مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در این تحقیق سعی گردیده تا با تحلیل توحید و توحید افعالی در مکتب اشاعره به تفسیرهایی که اشاعره از موضوع توحید بر اساس آیات و روایات به‌دست داده‌اند، پرداخته شود. بدین منظور، با بیان استدلال‌های آن‌ها به مبانی‌ای که دیگر فرقه‌های متکلمان هم‌چون معتزله و امامیه برخلاف دیدگاه آن‌ها آورده‌اند، توجه گردیده و سپس این موضوع بر اساس نظریات شهید مطهری مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته شده است. بر همین اساس، در این تحقیق مباحث کلامی در زمینه‌ی بحث توحید افعالی در اشاعره با تمایز نظریات آن‌ها از دیگر فرقه‌های کلامی، در نظر گرفته شده و از طریق آن به بررسی مفاهیمی چون جبر و اختیار، عدل الهی و علم خداوند بر اساس آیات و روایات در دیدگاه اشاعره توجه شده است. نوع نگرش به نقدهای مربوط به آراء اشاعره در این تحقیق بر اساس نقدهایی است که مطهری بر دیدگاه اشاعره وارد ساخته است؛ بنابر دیدگاه مطهری، اشاعره توحید افعالی را به گونه‌ای تفسیر می‌کنند که از طرفی، مستلزم نفی نظام علی و معلولی از بین مخلوقات و از طرف دیگر، موجب سلب اختیار انسان است. آنان علت و فاعل همه‌ی افعال و اشیاء را خدا می‌دانند و پیوند بین اجزای طبیعت با یک‌دیگر را این‌گونه تفسیر می‌کنند که آن را خدا اراده کرده یا عادت او به آن تعلق گرفته است. هم‌چنین از دیدگاه مطهری، برخلاف نظریه جبرگرایانه اشاعره، فاعلیت حقیقی از آن خداوند است؛ اما می‌توان فاعلیت را در طول فاعلیت خداوند برای ماسوی الله نیز قائل شد.

بررسی جبر و اختیار از دو دیدگاه شیعه و اشاعره است.اشاعره معتقدند هر کردار و گفتاری که از انسان سر می‌زند به قدرت و اراده خداوند است،قدرت و اراده انسان در آن هیچ تأثیری ندارد،لذا بر سبیل مجاز،انجام فعل به انسان نسبت داده می‌شود.این عقیده باطل است چون مستلزم اسناد ظلم به خداوند است.بهترین دلیل بر رد نظریه جبر،و اثبات اختیار،وجدان پاک انسانی است،یعنی می دانیم و تجربه کردیم که واجد اراده و اختیار هستیم.انسان در افعال خود نه چنان مجبور است که مانند ابزار و وسیله فعل باشد و نه چنان که در کردار خود مستقل باشد.بلکه رفتار او هم به خدا و هم به خود او بستگی دارد.

یکى از مباحث اساسى و مقدماتى تفسیر قرآن کریم که مفسران و محققان، ناگزیر به توجه به آن می‌باشند، مبحث «مبانى و روش‏هاى تفسیرى» است که همه فرق اسلامی در تفاسیر خود آن مبانی و روش‌ها را مد نظر قرار داده و تفاسیر خود را بر اساس آنها می-نگارند و اشاعره نیز از این امر مستثنی نمی‌باشند. مبانی تفسیری اشاعره به دو دسته تقسیم می‌گردد یک بخش آن مبانی تفسیری مشترک با سایر فرق اسلامی بوده و دسته دیگر مبانی خاص فرقه اشاعره می‌باشد. مبانی مشترک اشاعره با دیگر فرق اسلامی شامل: امکان فهم و جواز تفسیر قرآن، حجیت سنت پیامبر(ص) در تفسیر، منع تفسیر به رأی، مصونیت قرآن از تحریف و اعتماد بر رأی صحابه و بهره از آراء آنها در تفسیر قرآن می‌باشد. اشاعره دو مبنای تفسیری دیگر نیز دارند که خاص آنها بوده که عبارتند از: عدم حجیت عقل در تفسیر قرآن از نظر برخی مفسران اشعری معاصر و تاویل آیات قرآن توسط برخی از مفسران اشعری و منع آن از سوی برخی دیگر. مفسران اشعری همانند سایر مفسران از روش‌هایی در تفسیر قرآن بهره برده‌اند که به عنوان مهم‌ترین روش‌ها می‌توان به بهره از آیات قرآن در تفسیر، استناد به روایات در تفسیر قرآن که شامل روایات پیامبر(ص) و اقوال صحابه و تابعین می-شود، تأکید بر مباحث کلامی در تفسیر، و بیان معانی لغات با تکیه بر نظرات اهل لغت و مفسران گذشته و آیات و روایات، اشاره نمود.

پس از گسترش اسلام به مناطق خارج از شبه‌جزیره عربستان، و در پی اسلام آوردن جوامع غیرعرب، ضرورت تبلیغ و ترویج آموزه‌های اسلامی به سایر زبان‌ها، ایجاب می‌کرد که قرآن کریم نیز به زبان‌های غیرعربی ترجمه شود. در این راستا، مسلمانان شبه‌قاره هند نیز تلاش کردند تا قرآن را به زبان‌های مختلف این منطقه و از جمله به زبان اردو ترجمه نمایند. تاکنون بیش از هزار ترجمه و تفسیر از قرآن کریم به زبان اردو منتشر شده، که این پژوهش تنها آثاری را که توسط علمای شیعه به زبان اردو تدوین گردیده مورد بررسی قرار داده است. در معرفی ترجمه‌ها و تفاسیر، ابتدا معرفی مختصری از مترجم، شامل زندگی‌نامه و خدمات علمی او ارایه گردیده، و سپس به معرفی اثر و ویژگی‌های آن پرداخته شده است. همچنین روش ترجمه، و گاهی نقد و بررسی اثر نیز مورد توجه بوده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که روش مترجمین و مفسرین شبه‌قاره در ابتدا کاملاً تقلیدی بوده است. از ویژگی‌های این دوره، رساندن فهم ساده و ابتدایی قرآن به مردم، و بیان پررنگ اختلافات مذهبی بوده است. همچنین روش تفسیر باطنی و اشاری در این دوره مورد توجه بوده، و مولفین هندی خود را ملزم به نگارش آثار خود به زبان عربی و فارسی می‌دانستند. اما از قرن دوازدهم و پس از رسمیت زبان اردو در مجامع علمی شبه‌قاره، نخستین کسی که به نوآوری در تفسیر روی آورد، ولی‌الله محدث دهلوی، متوفای 1122 هجری بود. در این دوران و در واکنش به افکار استعماری، عنصر دفاع در تفسیر کاملاً برجسته گردید، و مباحثی مانند حکومت اسلامی و نظام‌سیاسی و اقتصادی آن رونق گرفت. پس از تأسیس جمهوری اسلامی پاکستان، دیدگاه‌های سر سید احمدخان و سید جمال‌الدین افغانی در روش تفسیر کاملاً برجسته گردید. پیروزی انقلاب اسلامی ایران نیز مسیر فکر علمای شبه‌قاره را به‌سوی ابعاد انقلابی و اجتماعی آموزه‌های تفسیری سوق داده است.

بحث از رویت خدا و چگونگی آن از مهمترین بحث های کلامی در میان فرق اسلامی از جمله اشاعره است. متقدمان اشعری بنا بر دلایل نقلی اعتقاد دارند که خداوند، قابل رویت است و مومنان در آخرت می توانند خدا را با چشم سر ببینند. این نظر اشاعره در روند تاریخی با تغییراتی رو به رو شد؛ به طوری که در دوره ای استدلال های عقلی و در زمانی رویکرد عرفانی در میان آنها قوت گرفت. فخر رازی از جمله اندیشمندان اشعری است که در این باره سخن گفته و نظریه او به جهت شرایط روحی و تاریخی اش با اشاعره پیش از خود متفاوت است. ایشان پس از بررسی نظرهای مختلف معتقد شد که رویت خدا با دلایل عقلی قابل اثبات نیست و مقوله ای است که جز با نقل و سمع نمی توان به آن دست یافت. او در پایان، رویت خدا در آخرت را نوعی کشف دانست و به این ترتیب دیدگاهی را پذیرفت که قرن ها قبل امامیه در پرتو تعالیم اهل بیت علیهم السلام به آن دست یافته بود.

تعیین امام از سوی خدای متعال، و صدور نص بر آن توسط رسول اکرم صلی الله علیه و آله، از مسائل چالشی و بحث برانگیز میان مسلمانان است. مقاله حاضر پس از تبیین معنای نص در لغت و اصطلاح، در پی تبیین و تشریح منزلت و جایگاه نص در تعیین امام و اعتبار یا عدم اعتبار راه های دیگر در این مسأله نزد فرق اسلامی است. معتزله نظر اهل حل و عقد را در تعیین و نصب امام پذیرفته و اعتبار تنصیص در تعیین امام را توسط امام پیشین در غیر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله قبول کرده اند. علاوه بر راه های مورد قبول نزد معتزله، اهل حدیث و اشاعره قهر و غلبه را هم در تعیین امام ذکر کرده اند. امامیه تعیین امام را تنها به نص مشروع دانسته و برای اثبات نظر و عقیده خود به برهان ها و دلیل های عقلی و نقلی تمسک نمودند.

در نوشتار حاضر، دلایل عقلی لزوم عصمت امام تبیین و تحلیل شده است. چکیده این دلایل به قرار زیر است. اساسی ترین ملاک نیازمندی مؤمنان به امام، معصوم نبودن آنان است. هرگاه این ملاک در امام نیز نباشد، به امام دیگری نیاز خواهد بود و لازمه آن تسلسل محال است. شریعت اسلام، پس از پیامبر، باید برای مکلفان حفظ و تبیین شود. این آرمان، بدون عصمت امام به دست نخواهد آمد. در شریعت اسلامی، اطاعت از امام، همچون اطاعت از پیامبر ، بدون هیچ قید و شرطی واجب شده است. وجوب اطاعت از چنین فردی در گرو معصوم بودن او است. تحقق کامل هدف‌های امامت، در گرو آن است که امام مورد اطمینان کامل و همه جانبه مردم باشد. چنین اطمینانی، بدون عصمت به دست نخواهد آمد. از دیدگاه اسلام، امام جایگاه علمی و معنوی ویژه‌ای دارد که از افراد عادی بالاتر است. اگر معصوم نباشد، چه بسا مرتکب گناه شود و در نتیجه، مقام او از افراد عادی نیز فروتر شود.