مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

امامت یکی از جنجالی‌ترین موضوعات در تاریخ اسلام و از اختلاف برانگیزترین مسایل و سبب شکل‌گیری بسیاری از فرق و مذاهب اسلامی قلمداد شده است. جستار پیش رو بر آن است تا ابعاد و جوانب این موضوع را از منظر اشاعره، یکی از مهم‌ترین مکاتب کلامی اسلامی، بررسی نماید. روی آورد اشاعره به امامت روی آوردی فرع انگارانه و نه اعتقادی است. در نظر آنان امامت، فعلی از افعال مکلفان به شمار می آید و به سبب پیروی از گذشتگان خویش و بنا به تصریح برخی به تأثیر از عقاید و مباحث کلامی شیعه این مباحث را در کلام بحث کرده‌اند. امامت از نگاه آنان، «واجب کفایی» است لذا در نظر آنان وجوب امامت شرعی است و شخص واجد شرایط امامت از سوی مسلمانان به امامت برگزیده می‌شود.

مدعای كتاب «نقد الخطاب الدينی» چندان از مدعای كتب ديگر ابوزيـد بـه خصـوص از «مفهـوم النص» جدا نيست وهمـان مـدعيات بـه شـكل خـاص و گـاهی روشـنتـر بيـان شـده و اشـكالات مطروحه، بر«نقد الخطاب» نيز وارد است. از اين رو، هم در قسمت مبانی ارائـه شـده در فصـل اول كتاب و هم در فصل پايانی كه وی در حقيقت نظريه خود را در مواجهه با متـون دينـی ( قـرآن و روايات ) بيان كرده اند، دارای اشكالات اساسـی اسـت. مهـمتـرين اشـكال وی در اسـتدلال هـای درون دينی ايشان عدم جامعيت، عدم توجه به اجتهـاد و نيـز عـدم توجـه بـه نحـوه بر خـورد ديگـر مذاهب، مثل شيعه به متون دينی است و در مطالعات برون دينی نيز عدم توجه به فرقی اساسی بـين كلام بشر و كلام الهی است، كلام بشری محدود به زمان و مكان و گاهی به قدری از زمانـه تـأثير می پذيرد كه به خطا می رود؛ اما كلام خداوند برخاسته از علم جامع او به همه چيز از جمله آينده است. گرچه ارتباطی با واقعيت جامعه دارد، اما اين ارتباط موجب خطـا و اشـتباه نيسـت. در غيـر اين صورت، فلسفه دين و ارسال رسل لغو خواهد شد. در اين نوشته، مطالب فوق با بررسی كتاب «نقد گفتمان دينی» ابوزيد بررسی می گردد.

یكی از نظريه های معروف درباره اعجاز قرآن، نظريه «صرفه» است. اين نظريه از گذشته های دور موافقان و مخالفانی داشته است و هر گروه برای اثبات سخن خويش به دلايلی تمسك كرده انـد. از سوی ديگر، اين نظريه با برخی انديشه های كلامی نيـز پيونـدی ديرينـه دارد كـه قابـل بررسـی است. صرفه با گذشت چند سده از تولد آن، رفته رفته بـه بوته نقـد قـرآن پژوهـان آمـد و ميـدان گفتمانی را به وجود آورد كه هنوز هم ادامه دارد. در اين ميان، آنچه طرح مجدد اين موضوع را ضروری ساخت، تلاش های برخی نويسندگان در سطح رسانه های چاپی و الكترونيكی است كه با طرح شـبهات و دلايـل جديـد، بـه اثبـات آن چشم دوخته اند؛ همچنين برخی شبهات كتاب الموضح كه حدود يك دهه پيش برای نخستين بار منتشر شد، از اين رو اين نوشتار به منظـور بررسـی آخـرين دلايـل طرفـداران ايـن نظريـه و نقـد و بررسی آنها تدوين يافته و مسير منطقی كشف حقيقت را با رويكردی معطوف به پاسخ به شبهات روز و تكميل برخی پاسخ های گذشتگان، به وسع و سهم خويش ترسيم می كند. البته در طی اين مسير، از توجه به مهمترين شبهات پيشينيان كه در برخی موارد زيربنای شـبهات معاصـران اسـت، نيز غفلت نكرده است.

بررسى نظام مسئله جبر و اختیار که بخش انسانى قضا و قدر است، به ویژه از جنبه قرآنى و روایى آن، ضمن نیاز به مبادى تصورى موضوع در اصل متوجه مبادى تصدیقى آن مى‏باشد. مستندات نظریه‏هاى جبرى صفات خداوند مانند علم ازلى، خالقیت مطلقه، مشیت عام است. تقریر قرآنى و کلامى این آرا، و دلایل آنها و نشان دادن نقطه ضعف‏هاى دلایل ایشان همراه با تذکر به توالى و همگونى نتایج این نوع تقریرهاى ناصواب، و نیز پیش فرض‏هایى که دست مایه برداشت‏هاى ناصواب و آیات قرآنى و صفات الهى شده‏اند، در این نوشتار مورد بررسى قرار گرفته است.

نصوص معتبر دينی و عقل سليم بر هدفدار بودن خداوند در فرستادن پيامبران و فروفرستادن كتب آسمانی و تشريع مقررات دلالت دارند. انگيزه و ثمره اين سه كار، چيزی جز تأمين سعادت العالی لا يفعل شيئا » و مصلحت مخاطبان و مكلفان نيست. هدفدار بودن خداوند را نبايد با قانون منافی دانست. مقاله حاضر به گفت و گو از رابطه مصلحت با بعث رسل، انزال كتب « لأجل السافل و تشريع مقررات می پردازد و از مورد اخير، يعنی رابطه مصلحت و شريعت و به تبع، رابطه مصلحت و فقه با تفصيل بيشتر گفت وگو می كند.

حکمت عملی و مباحث پیرامون آن به دلیل اهمیت وکاربرد آن در زندگی و افکار انسان ها همیشه موردتوجه اهل تفکروتعمق بوده و زبان شعرو ادبیات زمینه ای مناسب برای پرداختن به این مساله است.دراین پژوهش برآنیم آرای سعدی دراین زمینه را به واسطه نگارش دو اثرگلستان وبوستان که سرشار ازآموزه های حکمی وعملی است مورد بحث وبررسی قراردهیم.برای بررسی افکار سعدی در زمینه حکمت عملی نگاهی کلی به جهان بینی وی بسیار حایز اهمیت است.به نظر میرسد سیمای انسان درگلستان تصویرانسانی است که باتمام واقعیتهایش درنظر گرفته شده وسعدی درآنجا واقع بینانه ترانسان و برنامه های عملی برای رسیدن به جایگاه واقعییش را به تصویرمیکشد اما دربوستان انسانی آرمانی را بادنیای بهشت گونه اش ترسیم میکند ولیکن درنهایت بایددانست سعدی انسانی واقع گرا بودکه نظریه ها وفرضیه های خود درمورد زندگی را در اثر تجربه و در طول زندگی خود به دست آورده بود وحتی انسان و دنیای تصویر شده در بوستان هم با رعایت قوانین اخلاقی ثابت حاکم بردنیا قابل دسترس است و چندان از واقعیت دور نیست.جایگاه انسان در مکتب سعدی به اندازه ای است که همه چیز درجهان خلقت در خدمت اوست و ارزش انسانها به اندازه خدمتی است که به دیگران میکنند.در نظر سعدی انسان موجودی مختار است که در عین اختیار باید در مسیر قوانین تعیین شده در جهان آفرینش حرکت کند و دراین صورت میتواند بهترین سرنوشت را برای خود رقم بزند و این برخلاف آموزه های اشاعره است که سعدی در آن مکتب رشد یافته بود.بنابراین سعدی در مقام نظر، آموزه های اشاعره را درنظردارد اما در حوزه عمل و حکمت عملی بسیاری از آرای وی به مکتب شیعه نزدیک میشود.مباحث اخلاقی مطرح شده درآرای سعدی به عنوان بخش مهمی از مباحث حکمت عملی حاکی از این مطلب است کههدف عمده و نهایی سعدی از بکارگیری اخلاق فردی و اصلاح آن دستیابی بهآرامش جمعی و ارجحیت بخشیدن به مصالح اجتماعی است و در واقع اخلاق سعدی اخلاقی است درخدمت اجتماع.اساس باورهای اخلاقی سعدی نیکوکاری است که به دلیل جامعیت این مفهوم همه مباحث اخلاقی دیگر را تحت شعاع خود قرار میدهد.در این میان عرفان عملی سعدی که ریشه درحکمت عملی او دارد قابل اجرا و کاربردی است و در خدمت اخلاقیات قرار میگیرد که مهمترین ویژگی آن سادگی،اعتدال وقابل دسترس بودن آن است در نتیجه عرفان و اخلاق هر دو به عنوان بخش مهمی از اندیشه های حکمی سعدی راهگشای دستیابی انسان به سعادت و نیکبختی است.

اختلاف نظر در بعضی از اعتقادات در میان مسلمانان بوجود آمد و باعث ایجاد فرق کلامی گردید و همرا با فراز و نشیب و پیامدهای مثبت و منفی استمرار یافت. مشهورترین این فرق ، معتزله ، اشاعره و امامیه می باشند و امروزه در میان اهل سنت ، فرقه اشاعره غلبه فکری خود را بر سایر فرق کلامی آنان حفظ کرده و در تشیع نحله امامیه (اثنی عشریه) توانسته است از مبانی فکریو اعتقادی خود به رغم محدودیت های خاص دفاع نماید و پایدار بماند.در کنار فرق مهم و مشهور کلامی جریانات و گروه های افراطی نیز کم و بیش ظهور و افول کرده اند، از جمله آنها در دوران معاصر«وهابیدن هستند» که با ادعای سنی گری به مخالفت و عداوت با بعضی از فرق مسلمان، بالاخص مذهب امامیه و آنها را به دلیل بعضی از باورهایشان چون شفاعت، توسل ، زیارت و .... متهم به شرک و کفر نموده و در این راستا بدون توجه و گفتمان علمی و منصفانه ؛ اقدام به خصومت، خشونت و تکفیر و تفسیق مخالفین خود کرده و مع الاسف، اتحاد و اصالت مسلمین را شکننده ساخته اند. در مقابل امامیه سعی دارد تا با بحث استدلالی مبتنی بر منابع اصیل اسلامی آموزه ها و باور های خود را ارائه و با مخالفین خود تعامل منطقی داشته باشد.در همین جهت در این نوشتار بناست تا با روشی منطقی و مستند اندیشه های امامیه، اشاعره و وهابیه در خصوص مسائل مربوط به شفاعت، توسل و زیارت بررسی و تطبیق گردد و اشتراکات و افتراقات آنها تبین شود. سپس به این سوال پاسخ داده شود که تفاوت دیدگاه وهابیت با اشاعره و امامیه در مسائل مذکور چیست؟ آیا وهابیت عقاید خود را در این زمینه از اشاعره گرفته است؟در این نوشتار پس از مطالعه، بررسی و تطبیق این نتیجه حاصل شد که؛ کلیات و اصل شفاعت، توسل و زیارت مورد قبول می باشد اما در مصادیق، جزئیات و اقسام و موارد آن اختلاف نظر جدی وجود دارد این تفاوت بین اشاعره و امامیه کمتر و بین امامیه و وهابیه به مراتب بیشتر است، اشاعره اگر چه بخشی از باورها را در خصوص شفاعت، توسل و زیارت را قبول ندارند و مشروع نمی دانند اما اقدام به تکفیر نمی کنند اما وهابیتبا تکیهبر افکار ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب با استنباطی سلیقه ای و یک جانبه ؛ بسیاری از مصادیق و موارد موضوعات مذکور را نه تنها شرک و کفر می دانند بلکه اعلان تکفیر و جنگ و ریختن خون آنان را مباح می دانند؛ بطور کلی می توان گفت که در بعضی از کلیات و اصول و مبانی اشاعره و وهابیت اشتراک نظر دارند، اما وهابیت برداشتهای فرعی و افراطی از آن کلیات و اصول را به خود اختصاص داده است.

یکی از ویژگی‌های اساسی امام که مورد اختلاف مسلمانان واقع شده، بایستگی برتر بودن امام از سایر افراد امت است. شیعه‌ی امامیه و برخی از علمای اهل سنت افضلیت را از شرایط امامت می‌دانند و در مقابل، دیگر علمای اهل سنت و جماعت بسیاری از معتزلیان و خوارج و زیدیه چنین شرطی را برای امامت قائل نشده اند و تقدیم مفضول بر فاضل را جایز می‌دانند.افضلیت امام دایره‌ی گسترده‌ای دارد که هم شامل کمالات دنیوی و فضایل ظاهری؛ هم در بر دارنده‌ی سعادت و تعالی معنوی است.پایان نامه به ترتیب منطقی شامل تعریف و ملاک‌های افضلیت، نظر گروه‌های کلامی درباره افضلیت، ادله اهل سنت بر افضلیت خلفاء و در انتها ادله شیعه بر افضلیت امیرالمؤمنین علی (ع) است.حاصل فصول آن است که ادلّه‌ای که اهل سنت بر افضلیت خلفاء خویش (ابوبکر-عمر-عثمان) آورده‌اند اولاً ضعیف بوده و از نظر عقل سلیم قابل پذیرش نبوده و ثانیا با ادلّه‌ای که شیعه بر افضلیت امیرالمؤمنین علی (ع) آورده؛ قابل مقایسه نیست. در نهایت در فصل آخر افضلیت علی (ع) طبق ملاک‌های که در فصل نخست آمده؛ به اثبات رسیده است.

هدف ما در این رساله بررسی مسئله امامت از دیدگاه شیعه اثنی عشری، اسماعیلیه و فرقه اشاعره می باشد. آنچه که در این رساله دارای اهمیت می باشد این است که دو فرقه ی اثنی عشری و اسماعیلیه از نظر اعتقادی بسیار به هم نزدیک و وجوه مشترک آن ها بیش از موارد اختلاف است، نزدیکی فکری آن ها در مسائلی چون وجوب و ضرورت امام، عصمت امام، وظایف و شئون امام و همچنین مسئله ولایت مورد انکار هیچکس نیست. اما اشاعره که فرقه ای از اهل سنت است اختلاف قابل توجهی با این دو فرقه ی شیعی دارد به طوری که رویکرد اشاعره به امامت رویکردی فرع انگارانه است نه اعتقادی و امامت از نگاه آنان واجب کفایی است، در کل اشاعره امامت را به عنوان یک قضیه ی مصلحتی باور دارند و آن را جزء فروع دین دانسته و به افعال مکلفین برگردانده اند، لذا در نظر آنان وجوب امامت شرعی است و شخص واجد الشرایط، از سوی مسلمانان به امامت برگزیده می شود.

هر نظریه اجتماعی در بدو شکل گیری، از عوامل متعددی تأثیر می پذیرد. اندیشه اجتماعی اشاعره نیز مبتنی بر مبادی و مبانی معرفتی و غیرمعرفتی خاصی است که در ریشه کلام اشعری دارد. ابتنای چنین دانشی بر مبانی کلام اشعری، حوزه های فکری ویژه ای را فعال می کند که محافظه کاری و تمرکز بر توصیف و تبیین را وظیفه اصلی این دانش قرار می دهد. با توجه به عقبه تفکر اشعری، ظرفیت دانش تفسیری، تفهمی و انتقادی را از آن سلب می کند. از سوی دیگر، این دانش را به رئالیست ها نزدیک می سازد که خود را در حصار امر واقع و رخدادهای گذشته محصور کرده و ظرفیت خروج از وضع موجود و آرمان پردازی را نخواهد داشت. در این تحقیق، مبانی هستی شناختی، انسان شناختی و معرفت شناختی اشاعره، به عنوان مبانی معرفتی آنان بررسی شده و در قالب روش شناسی بنیادین، ظرفیت های تولید دانش اجتماعی آن مبانی بیان شده است.