مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل اختلافی میان عدلیه (امامیه و معتزله) و اشاعره، حسن و قبح ذاتی و عقلی افعال است. عدلیه به حسن و قبح ذاتی و عقلی افعال اعتقاد دارند؛ لکن اشاعره، حسن و قبح ذاتی و عقلی را انکار نموده، به حسن و قبح شرعی باور دارند. از دیدگاه عدلیه، به‌ویژه امامیه، برای حسن و قبح افعال دلایل گوناگون عقلی و نقلی وجود دارد و پذیرش این مبنا، آثار فراوانی در خداشناسی، راهنماشناسی، اخلاق و احکام دارد.<br /> <br /> این نوشتار، با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی دلایل عقلی و قرآنی بر اثبات حسن و قبح ذاتی و عقلی افعال می‌پردازد. مهم‌ترین یافتة پژوهش آن است که بر اساس دلایل عقلی و آیات قرآن، حسن و قبح افعال ذاتی است، نه اعتباری؛ و عقل، حسن و قبح افعال را درک می‌کند؛ و نیز بسیاری از مسائل اعتقادی و ضروری اسلام، وابسته به حسن و قبح ذاتی و عقلی افعال است.<br /> <br /> کلیدواژه‌ها: حسن و قبح، حسن و قبح ذاتی، حسن و قبح عقلی، حسن و قبح شرعی، امامیه، معتزله، اشاعره

قاعده «لطف» از جمله نخستين قواعد در كلام اماميه بوده و پايه و اساس مجموعه اى از باورهاى اماميه به شمار مى رود. هر فعلى كه خداوند در حق بندگان انجام مى دهد تا به سبب آن، به انجام طاعت ها و دورى از گناهان هدايت يابند، «لطف» نام دارد. نقش ويژه تبيين قاعده لطف در دوره كنونى از آنِ مكتب اماميه است. هرچند مكتب معتزله، باور به وجوب لطف الهى دارند، اما فعاليت هاى آنها در قرن هفتم هجرى خاتمه پذيرفت و از آن پس، اشاعره در رأس عقايد اهل سنت قرار گرفتند. اشاعره از مخالفان جدى قاعده لطف اند و اشكالاتى را بر اين قاعده وارد ساخته اند. اين نوشتار درصدد است با استفاده از روش توصيفى و تحليلى، چالش هاى پيش روى اصل لطف را مورد بررسى قرار داده، تا در پى آن، ابهامات اين قاعده حل گردد. اما با وجود قوت پاسخ هاى مطرح شده به چالش هاى لطف، به نظر مى رسد طرح «برهان حكمت» بهتر است.

قاعده لطف یکی از قواعد کلامی است که مورد توجه متکلمان مسلمان واقع شده است و آنان در حل و فصل برخی از مسائل کلامی از این قاعده سود جسته اند. در حوزه مطالعات کلامی در میان متکلمان شیعی، می توان دو رهیافت از این قاعده را مشاهده کرد. برخی از متکلمان قلمرو آن را در امر تکوین و تشریع دانسته و از آن در تثبیت و تبیین مسائل مهم کلامی مانند، ضرورت بعثت، وجوب تکلیف ابتدائی، ضرورت عصمت در نبی و امام (ع)، ضرورت امامت، توجیه آلام و ... استفاده نمودند. بعضی دیگر، این قاعده را از منظر خاص مورد توجه قرار داده و آن را از متعلقات تکلیف دانسته اند. این پژوهش ابتدا به رویکردهای متکلمان شیعی درباره قاعده می پردازد و به دنبال آن، این مساله در اندیشه های کلامی سیدمرتضی از متکلمین سده چهارم و پنجم هجری قمری مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. در این پژوهش معلوم شده است، لطف در منظر سیدمرتضی، یک نوع امداد و مداخله الهی در حوزه تکلیف است که به قصد تشویق به اطاعت و دوری از معصیت صورت می گیرد که این عنایت الهی از یک سو با اصل آزادی انسان منافات نداشته و از سوی دیگر از جنس افعال تکوینی است که بعد از ثبوت تکلیف در حق بنده ارزانی می شود. این مهم ترین یافته پژوهش است.

در مسئله حسن و قبح، سه محور اصلى مطرح است: حسن و قبح ذاتى؛ حسن و قبح عقلى؛ سنخ قضاياى حسن و قبح. پرسش اصلى اين است كه آيا حسن و قبح، ذاتى براى افعال اند؟ و آيا عقل انسان توان ادراك حسن و قبح افعال را دارد؟ و قضاياى حسن و قبح آيا جزء قضاياى يقينى اند كه ريشه در واقع و نفس الامر دارند يا جزء قضاياى مشهور بالمعنى الاخص اند كه تنها پشتوانه آنها توافق آراء عقلاست؟ اين پژوهش با هدف تبيين و ارزيابى ديدگاه هاى محقق اصفهانى و با روش توصيفى ـ تحليلى به اين مسئله پرداخته است. محقق اصفهانى، حسن و قبح به معناى استحقاق مدح و ذم ذاتى را جزء عوارض ذاتى افعال دانسته و در مقام اثبات، توانايى عقلا را بر ادراك حسن و قبح اشياء به نحو ايجاب جزئى مى پذيرد. ايشان قضاياى حسن عدل و قبح ظلم را جزء قضاياى مشهور بالمعنى الاخص دانسته و تنها پشتوانه آنها را توافق آراء عقلا مى داند. ديدگاه ايشان در كنار نقاط قوت، برخى كاستى ها نيز دارد كه در اين نوشتار تبيين مى شوند.

قاعده لطف یکی از قواعد مهم کلامی است که مکاتب مختلف کلامی در اسلام، آن را در اثبات بعضی از اصول اعتقادی اساسی خود، به کار گرفته اند. متکلمان امامیه، اصل امامت و متکلمان معتزلی لزوم وعد و وعید را که از اصول اساسی این مکتب است؛ از طریق قاعده لطف اثبات نموده اند، اما متکلمان اشعری و بعضی از معتزله بغداد این قاعده را انکار نموده و به ابطال آن پرداخته اند. هدف این مقاله، این است که با توجه به اهمیت این قاعده در کلام اسلامی، دلایل عقلی متکلمان اسلامی را در اثبات وجوب لطف بررسی کند. علاوه بر این، بررسی دیدگاه متکلمان اهل سنت نسبت به قاعده لطف و نقد دلایل عقلی ای که مخالفان قاعده لطف، در ابطال وجوب لطف به کار برده اند، نیز از اهداف این مقاله است. نتیجه ای که در این مقاله از بررسی دلایل عقلی متکلمان اسلامی در اثبات وجوب لطف به دست آمده، این است که فقط، دلایل عقلی ای که وجوب لطف را از طریق رحمت الهی و جود و کرم او اثبات می کنند، دلایلی یقینی بوده، دارای ضرورت عقلی هستند.

یکی از مباحث علم اخلاق که ارتباط مستقیم با مباحث فلسفه اخلاق دارد و باید گفت که جایگاه بحث آن در فلسفه اخلاق هست مباحث مربوط به حسن و قبح می‌باشد که کهن‌ترین بحث کلامی نیز می‌باشد در این پژوهش تلاش شده است تا به بررسی افکار و اندیشه‌های دو تن از فحول اندیشه اسلامی نسبت به مبانی فلسفی حسن و قبحبه طور خصوص پرداخته است.امام محمد غزالی متکلم، نقاد فلسفه و مسلط بر معارف اسلامی به معنای وسیع کلمه و دیگری ملامحسن فیض کاشانی فیلسوف و فقیه و محدث و مفسر نامدار شیعی است که در برابر غزالی چهره نامدار اهل سنت قرار می‌گیرد برای نیل به اهداف تحقیق از روش کتابخانه به شیوه توصیفی استفاده گردیده و با مراجعه به متن کتب این دو دانشمند تلاش شده تا دیدگاه هریک در خصوص مسایل فلسفی حسن و قبح با توجه به مبانی اصلی ارایه گردد.در یک اظهار نظر کلی و عمومی می‌توان گفت که در ایمان راسخ و دلبستگی آنها به مبانی عقیدتی اسلامی تردیدی نیست ولی در موضع‌گیری و اظهار نظر در مسائل گوناگون از جمله مبانی هستی‌شناسی، جایگاه علم خدا و انسان، بحث اراده خدا و انسان و اختیار و.... که به وجود آورنده دیدگاه هر دو در خصوص مبنای فلسفی حسن و قبح و دیگر مباحث فلسفی می‌باشد اختلاف اساسی دارند چرا که غزالی تحت تاثیر عقاید اهل سنت و جماعت و در مسائل کلامی مذهب اشعری دارد. و فیض کاشانی شیعی معتقد به معارف اهل بیت (ع)، اخباری‌گری معتدل و تحت تاثیر افکار و معارف آنهاست.غزالی معتقد است اراده همان اراده خداست و انسان در انجام افعال، اراده‌ایی از خود ندارد و اذعان می‌کند که افعال نه حسن‌اند نه قبح، و این شرع است که حکم به حسن و قبح افعال دارد در حالی که فیض اعتقاد به اختیاری بودن افعال انسان دارد و معتقد به امر بین امرین می‌باشد بدین صورت که این اختیاری بودن اختیار محض نیست یعنی می‌توان افعال انسان را هم به خدا و هم به انسان ربط داد بنابراین نه چون غزالی انسان را مجبور و نه دارای اختیار تام می‌داند. هر چند غزالی نیز سعی در ارتباط افعال با مسئولیت انسان بر می‌آید ولی موفق به اظهار کامل آن نمی‌باشد. نهایتا غزالی با مخالفت خویش با مبانی فلسفی و عقلی محور داوری را به شرع داده که آن نیز متاثر از مکتب اشعری است و عقل را از پرداختن به آن جایز نمی‌داند و ملاک داوری را شرع می‌داند. اما فیض عقل را موهبت الهی و وسیله‌ایی برای رسیدن به هدف اصلی خلقت دانسته و جایگاه خاصی بر انسان و عقل، این موهبت خاص الهی دارد.