندی و نتیجه‌ی هر فصل بیان شده است.

این پژوهش،‌تحت عنوان ماهیت و حقیقت ایمان از دیدگاه اشاعره، معتزله و امامیه تدوین یافته است. در آن سعی شده آیات و روایات را محور قرار دهد. فصل اول شامل مباحثی چون بیان و تعریف مسأله، سوال های اصلی و فرعی و پیشینه تحقیق، فرضیه های تحقیق و معنای لغوی واژه های کلیدی است. فصل دوم: تاریخچه اشاعره، بررسی حقیقت ایمان و رابطه آن با اسلام، عمل صالح، علم و یقین و نقصان و زیاده و مراتب ایمان و کفر و فسق قرار گرفته است. فصل سوم: اختصاص یافته به مکتب معتزله و نظر متکلمان معتزله در مورد واجبات و محرمات. فصل چهارم: معنای لغوی و اصطلاحی شیعه و تاریخچه امامیهو اندیشمندان امامیه و نظراتشان در مورد ماهیت ایمان، رابطه اسلام و ایمان، عمل صالح، ایمان با یقین و مراد از واجبات و محرمات، مراتب و نقصان و زیادت ایمان بیان شده است. فصل پنچم: نتیجه گیری و اشتراکات و اختلافتات بین هرسه گروه بیان شده.

مـسـلمـانان از نـظـر فـقـهـى و آنـچـه مـربـوط بـه فـروع دیـن می باشد،پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام (ص) به مرور زمان تفسیر،تاویل و برداشت های متفاوتی از کلام خدا و سنت رسول الله (ص) نمودند که همین موضوع موجب بروز تفرقه بین مسلمین صدر اسلام و ظهور فرقه ها و فرقه های فقهی و کلامی مـختلفى تـقـسـیـم شـد : شیعه، زیدى ،اسماعیلی، حنفى ، شافعى ، مالکى ، حنبلى و از سوی دیگر اشعری، اعتزالی و امامی مهمترین این مذاهب و مکاتب کلامی هستند. از نظر مسائل اعتقادى هـر فـرقـه اى مـبـانـى و اصـول اعـتـقـادى مـخـصـوص بـه خـود ثبت و ضبط نمود. این پایان نامه در پی درک ریشه‌ها و پیامدهایاختلاف بین معتزله و اشاعره وتاثیر آن اختلاف بر فرآیند اندیشه و تفکر در حوزه‌های گوناگون فلسفی و علمی جهان اسلام است.

چکیدهموضوع خلقت یکی از مباحث مهم قرآنی است که آیات بسیاری در رابطه با آن نازل شده است. در اولین آیه قرآن از اولین سوره‌ای که بر پیامبر نازل گردید، بحث خلقت مطرحشده است. «أقرا باسم ربّکِ الذی خلق».(علق / 1) اولوا الالباب یعنی صاحبان خرد و اندیشه عمیق و صحیح، تنها کسانی هستند که از طریق تفکر عمیق در خلقت جهان پی به خالق قادر حکیم متعال می‌برند، چراکه همه مخلوقات نشانه‌ها و آیات خدا هستند و حیثیتی جز نشانه بودن ندارند، یعنی از هیچ جهتی استقلال ندارند و تنها وجود رابط هستند ولاغیر. نشانه‌بودن مخلوقات برای پروردگار تکوینی است نه اعتباری و دائمی و ذاتی است نه مقطعی و عَرَضی. در این نوشته پس از بیان کلیات، ابتدا معنای خلقت و تفاوت آن با الفاظ هم‌خانواده آن مانند: جعل، إنشاء، ابداع و اختراع، جهت دست یابی به حقیقت معنای خلقت بیان می‌گردد. در فصل سوم مباحث حدوث و قدم آفرینش از نگاه مادیون، متکلمین فرق اسلامی و توجیه اختلاف نظر فلاسفه با متون روایی مطرح می‌شود. تبیین چگونگی خلقت با بیان خلقت دفعی در مبدعات و خلقت تدریجی در جسمانیات و حکمت تدریجی بودن خلقت عالم طبیعی در فصل چهارم بیان می‌گردد. در فصل پنجم بحث عالم خلق و عالم امر و فرق میان آن دو و توضیح عبارت قرآنی (کن‌فیکون) طرح شده است. فصل ششم به بحث عمومیت خلقت که بحثی جنجالی میان فرق اسلامی از جمله معتزله و اشاعره و امامیه است و طرح آیات مربوطه و بیان نظر نهایی صحیح امامیه با پاسخ به شبهات، اختصاص یافته است. در فصل هفتم اموری که با خلقت تلازم دارند از جمله حُسن،ربوبیت و تدبیر مطرح و مستدل می‌گردد. در فصل هشتم، هدف خلقت و هدفمندی آفرینش با بیان آیات مربوطه و نظرات متفاوت مفسران (معتزله، اشاعرهو امامیه) و نظر نهایی صحیح بیان می‌شود.کلمات کلیدی: خلقت، حدوث و قدم، عالم خلق و عالم امر، معتزله، اشاعره، امامیه

بهشت و جهنّم از مهم ترین باورهای دینی است که جزئیات آن مورد تضارب آراء متکلمان اسلامی در فرقه های گوناگون قرار گرفته است. ما در این رساله، طی چهار فصل به بررسی تطبیقی ـ تحلیلی این موضوع، از دیدگاه سه فرقه ی مهم کلامی: شیعه، معتزله و اشاعره پرداخته ایم.بعد از بیان کلیات این موضوع در فصل اوّل، فصل دوّم به مسأله ی وجود فعلی بهشت و جهنّم و جایگاه این دو کانون اختصاص یافته است؛ به جز ابوهاشم جبّائی، قاضی عبدالجبّار معتزلی و هشام بن عمروالفوطّی از فرقه ی معتزله، که منکر وجود فعلی بهشت و جهنّم شده اند، سایرمتکلمان سه فرقه، اعتقاد به وجود فعلی بهشت و جهنّم دارند. در مورد جایگاه این دو کانون نیز اکثر متکلمان، اظهار نظر قطعی ننموده و علم آن را به خدای دانا واگذار کرده اند؛ اما بنابر نظر علامه طباطبایی، بهشت و جهنّم به مانند لوح، قلم، قضاء و قدر الهی، موجوداتی مجرد از مادّه ی عنصری، و مربوط به عالم آخرت هستند که واسطه ی فیض بین خدا و انسان می باشند، و از آن جایی که آخرت، دار تزاحم و تمانع نیست، بر اساس نظام حاکم در آخرت، جایگاه بهشت و جهنّم رابدون آن که مزاحمتی برای یکدیگر داشته باشند،می توان همان چیزی دانست که روایات، حاکی از آن است، یعنی بهشت بالای آسمان های هفت گانه(نه آسمان های ظاهری) و تحت عرش الهی، و دوزخ زیر طبقات زمین(نه زمین های ظاهری) است. در فصل سوّم بحث از نعمت های بهشت و عذاب های جهنّم به میان آمده است. در چگونگی نعمت ها و عذاب ها، اکثر متکلمان سه فرقه، آن ها را هم از نوع جسمانی و هم روحانی می دانند. اشاعره، معتزله ی بغداد و برخی از متکلمان امامیّه، نعمت های اخروی را تفضّل الهیمی دانند، اما اکثر متکلمان عدلیه آن را استحقاقی می دانند. در این میان دیدگاه علامه طباطبایی دیدگاهی جامع تر است چرا که ایشان اگرچه قول به استحقاقی بودن ثواب برابر عمل را ترجیح داده است اما در عین حال تفضّل الهی را منکر نشده و پاداش زیاده بر عمل را تفضّل الهی می داند.در مورد نحوه ی ارتباط بین عمل اختیاری انسان و نتایج اخروی آن، متکلمان امامیه، نتایج اخروی را عین عمل اختیاری انسان می دانند، اما متکلمان معتزله و اشاعره نتوانسته اند تصویری روشن از این ارتباط ارائه دهند.مسأله ی ابدیت و جاودانگی بهشت و جهنّم در فصل چهارم آمده است. به جز ابن قیّم و محمد شلتوت که حکم به غیرابدی بودن جهنّم کرده اند، و جهم بن صفوان که حکم به فنای بهشت و جهنّم نموده است، سایر متکلمان سه فرقه، اعتقاد به ابدی بودن بهشت و جهنّم هردو دارند.در همه ی مواردی که ذکر شد، آراء سه فرقه، مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته و نظریه ی مختار با دلایل عقلی و نقلی تبیین شده است.

از آنجایی که وعد و وعید یکی از مباحث مهم و بحث برانگیز کلامی در بین مکاتب و فرق کلامی بوده است. این رساله برآن است تا با مروری بر معنای لغوی و اصطلاحی وعد و وعید به پیشینه تاریخی موضوع بپردازد و جایگاه آن را به تفکیک در بین فِرق امامیه، معتزله و اشاعره بیان و در نهایت با مقایسه‌ای جامع به نقاط اشتراک و افتراق این سه دیدگاه دست یابد.برای نیل به این مقصود در فصل اول «کلیات و مفاهیم» به معناشناسی واژ? وعد و وعید پرداخته شد. در فصل دوم «امامیه» بعد از معرفی فرق? امامیه و بیان اصول عقائد این فرقه اعتقادات خاص این گروه در باب وعد و وعید به تفصیل بیان شده است و در فصل سوم «معتزله» بعد از معرفی کلی فرق? معتزله و بیان تقسیمات داخلی و اختلافات فکری رهبران این گروه مبانی فکری و عقائد خاص این گروه بررسی و در باب عقید? به وعد و وعید که اصل سوم از اصول عقائد آن‌هاست به تفصیل بحث و بررسی صورت گرفته و موارد اختلاف و اشتراک عقائد آن‌ها با فرق? امامیه بیان شده است. در فصل چهارم «اشاعره» طبق روال فصول گذشته بعد از معرفی و بیان عقاید و مبانی فکری و عقیدتی این گروه به آراء آن‌ها در باب وعد و وعید و مقایسه آن با دو دیدگاه امامیه و معتزله پرداخته شد. در باب معنا شناسی، وعد به معنای وعده و نوید خیر، و وعید به مفهوم وعده شرّ و تهدید است. نتیجه وعده ها و وعیدهای قرآنی رساندن انسانها به ثواب و عقابی شایسته اعمال آن‌هاست. مباحث مربوط به وعد و وعید معمولاً در ارتباط با مطالبی چون عدل الهی، استحقاق پاداش و عذاب، خلود در جهنم، مرتکب کبیره، اجباط و تکفیر، توبه، عفو و شفاعت ... مطرح می‌شود. در میان فصول اصلی رساله آمده است که در میان عدلیه (امامیه و معتزله) اصل عدل و حسن و قبح عقلی و لزوم اعتقاد به آن زیر ساز اعتقاد به وعد و وعید و از مبانی آن می‌باشد. عدالت خداوند اقتضای این را دارد که گناه کار را مجازات و نیکوکاران را ثواب دهد. این اصل مستلزم آن است که خداوند آنچه به اطاعت کنندگان وعده داده عمل کند زیرا خُلف وعده، قبیح است، زیرا باعث وقوع کذب از طرف خداوند می‌شود و صدور آن از خداوند محال است،ولی خُلف وعید از نظر امامیه در مواردی، نه تنها قبیح نیست بلکه حُسن هم دارد چون این کار تفضّل است. معتزله خلف وعید را جایز نمی‌دانند ومعتقدند تهدیدهایی که خداوند در مورد عاصیان بیان داشته، حتماً محقق خواهد شد و تخلّف در این موارد نیز بر خداوند جایز نیست. اشاعره با پذیرش حسن و قبح شرعی معتقدند خداوند هر آنچه انجام دهد عین عدل است؛ پس می‌تواند شخص مطیع را در آتش جهنم بیفکند و در آن مخلّد سازد یا اینکه شخص گناهکار را به بهشت وارد کند. در نظر متکلمان امامیه اعطای ثواب نوعی تفضّل است زیرا احسان و تفضّل براى خداوند حسن عقلى دارد، نه وجوب عقلى. ولی گناهکاران را مستحق عقاب و کیفر الهی می‌دانند. در نقط? مقابل معتزله ثواب و عقاب را ناشی از استحقاق عبد می‌دانند نه تفضّل و معتقدند بر خداوند عقلاً واجب است که نیکوکار را ثواب دهد و معصیتکار را عقاب نماید. اما اشاعره اساساً برآنند که استحقاقی در کار نیست زیرا خداوند می‌تواند از اعطای ثواب سر باز زند و یا از عقاب در گذرد و هیچ امری بر خداوند واجب نیست. اعطای ثواب و عقاب مبتنی بر ایمان است. تمامی فرق و متکلمان در این نکته اتفاق نظر دارند که، کفّار و مشرکان برای همیشه در آتش دوزخ به سر می‌برند و عذاب آن‌ها جاودانی است و مومنان و نیکوکاران ثواب دائم دارند و در بهشت مخلّد هستند ولی گروه سومی هم وجود دارد که با وجود ایمان در مواردی از فرمان الهی سرپیچیده و گرفتار معصیت می‌شوند، اینها فاسق یا مرتکب کبیره نامیده می‌شوند‌، و متکلمان احکام و شرایط خاصی را برای این گروه قائلند. هم? گروهها متفقند که با توبه، تمام گناهان (حق الله) حتی کفر و شرک بخشودنی است. اختلاف نظر آنجاست که کافر، مشرک ومومن مرتکب کبیره در صورتی که توبه نکرده باشد با او چگونه رفتار می‌شود؟متکلمان اشاعره و امامیه علی رغم اختلافات بنیادینی که در مسائل مختلف دارند، در این مسأله با هم در مقابل معتزله اتفاق نظر دارند. هر دو گروه قائلند خلود در عذاب مختصّ کفار و مشرکینی است که توبه نکرده‌اند؛ اما مرتکب کبیره حتی اگر توبه نکرده باشد، ممکن است با بخشش و عفو الهی یا شفاعت از عذاب رهایی یابد. به این صورت که ابتدا براى معصیتى که انجام داده است، به دوزخ مى رود و سپس از آن خارج و وارد بهشت مى گردد. پس امامیه در مقام رهایى از مشکل جمع بین دو استحقاق (عقاب دائم و ثواب دائم)، عقاب را دائم نمى دانند و از این رو، اعتقادی بر نظری? احباط ندارند؛ در مقابل معتزله به خلود مرتکب کبیره و به بیان دیگر خلود تمام کسانی که تهدید به خلود در عذاب شده‌اند، اعتقاد دارند. زیرا هر دو استحقاق (ثواب و عقاب) را دائم می‌دانند و معتقدند استحقاق ثواب و عقاب با هم امکانپذیر نیست بدین ترتیب از قائلان احباط و تکفیر می‌باشند.

یکی از پرمخاطره ترین مسائل در تاریخ اندیشه های کلامی مسئله کلام خداوند است. متکلمان مسلمان، نخست تحت تاثیر آیات قرآن و احادیث پیامبر و سپس در مواجهه با اندیشه های مسیحی درباره تثلیث و فلسفه یونان، مسئله صفات را عرضه کردند. پس از آن برمبنای تلقی های متفاوت از صفات الهی، اختلافات و مشاجراتی درباره متکلم بودن خدا بوجود آمد. به اعتقاد معتزله، کلام از صفات فعل خدا و حادث و مخلوق در محل است. معتزله تحت تاثیر آموزه های یهودی و اندیشه های فیلو اسکندرانی، قرآن را کلامِ مخلوقِ خدا می دانند که در هوا یا جای دیگر آفریده شده است؛ و معتقدند آنچه امروز در دست بشر است تنها حکایتی از کلام اصلی خداست. درمقابل، اهل حدیث و حنابله کلام را صفتی قائم بذاتِ خدا و قدیم تلقی می کنند. به اعتقاد حنابله بین الدَفتَین همان کلام غیرمخلوق خدا است. ابن کُلاب نیز کلام الهی را از صفات ذات تلقی می کند اما اشاره می کند که این کلام هرگز در دسترس بشر قرار نگرفته و حروف و کلمات عربی یا عبری تنها رسم این کلامِ ازلی اند. در این میان اشاعره تحت تاثیر اندیشه های حنبلی و کُلابی نظریه جدیدی ارائه می دهند. به اعتقاد اشاعره کلام خداوند حروف و اصوات نیست بلکه معنا و حقیقتی است که در ذات خداست و کلام نفسی نام دارد. قرآن و سایر کتب وحیانی وجودِ لفظیِ آن حقیقت واحداند. بنابراین کلام خدا غیرمخلوق و قدیم است. بر مبنای نظریه اشاعره قرآن حکایت لفظیِ کلام نفسی و حقیقی خداست.با توجه به دیدگاه های متکلمان مسلمان درباره کلام خدا می توان گفت در طول تاریخ این مسئله دغدغه بسیاری از متفکران بوده و در مواجهه با مسائل فرهنگی، اجتماعی و گاه سیاسی، صورت های متفاوتی به خود گرفته؛ اما ماهیت و حقیقت آن همچنان در پرده ابهام است.

علیت که در فلسفه مشا، از ارسطو تا ابن سینا، نقش سرنوشت­ ساز و محوری به خود اختصاص داده بود و نه تنها وجود اشیا خارجی، بلکه هرگونه تبیین و توضیح اشیا بدون در نظر گرفتن اصل علیت و رابطه علی غیرممکن بود، در مکاتب مختلف فکری و فلسفی جهان اسلام و دنیای غرب سرنوشت متفاوتی یافت و گاه اثبات شد و بال و پر گرفت و در حد یک اصل فلسفی در نظام های فلسفی پذیرفته شد و گاه تا مرز انکار پیش رفت. ارسطو نخستین بار با نگاهی فلسفی به تحلیل علیت در قالب علل اربعه پرداخت و ابن سینا این نظریه را بر اساس تمایز وجود و ماهیت تبیین کرد. در حالی که فلاسفه مسلمان و فلاسفه عقل گرای غربی با اصل این نظریه مخالفتی نکردند، اما متکلمان مسلمان و مسیحی و برخی فلاسفه مسلمان و نیز تجربه گرایان و تحصلی مذهبان به گونه ای دیگر به اصل علیت و توابع آن نگریستند، گاه این اصل را رد کردند و گاه با قبول آن توابعش را نپذیرفتند و یا آن را در حد یک قانون ریاضی که در خارج واقعیتی ندارد، تنزل دادند.

ملاصدرا با این تلقی که کلام: انشاء چیزی است که بر ضمیر و نهان متکلم دلالت می‌کند، اظهار می‌دارد که کلام الهی شامل موجودات و افعال خداوند می‌شود؛ پس اطلاق کلمه و کلام بر جهان آفرینش صحیح است و خداوند هم به این اعتبار متکلم است. صدرالمتالهین، مراتب سه‌گانه کلام الهی را تبیین و بر این نظر است که کلام اعلی، عالم امر؛ کلام اوسط، عالم نفس و کلام نازل، عالم تشریع است. از نظرگاه صدرایی، اما می‌توان هر کلامی را به نحوی کتاب و هر کتابی را کلام شمرد، پس کتابت الهی نیز بر مراتب سه‌گانه است، و خداوند در سه مرحله همان‌طور که متکلم است کاتب هم است. نکته دیگر در تفاوت کلام و کتاب است، که نه در رتبه؛ بلکه دو چهره از یک واقعیت‌اند، کلام مربوط به چهره وجوب و مبدأ فاعلی و کتاب مربوط به چهره امکان و مبدأ قابلی است و تناسب هر دو در این است که هر دو جنبه آیت و نشانه داشته، مبدأ و غایت کلام و کتاب هر دو عالم عقل است.

شیـخ محمّد مشهوربه مــعـروف نـودهی ( 1166- 1254هـ ق ) ازعلماء بزرگ اسـلام و قوم کـُرد ، در زمینه علوم دینی بوده است . وی شا فعی مذهب و در عقیده متمایل به اَشـاعره است . خاندان وی نسب خود را به نبـیّ اکرم (ص) می رسانند وی عالمی بزرگ در دانش های منقول و معقول ، و ادیبی توانا درفنون ادب بوده است . شیخ معروف عالمی جامـع ومدرّسی کامل وشاعری کم نظیربودکه علاوه برزبان و فرهنگ کردی ، درزبان وفرهنگ های عربی و فارسی نیز تسلّطی حیرت انگیز داشت . وی در نظم بسیار توانا بود و نزدیک به ده هـزار بیتی که از وی بجای مانده است گواه خوبی برصـدق این مدّعا است . دامنه فعّالیّت علمی وی بسیارگسترده است ،گاهی درادبیّات وفـقه گاه درمنطق واصول فـقه وگاهی در کلام وتجـوید ، به تحقیق وتأ لیف می پرداخت . درسبک شعری ، اشعارش به اشعار جاهلی وشاعران عصر طلایی ادبیّات عبّا سی ، پهلومی زند . غالب عمروی درشهر سلیمانیّه به تدریس وتألیف و تنظیم سپری شده است . پرکاری وی سبب تألیف بیش از شصت کتاب ومنظومه ، به زبان های عربی وکردی و فارسی ،گشته است . وی در مدح رســـول اعظم ( ص ) اشــعار بسیاری سروده که یادآور اشعار بوصیـری است. از جمله منظومه های وی ، منظومه " فتح الرَّحمن فِی عِلـمَیِ المَعَانِی وَالبَیـانِ " است ، که درآن امّهات دو علم مهمّ بلاغت ، یعنی معا نی وبیان را ، درنهایت روانی و ایجاز ، به رشته نظم درآورده است . وی سرودن این منظومه، در کمتر ازیک هفته را ، از الطاف خداوند نسبت به خود برمی شمارد. بخش معانی این منظومه خود شامل یکصد ونود وپنج بیت است . شــیخ این منـظومه را از نظر ترتیب مباحث ، به روش علماء سلف و پایه گذاران این علمیعنی سکّاکی و عبدالقاهرجرجـا نی و تفتـازانی ، به نظم درآورده است . نکته قابل ذکردرباره این اثـرآن است که وی ازورود به مباحث جزئی واختلافی وذکر اقوال ،خودداری کردهوغالبًا نظرهای اِ جماعی، را بیان نموده است.ازجمله ویژگی های دیگراین منظومه استفاده کردن ازآیات قرآن کریم به عنوان شاهد مثال است. می توان وجود فراوان ابیات موقوف المعانی دراین منظومه راخصیصه دیگر آن شمرد. عمربا برکت و قریب نود ساله وی،به همراه هوش سرشاروطبع شعری روان وایمان قوی و پشتکار زیاد واستفاده از فرصت ها، باعث شد تا ازوی عالمی منحصربه فردباآثاری فراوان،وشهرتی عالم گیر بسازد.