آیا عقل انسان به تنهائی می تواند حسن و قبح را درک نماید؟ | کتابخانه مجازی الفبا

آيا عقل انسان به تنهائي مي تواند حسن و قبح را درک نمايد؟

در بررسى موضوع عدل، اين مساله مطرح مى شود، كه آيا عقل مى‏تواند بطور مستقل و جداى از شرع مقدس، نيكى و زشتى(حسن و قبح) را درك نمايد؟ در اينجا سه ديدگاه مهم وجود دارد؛

اماميه و معتزله: بعضى از نيكيها و زشتى ها را عقل انسان مى‏تواند درك كند از قبيل حسن سپاس و شكرگزارى نسبت به نعمت دهنده، ردّ امانت به صاحب آن، راستگويى و زشتى دروغ، ستم، تكليف نسبت به چيزى كه توان انجام آن وجود ندارد. در برابر اين ها افعال ديگرى وجود دارد كه عقل به تنهايى توان درك زشتى و زيبايى آن را ندارد، مانند زشتى روزه در اول ماه شوال و زيبايى آن در ماه‏ رمضان و ديگر دستورها و نواهى شرع در باره عبادات. بدين جهت معتزله مى‏گويند، چون عقل بطور استقلال توان درك نيكى‏ها و زشتيهاى برخى از افعال را دارد، جايز است كه بگوييم خداوند كار زشت و قبيح انجام نمى‏دهد.لذا معتزله به عدليه معروف شده‏اند. دانشمندان كلام و عقايد اماميه نيز بر اين عقيده‏اند كه عقل انسان بطور مستقل و با قطع نظر از حكم شارع، توان درك و فهم حسن و قبح افعال را دارد و برخى از افعال حسن و قبح ذاتى دارند. بنابراين شارع جز بر چيزى كه حسن دارد دستور نمى‏دهد و كار قبيح و ناپسند هم از او سر نمى‏زند پس او عادل است.[1]

اشاعره: بر خلاف ديدگاه معتزله و اماميه معتقد است كه عقل نمى‏تواند بطور مستقل نيكى و زشتى اعمال و افعال را درك كند، به اين معنى كه عقل نمى‏تواند در باره خوبى و يا بدى كارى، حكم كند؛ زيرا افعال به خودى خود نه نيك است و نه زشت، بلكه او امر يا نواهى خدا به كارها و افعال، نيكى و بدى مى‏بخشد و از طرفى اراده خداوند مطلق است بگونه اى كه به چيزى مقيد نيست آنطور كه اراده انسان مقيّد مى‏باشد. طبق اين ديدگاه هركارى كه خدا انجام دهد عدل است نه اينكه بشر معيار عدل خدا باشد.[2]

ماتريديه: اشياء حسن و قبح ذاتى دارند و عقل توان درك نيكى ها و زشتى ها را بطور مستقل دارد (بر خلاف اشاعره) و بر اين اساس خداوند به امور زشت دستور نمى‏دهد و از امور نيك جلوگيرى نمى‏كند وليكن تكليف و حكم شرع، بر حكم عقل و درك آن باز نمى‏شود بلكه تكليف و ثواب فقط از جانب شرع امكان دارد؛ بر خلاف معتزله كه مى‏گويند تكليف و ثواب از ناحيه حكم عقل نيز امكان دارد. بنابراين درك عقل محدود به احكام شرع مقدس نيست بلكه جداى از آن نيز مى‏تواند نيكى‏هاو زشتيها را درك نمايد. پس جايز است بگوييم خداوند عادل است نه ظالم.[3] اين نظر ابومنصور ماتريدى است كه حدّ وسط و اعتدال آن دو نظر سابق است و به ابوحنيفه نسبت داده شده است.

موسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی