مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

به یقین می‌توان گفت تصور خدا و الوهیت هیچ گاه از ذهن بشر دور نبوده است؛ زیرا انسان موجودی الهی و آفریده بر مثال خدایی است. در این پایان نامه تصور خدا با رویکردی تطبیقی مورد بحث قرار گرفته است،یعنی تصور از ذات و صفات خدا، از دو منظر و نگرش مختلف مورد بررسی تطبیقی قرار گرفته است، از یک طرف دیدگاه دکارت فیلسوف فرانسوی را داریم و از طرف دیگر دیدگاه ملاصدرا فیلسوف مسلمان. تصور این دو از خداوند دارای اشتراکات و اختلافاتی است که از مبانی مختلفِ فلسفی این دو، ناشی می‌شود. ملاصدرا با رویکردی وجودشناختی، خداوند را وجود محضی می‌داند که احاطه قیومی بر همه موجودات دارد و همه موجودات نمود و ظهور او هستند. تصور ملاصدرا از خداوند، بر اساس وجود و وجوب شکل می‌گیرد، تا آنجا که خداوند را واجب الوجود می‌خواند و معتقد به صفات ایجابی و سلبی در خداوند می‌شود؛ به گونه‌ای که این صفات، عین ذات خداوند هستند. امادکارت در تصورش از خداوند، با رویکردی معرفت‌شناختی نسبت به خدا، او را کمال مطلق همراه با دو ویژگی جوهریت و عدم تناهی می‌داند. در واقع دکارت مفهوم خدا را مفهومی ایجابی و فطری می‌داند که بالقوه پیش از تجربه در ذهن وجود دارد و بعد از پیدایش زمینه تجربی به مرحله ظهور و فعلیت می‌رسد.

شاهنامه فردوسی، از آثار گرانسنگ حماسی و تاریخی در پهنه‌ی فرهنگ و ادب فارسی است که می‌‌توان چهره‌ی پنهان و آشکار خداوند بزرگ را همواره در لابه‌لای حوادث و رویدادهای خرد و کلان اساطیری و تاریخی و... آن تماشا کرد. این رساله برای بازنمایی و توصیف خداوند در شاهنامه و تطبیق ویژگی‌ها و صفات او با ویژگی‌هایی که از طریق آیات و اخبار و روایات دینی، به خصوصاسلامی برای ما رسیده، تحقیق و تدوین و به حسب موضوع، به دو بخش عمده تقسیم شده است. بخش اول در مورد پاره‌ای از مسائل و مباحث نظری از قبیل اسم، صفت و تفاوت‌های آن‌هاست. همچنین در این بخش مطالبی در مورد ذات، صفات، افعال الهی و مسئله رویت خداوند و سایر مختصات فکری و سبکی فردوسی بیان شده است .بخش دیگر این رساله نیز که با عنوان «بازتاب و تحلیل اسماء و صفات الهی در شاهنامه» تدوین شده، به معرفی و شناخت اسماء و صفات الهی و دیدگاه حکیم فردوسی در این باره اختصاص دارد.شمار اسماء خداوند دراین رساله، برمبنای اسماء نودونه گانه‌ای است که از طریق منابع دینی (شیعه وسنی ) روایت شده است و چنان چه اسمی از هر دو طریق رواییبیان شده باشد با عنوان اسماء الله ذکر شده است. در این رساله پس از ترتیب و تنظیماسماء الله بر اساس حروف الفبا، به بیان و توضیح و شرح آن با استفاده از قرآن کریم، تفاسیر و ادعیه مأثوره، به ویژه دعای جوشن کبیر پرداخته شده است.با توجه به ابیات شاهنامه می‌توان گفت که فردوسی به عنوان یک شاعر شیعی، تحت تأثیر بینش توحیدی خود در آغاز و انجام داستان‌ها، عقاید و مسائل توحیدی را به صراحت بیان می‌کند و با اینکه داستان‌ها و افسانه‌های این منظومه مربوط به دوران باستانی است. وی با تکیه بر بینش سره توحیدی خود به معرفی و تبیین سیمای خدا در شاهنامه می‌پردازد.

بر اساس آیات مختلف قرآن مجید همچون:اعراف/180،اسراء/110،طه/8 ،حشر/24 و نیز سخنان گهربار پیشوای متقین علی (ع) مانند خطبه 65 نهج البلاغه ،خداوند متعال دارای اسماء و صفاتی است که در تقسیم بندی کلی به دو دسته: صفات ثبوتی و صفات سلبی تقسیم میشوند،صفات ثبوتی:آن دسته از صفاتی هستند که آنها را برای حق تعالی اثبات نموده و به او نسبت میدهیم و نیز صفات سلبی :صفاتی هستند که ذات پاک احدیت از آنها منزه ومبرّا می باشد.آنچه از مجموع این پژوهش حاصل می شود اینکه :سعادت و کمال حقیقی انسانها جز در سایه معرفت و آگاهی از این اوصاف حاصل نمی شود، چه اینکه:تنها با شناخت این اسماء و صفات و نیز تلاش در جهت تخلق و اتصاف به آنهاست که انسانها شایستگی تقرب به درگاه حق تعالی را پیدا نموده و مشمول هدایت و تربیت الهی میشوند.اهمیّت معرفت و وقوف به اسماء و صفات الهی تا به این اندازه است که مرتبه و میزان هدایت و تربیت یافتگی انسانها به میزان شناخت و آگاهی آنها از این اسماء و صفات بستگی داشته و با آن رابطه مستقیم دارد و چه بسا عدم شناخت و آگاهی از برخی از این اسماء و صفات ،انسان را تا ظلمات شقاوت و گمراهی و منتهی درجه تیره روزی و بدبختی سوق دهد.آنچه در این مسیر باید مورد توجه ویژه قرار گیرد اینکه:برای تحقق چنین هدفی یعنی شناخت صحیح اسماء و صفات الهی باید به مرجع مطمئن و قابل اعتمادی متمسّک شد که در این راستا سخنان ارزشمند علی (ع) در کتاب گرانسنگ نهج البلاغه راهنما و راهگشای مطمئن و دقیقی برای طالبین کمال و مشتاقین هدایت میباشد

مسئله اثبات خدا از مسائل مهم و دغدغه برانگیز در زندگی انسان است. در طول قرون و اعصار تلاش‌های بسیاری برای اثبات یا نفی وجود خداوند شده است. متفکران غربی و شرقی براهین متعددی برای این منظور اقامه کرده‌اند. برهانی که ما در پژوهش حاضر مورد بررسی قرار می‌دهیم یکی از براهین اثبات وجود خدا در کلام اسلامی است؛ این برهان که برهان حدوث نام دارد، شیوه متکلمان در اثبات وجود خداست و هدف از اقامه این برهان اثبات حدوث زمانی عالم و به‌تبع آن اثبات محدِثی قدیم برای عالم است؛ از آن‌جا که در نظر ایشان ملاک نیاز به علت، حدوث زمانی است و همین مبنا سرچشمه تمام اشکالات وارد بر این برهان می‌باشد.ما در این پژوهش بعد از بیان پیشینه برهان حدوث و جایگاه آن در آثار متکلمان و فیلسوفان تقریر‌های مختلف برهان حدوث را که در آثار متکلمانی چون قاضی عبدالجبار، غزالی، فاضل مقداد و ابن میثم بحرانی و فیلسوف نامی قرن یازدهم یعنی ملاصدرا بود را، تشریح کردیم. اولین تقریر این برهان که مبتنی بر حدوث اعراض است بیانش به این صورت است که در همه اجسام امور حادثی چون حرکت و سکون وجود دارد این امور نه منفک از جسم‌اند و نه مقدم بر آن،وقتی جسم منفک از حوادث و مقدم بر آن‌ها نباشد، مانند آن‌ها حادث خواهد بود؛ پس با ثبوت حدوث اجسام و اعراض نیازمندی آن به محدِث روشن می‌شود. دومین تقریر، مبتنی بر حادث ومتناهی بودن اجسام است؛ بیان این تقریر به این صورت است که اجسام از حرکت و سکون خالی نیستند، حرکت و سکون حادثند؛ زیرا ما تعاقب را در همه اجسام مشاهده می‌کنیم، هر چیزی خالی از حوادث نباشد، حادث و متناهی است؛ بنابراین با ثبوت حدوث عالم، نیاز آن به محدِث روشن می‌شود و این محدِث به دلیل ابطال تسلسل باید محدِثی قدیم باشد. تقریر سوم که مبتنی بر عدم تلازم قدیم وحادث می‌باشد بیانش به این صورت است که عالم حادث است چون جسم می‌باشد، اجسام منفک از حرکت و سکون که –حادثند - نیستند و هر چیزی که از حوادث منفک نیست، ضرورتاً حادث است و موثر این حوادث خداوند متعال است. تقریر چهارم که مبتنی بر حدوث و امکان اجسام، بیانش به این صورت است که عالم حادث است و هر حادثی ممکن است و هر ممکنی دارای موثر است. حال این موثر اگر ممکن باشد نیازمند موثر دیگر خواهد بود که اگر تا بی‌نهایت پیش برود به تسلسل می‌انجامد. بنابراین برای اجتناب از تسلسل باید به واجب‌الوجود منتهی شود. پنجمین تقریر مبتنی بر بداهت نیازمندی حادث به محدِث است که از دیدگاه حکمای متأخر مطرح می‌شود و نهایتاً تقریر ششم که مبتنی بر حرکت جوهری است به این صورت است که عالم حادث زمانی است و در هر «آن» ما و دنیا نو می‌شویم. هر حادثی نیازمند محدِث است پس عالم نیازمند محدِث است، پس بر اساس حرکت جوهری کل عالم ماده در حال حدوث است و این حرکت ذاتی نیازمند محرکی است که این محرک باید غیر متحرک باشد و چون این محرک نمی‌تواند واجد قوه تغیر باشد از این رو آن محرک از سنخ عالم ماده نیست، بلکه غیر مادی می‌باشد. بر هرکدام از تقریرهای ذکر شده نقد‌هایی وارد کردیم و سپس اشکالات مشترک‌ تقریرهای برهان حدوث را بررسی کردیم و در باب نافذ بودن یا نبودن این اشکالات به قضاوت نشستیم. به‌عنوان مثال یکی از اشکالاتی که بر تقریر‌های برهان حدوث وارد است، اشکال غیر کافی بودن این برهان برای اثبات واجب‌الوجوداست به این معنی که این برهان بدون استفاده از برهان امکان و وجوب قادر به اثبات ذات واجب تعالی نیست. به‌ دلیل این‌که محدِث اشیای طبیعی می‌تواند یک موجود مجرد و در عین حال امری ممکن و محتاج باشد، بنابراین تا زمانی که از برهان امکان وجوب کمک گرفته نشود استدلال به واقعیتی که در ذات خود بی‌نیاز از غیر باشد، نمی‌رسد. این اشکال بر غالب تقریر‌ها وارد است زیرا هیچ‌کدام از تقریر‌‌ها نتوانستند خداوند را به عنوان واجب‌الوجود اثبات کنند. در نهایت با ارزیابی تقریر‌های برهان حدوث، تقریر ملاصدر به‌دلیل قوّت مقدماتش به‌عنوانتقریری ارجح انتخاب شد.

کتاب «المصابيح في اثبات الامامة» نوشته حميدالدين کرمانی، داراي دو بخش مي باشد که در مجموع شامل چهارده «مصباح» است و يک به یک به موضوعات زير می‌ پردازند: بخش نخست: (۱) توضيحی درباره‌ دليل طرح مسأله در آغاز و شيوه‌ تنظيم مطالب. (۲) اثبات صانع. (۳) اثبات نفس و اين‌ که نفس جوهری است زنده، باقی و غير عالم در ابتدای وجود. (۴) اثبات صورت سياست ربانی که همانا جزاست و مسکن آن غير دار دنياست. (۵) در اثبات وجوب شرايع و رسوم عملی. (۶) اثبات وجوب تأويل که همانا علم است. (۷) اثبات رسالت و وجوب آن. بخش دوم: (۸) اثبات امامت و وجوب آن. (۹) اثبات وجوب عصمت امام. (۱۰) اثبات بطلان انتخاب امام توسط امت. (۱۱) اثبات صحت امامت به مقتضای نص الهی اختيار رسول. (۱۲) در باب اين‌ که امامت بعد از پيامبر از آن امير المؤمنين علی بن ابی‌ طالب است نه کس دیگر. (۱۳) اثبات اين‌ که نص به جعفر بن محمد صادق رسيده است و امامت به امام اسماعيل و ذريه‌ او می‌ رسد، نه برادران ديگرش. (۱۴) اثبات وجوب امامت صاحب الزمان، امام الحاکم بأمر الله، امير المؤمنين که اطاعت از او بر همگان فرض است.

شناخت خدا و رسیدن به آن از نخستین رهنمودهای پیامبر درونی (عقل) و پیامبر بیرونی (پیامبران و اوصیای ایشان ) بوده و مهم‌ترین وظیفه‌ی انسان در قبال خود و خداوند است. به همین دلیل علاوه بر قرآن، در کتب و جوامع حدیثی به راه‌های مختلفی برای رسیدن به این امر اشاره شده است. در این میان، بخشی از روایات معصومان (?) در باب شناخت خدا، با عنوان«شناخت خدا با خدا» مطرح می-شود. این پژوهش که با روش توصیفی و تحلیلی و با رویکرد کتابخانه‌ای و اسنادی، شکل گرفته است، در صدد تحلیل و فهم معنای این دسته از روایات می‌باشد. با بررسی روایات باب«معرفه الله بالله» این نتایج حاصل می‌شود،که نخستین مولفه‌، در روایات شناخت خدا با خدا، عدم تصوّر ذهنی و خارجی و شباهت‌انگاری در رابطه با شناخت خداوند متعال است. علاوه بر این، شناخت خدا با خدا، با استفاده از ابزارهایی که خداوند در اختیار بندگان قرار داده است، حاصل می‌شود. تفاسیر دیگری که توسط محدّثان و شارحان کتاب‌های حدیثی، در رابطه با این شناخت، مطرح شده است، توجّه به فطرت خداجو و شناخت خدا با خدا از طریق عرفان و کشف و شهود است.

با تأمل در نظام تربیتی اسلام درمی‌یابیم که هدف نهایی این مکتب تربیت انسان‌های کامل و سعادتمند است که رکن اساسی آن اخلاق می‌باشد. آموزه‌های دینی نشان می‌دهند که تفکر و شناخت از مهم‌ترین راه‌کارها برای نیل به اخلاق پسندیده و دوری از رذائل است. لذا در کلام خداوند و به تبع آن معصومان (علیهم السلام) بر شناخت فرد از یک سلسله معرفت‌های بنیادی در مقام اصلاح و مدیریت اخلاق تأکید جدی شده است.بررسی گزاره‌های قرآنی و روایی مرتبط با این موضوع حکایت از آن دارد که شش دسته شناخت در اصلاح و مدیریت اخلاق مهمند. این شناخت‌ها عبارتند از: شناخت انسان از خود و ویژگی‌هایی که خداوند در اختیار او قرار داده است و نیز ویژگی‌هایی که به صورت اکتسابی به آن دست می‌یابد. شناخت کرامت انسان سبب دوری از گناهان و پیروی از امیال نامشروع، ناچیز دانستن دنیا و صبر در برابر مشکلات می‌شود. نیز خویشتن شناسی از جنب? پستی آغاز و انجام سبب می‌شود تا انسان از خود بزرگ بینی و تکبر دوری کند.شناخت دیگر، شناخت دنیا است. شناخت واقع بینانه نسبت به دنیا سبب می‌شود تا انسان با توجه به فنا پذیری دنیا از اندوه، حرص و طمع بپرهیزد و با توجه به سختی‌های دنیا از جزع دوری کند. توجه به زودگذر بودن دنیا نیز سبب زهدورزی می‌گردد. همچنین توجه به این که زندگی دنیا، زندگی در لحظه حال است، نه در گذشته و نه در آینده سبب می‌شود تا انسان فقط رنج و نگرانی لحظه‌ای را که در آن قرار دارد تحمل کند و صبور باشد. همچنین شناخت ناپایداری و عدم بقای دنیا سبب دوری از آرزوی طولانی، تکبر و تفاخر می‌گردد.شناخت مرگ به عنوان واقعیتی دیگر از هستی، سبب دوری از آرزوی طولانی، اندوه دنیا و کاهش ترس و اضطراب به گاه مرگ می‌شود. شناخت آخرت نیز به عنوان سرایی پایدار سبب زهدورزی در دنیا، پرهیز از حرص، عجب و دوری از گناهان می‌شود. همچنین شناخت خدا از جنبه‌های گوناگون موجب برخی تأثیرات اخلاقی دیگر می‌شود. شناخت رازقیت خداوند سبب دوری از ترس از فقر، غم و اندوه، گناه، حرص، طمع و بخل می‌گردد. همچنین شناخت و یقین به قدرت و توانایی او بر انجام هر کاری سبب دوری از خشم و حزن می‌شود. شناخت عظمت و بزرگی خداوند نیز سبب دوری از تکبر و ایجاد خشیت می‌گردد توجه به علم خداوند سبب رهایی انسان از ترس و اضطراب، دوری از زشتی‌ها و حیاورزی می‌شود. نیز یقین به لطف و رحمت او سبب دوری از غم، اندوه و یأس و نا امیدی می-شود.شناخت دیگری که در متون دینی به کرات به آن اشاره شده است، شناخت پیامد برخی خلق‌ها و اعمال است. این شناخت خود به دو دسته شناخت پیامد نیک اعمال و پیامد منفی اعمال تقسیم می‌شوند. در ذیل شناخت پیامد نیک اعمال مواردی چون آسایش و راحتی دل، برتری و بلندی رتبه، عنایت ویژه خداوند در روز قیامت، ایجاد محبت، برطرف شدن کینه، پاداش و اجر الهی، پیروزی و موفقیت قرار دارد و در ذیل شناخت پیامد منفی اعمال مواردی چون از بین رفتن ایمان، ایجاد ناراحتی و غم، عذاب اخروی و دنیوی، پستی و ذلت، ندامت، کینه و احباط عمل قرار دارد.

در این پایان نامه به بحث خداشناسی پرداخته شده است.

مفهوم «رابطه» یک­صد و پنجاه سال پیش هرگز به معنای امروزی به ­کار نمی ­رفت. با این وجود، مفاهیم جانشین آن از قبیل «انس» در نهج ­البلاغه به­ کرّات آمده است که هریک از آنها بیان­ کننده اصناف و مراتب رابطه اعم از رابطه انسان و خدا و سایر رابطه­ هایند. در زمینه روابط انسان، در مجموع با چهار رابطه مواجهیم: رابطه انسان با خدا، خودش، انسان­های دیگر و طبیعت. هریک از این روابط هم در پنج ساحت وجودی انسان تحقق می­ یابند که در مجموع بیست نوع رابطه را دربر می ­گیرد که یکی از آنها، رابطه عقیدتی - معرفتی انسان و خداست. این رابطه شامل روابط بندگی، خلیفگی، عاشقانه و همکاری است که روابط اول و سوم و دوم به ترتیب از بسامد بالایی در نهج ­البلاغه برخوردارند. اما رابطه همکاری به آن شکلی که در ادیان خاور دور نظیر دائویی (Taoism) مطرح است، در نهج ­البلاغه طرح نشده است؛ اما در عین حال، خدا و بنده همکاری می­ کنند تا رفتارهای انسان بهتر و به کمال خود نزدیک شود.

امروزه بیش از هر زمان دیگری پژوهشگران حوزه سلامت به اهمیت سلامت معنوی و تأثیرگذاری آن بر سایر حوزهها واقف شدهاند و به دلیل پیچیدگی حوزه سلامت معنوی به دلیل روحانی بودن آن و وابستگی آن به روح، پژوهشگران این عرصه گرفتار نوعی سردرگمی و عدم جامعیت در این حوزه هستند و لذا نیاز به یک منبع زلال معنویت و جامع برای معرفی سلامت معنوی و شاخصهای آن در همه عرصههای حیات بشری احساس میشود و هدف این پژوهش نیز تحقق این خواسته است که بی تردید در اسلام می توان آن را یافت تمسک به قرآن کریم به عنوان منبع آسمانی و جامع و قابل اعتماد و احادیث معصومین به عنوان شارح قرآن و ارائه تعریفی جامع از سلامت معنوی و معرفی مبانی و شاخصهایآن میباشد. این پژوهش به عنوان یک پژوهش درون دینی با روش تحلیلی و توصیفی و با عنایت به متن محور بودن آن برای تفسیر موضوع مورد نظر از اصول و ضوابط تفسیری شناخته شده، نظیر تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر قرآن به حدیث و تفسیر اجتهادی بهرهبرداری نموده است.پژوهش حاضر اثبات میکند، شاخصهای سلامت معنوی در آموزههای اسلام (قرآن و حدیث) در چهار حوزه رابطه انسان با خدا، انسان با خود، انسان با دیگران و انسان با طبیعت و هستی مطرح میگردد و در هر حوزه نیز در سه بعد شناختی، عاطفی و رفتاری بروز مییابد و در دیدگاه اسلام، این سه بعد به عنوان یک منشور سه بعدی، بیانگر ارتباط ابعاد مذکوراست. در این پژوهش در مجموع بیست و هفت شاخص سلامت معنوی در حوزه بیش، حوزه عاطفی و حوزه رفتاری در حوزههای چهارگانه رابطه انسان با خدا، رابطه انسان باخود، رابطه انسان با دیگران و رابطه انسان با طبیعت ،پرداخته شده است.در این رساله تعداد 27 شاخص در حوزه های چهارگانه مورد بررسی قرار گرفته است: در حوزه رابطه انسان با خدا ده شاخص، در حوزه رابطه انسان با خویش سه شاخص، در حوزه رابطه انسان با دیگران چهار شاخص و انسان با طبیعت ده شاخص.