جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث از افلاک در فلسفه‌ی اسلامی نزد فیلسوفان به طور ویژه در آراءِ حکیمانی چون بوعلی سینا، صدرالمتألهین و شیخ اشراق در طبیعیات و صدور نظام آفرینش و جهان شناسی بخش چشمگیری از مباحث را به خود اختصاص داده است که هریک با تعابیر گوناگونی از افلاک به تبیین دیدگاه خویش پرداخته اند. آنچه در این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرد این است که در نظام فلسفی ابن سینا این بحث تا چه اندازه در بینش فلسفی وی دارای اهمیت است. روشن است که نظرات گذشتگان درباره ی افلاک و اوصاف آنها براساس دیدگاه زمین مرکزی و هیئت بطلمیوسی که دیدگاه حاکم بر آن عصر بوده شکل گرفته است، به همین سبب امروزه با ابطال هیئت بطلمیوسی این بخش از فلسفه مهجور مانده و عملا به عنوان بخشی منسوخ و غبار گرفته بر جای مانده است. با اینحال نمی توان صرفا براساس ابطال هیئت بطلمیوسی سایر حوزه های آن را هم بی ارزش شمرد. نقش این بحث چنان است که در صورت نادیده انگاشتن و تغییر دیدگاه در این حوزه تبیین و توجیه بسیاری از مسائل مهم فلسفی از جمله فرشته شناسی، نظریه عقول، دوام فیض، ربط حادث به قدیم و ثابت به متغیر، معاد جسمانی و غیره در نظام وی دچار تغییر می شود و سمت و سوی دیگری پیدا خواهد کرد.درحقیقت مسئله‌ی محوری در این نوشتار یافتن پاسخی به این مسئله است که آیا با فرض ابطال هیئت بطلمیوسی بخش مربوط به افلاک از فلسفه‌ی ابن سینا قابل انفکاک است؟ آیا بحث از افلاک و ویژگی های آنها مربوط به حوزه‌ی علوم طبیعی است یا فلسفه؟ و ملاک فلسفی بودن اینگونه مباحث در فلسفه‌ی ابن سینا چیست؟ درصورت کنار گذاشتن این بخش از فلسفه امر جایگزینی برای توضیح مباحث مرتبط با آن می توان یافت؟ بنابر این بطور خلاصه می توان عمده‌ی مسائل این پژوهش را تحت موارد ذیل ذکر کرد: مسائل کلی:1-آیا مباحث مربوط به افلاک تحت حوزه‌ی طبیعیات قرار می گیرد یا فلسفه؟معیار آن چیست؟2-در صورت عدم کاربرد و انفکاک مباحث مربوطه آیا خللی در نظام فلسفی سینوی وارد می شود؟ اگر پاسخ آری است، چگونه می شود این خلل را برطرف کرد؟مسائل جزیی:1-کیفیت تبیین افلاک در فلسفه ی سینوی به چه نحو است؟2-نظریه ی افلاک تا چه حد در قوام فلسفه ی سینوی تأثیرگذار بوده است؟3-درصورت عدم انفکاک افلاک در نظام فلسفی سینوی، ارتباط آن با دیدگاه بطلمیوسی رایج چگونه قابل جمع خواهد بود؟

وحی، القای خفی امر عقلی است در بیداری به‌توسط فرشته وحی یا همان عقل فعال بر لوح قلب نبی. پیامبر چون در قوای سه‌گانه نظری و عملی و متخیله به حد اعجاز و سرآمدی برسد به مقام دریافت وحی نائل می‌شود. آنچه پیامبر در مقام باطن و عقل و از عالم غیب دریافت می‌کند به‌واسطه قوه تخیل و بدون هیچ مزاحمتی در حس مشترک و احساس او به‌صورت مسموع و متمثل ظاهر می‌شود. ابن‌سینا قائل به زبان رمز و اشاره و غلو در تأویل آیات قرآنی است و در باب صفات تشبیهی حق‌تعالی قائل به زبان اشتراک معنوی و تشکیک است و درباره صور اخروی و نعم اهل بهشت زبان قرآن را مجاز گویی و استعاره در لفظ می‌داند که ملاصدرا به‌سختی با آن مخالفت کرده است.

چکیده یکی از مشخصه‌های نظام منطق سینوی، چگونگی بیان چیستیِ قضیه است. در این نظام از منطق قضیه قولی دانسته شده است که می‌توان گوینده‌ی آن را در آن‌چه اظهار کرده صادق یا کاذب دانست؛ درحالی‌که در دیگر نظام‌های منطق صدق و کذب را ویژگیِ خود قضیه دانسته‌اند. در مقاله‌ی حاضر تلاش کرده‌ایم تا با ارائه‌ی تبیینی نوین از این مشخصه‌ی منطق سینوی، دلایل این بیان از قضیه و برتری آن را نسبت به دیگر نظام‌های منطق ارسطویی مشخص نماییم. بر اساس این تبیین می‌توان دلیل ابن‌سینا را در بیان خود در مورد قضیه این‌چنین بیان نمود که اولاً او درصدد ارائه‌ی معیاری برای تشخیص قضیه بوده است تا از مشکل دور در تعریف قضیه رهایی یابد؛ ثانیاً ازآن‌جایی‌که ابن‌سینا نه قضیه بالقوه بل‌که قضیه‌ی بالفعل را حامل اولیه‌ی صدق و کذب می‌داند، صدق و کذب را به گوینده‌ی قضیه‌ی بالفعل، یعنی شخصی نسبت می‌دهد که حکمی را اظهار می‌کند.

در پژوهش حاضر، قاعده‌ی «الواحد لا یصدر عنه الاّ الواحد» با روشی تطبیقی-تحلیلی بین دو فیلسوف گران‌قدر جهان اسلام، شیخ الرئیس ابوعلی‌سینا و صدرالمتألهین ملاصدرا، مورد بررسی قرارگرفته است. در آغاز، سعی شده تبیینی صحیح از معنای قاعده و ساختار آن و بداهت مفهوم وحدت و کثرت، منشأ ظهور قاعده و معتقدین و منکرین آن و دلایل اثبات قاعده و فروع قاعده ارائه شده، این نکته روشن گردد که جایگاه بحث از آن در فلسفه‌ی اولی و ذیل مباحث مربوط به مفارقات و علت و معلول است. توضیح این‌که قاعده‌ی الواحد یکی از قواعد کلی و ثمربخش فلسفه‌ی اسلامی است که نقشی اساسی در تفسیر مسأله‌ی پیدایش منظم موجودات از هم‌دیگر، به‌ویژه پیدایش نخستین معلول بر عهده دارد. فیلسوفان اسلامی با تحلیل و اثبات این قاعده، آفرینش نخستین معلول به‌واسطه‌ی واجب تعالی را اصلی‌ترین مصداق این قاعده معرفی می‌کنند و معتقدند که بر اساس این قاعده، از واجب الوجود بسیط، تنها یک معلول به نحو بی‌واسطه صادر می‌شود. موضوع دیگری که در این مقاله از آن بحث می­شود این است که این عالمِ (ماسوی الله) به ظاهر متکثر چگونه از ذات باری‌تعالی، که واحد من جمیع‌الجهات است، صادر یا ناشی شده است؟!

«نهضت ترجمه» عنوانی است که محققان مطالعات اسلامی در غرب، بر جریان ترجمة کتب ملل مختلف به زبان عربی در دورة عباسی، نهاده‌اند. این جریان که حدود دو قرن بصورتهای مختلف، خودجوش یا هدایت‌شده، ادامه داشت، واکنشهایی را در جامعة اسلامی بدنبال داشت. یکی از پرسشهای مهمی که در اینباره مطرح است اینست که حکمای بزرگ مسلمان آن دوره، بویژه کندی، فارابی و ابن‌سینا، چه موضعی در اینباره داشته‌اند؟ مقاله پیش‌رو نشان میدهد که برخلاف پاسخ رایج در تاریخ‌نگاری جریان ترجمه، در این برهه بجای نهضت ترجمه با یک نهضت حکمی همپای نهضت علمی در تاریخ اسلام مواجهیم و حکمای مذکور، حکم سه مسئله، یعنی پدیده ترجمه، مترجمان و مفسران، و علوم ترجمه و تفسیرشده را از یکدیگر جدا کرده‌اند. آنها بر اساس نهضت حکمی خویش که با اصول اندیشه اسلامی مطابقت دارد، سه مواجهه با این موضوع داشته‌اند: روش‌شناختی، اصلاحی و انتقادی. آنان بر مبنای حکمت‌اندیشی خود، علوم ترجمه شده را با آموزه‌های حکمت در اسلام میسنجیدند و با نوآوریهای خویش، از آن در بنای نظام حکمی خود بهره میبردند.

ابن‌سینا در کتاب «اشارات و تنبیهات» لذت را ادراک و نیل به آن چیزی که نزد مدرِک، کمال و خیر است دانسته است. او در این عبارت بر خلاف دیگر عباراتش، از واژه «نیل» استفاده کرده است. در مفهوم این واژه میان شارحان ابن‌سینا اختلاف وجود دارد. برخی همچون فخررازی این واژه را فاقد هرگونه منظور و معنای خاصی می‌دانند و معتقدند که حذف آن هیچ خللی در مفهوم عبارت ایجاد نمی‌کند. برخی نیز همچون خواجه نصیر‌الدین طوسی با توجه به اینکه لذت یکی از افعال نفس است و ادراک آن حضوری است، معتقدند واژه «نیل» در این عبارت، رسیدن به ذات مدرَک را می‌رساند. از نظر آنها لذت با حصول ذات مدرَک حاصل می‌شود. این در حالی است که به نظر می‌رسد چنین برداشتی با فلسفه ابن‌سینا در تناقض است. چرا که دستیابی به ذات مدرَک محسوس امکان‌پذیر نیست لذا ادراک محسوس از نظر ابن‌سینا نمی‌تواند حضوری باشد و لاجرم این ادراک حصولی خواهد بود. این مساله حتی در پژوهش‌های جدید نیز بازتاب داشته است. لذا ضروری است که عبارت ابن‌سینا در مورد لذت در کتاب «اشارات و تنبیهات» با روش توصیفی-تحلیلی مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که اساسا تفسیر نیل به حصول ذات مدرَک یا درک حضوری مدرَک محسوس قابل قبول نمی‌باشد.

رساله حکیم ابوعلی سینا دارای ۳ فصل است که هر فصل به یک موضوع اختصاص دارد. فصل اول این کتاب «ماهیت نماز» نام دارد. حکیم ابوعلی سینا در این فصل ابتدا به بررسی ساختار آفرینش هستی و جایگاه انسان در بین مخلوقات می پردازد و سپس وجود قوه عاقله را در انسان، از نعمت های بزرگ الهی می شمرد و آن را علت مخاطب قرار گرفتن انسان از سوی خداوند معرفی می کند. شیخ در ادامه به توضیح ماهیت نماز می پردازد و با استناد به حدیث «الصلاة عماد الدین» و آیه شریفه «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون» با استدلال و برهان فلسفی ـ عرفانی اسرار این فریضه الهی را شرح می دهد. در فصل دوم با عنوان در تقسیم نماز به ظاهر و باطن، مرادش را از ظاهر نماز، ارکان و افعال مخصوص اقامه توصیف می کند و باطن نماز را حقیقت روحانیت نماز که مربوط به نفس ناطقه انسانی است معرفی می کند. فصل سوم هم «در بیان آن که هریک از این دو قسم نماز بر کدامین صنف واجب است» نام دارد.

تامل در اظهارات ابن سینا و آکوئیناس تردید در باب تقابل نظر ایشان در مورد نحوه حصول ارتباط نفس انسانی با بدن را برطرف می‌سازد. دو نظریه به ظاهر مقابل که در یک طرف آن ابن سینا با این اعتقاد که نفس انسانی به منظور ارتباط با بدن نیازمند واسطه است و در سوی دیگر آکوئیناس که معتقد است نفس بدون نیاز به واسطه با بدن متحد می‌شود. رفع تعارض ظاهری میان دو نظریه نگرشی تحلیلی را می‌طلبد که در نتیجه آن روشن می‌شود که هریک از دو فیلسوف هنگام بررسی ارتباط نفس با انسانی با بدن دو مقام را مدنظر دارند. مقام اول مرحله‌ای است که نفس به عنوان صورت با بدن مرتبط می‌شود و مقام دوم مرحله‌ای که آغاز فعالیت نفس انسانی در بدن است و حاصل تحلیل این است که دو نظریه نه تنها متناقض نیستند بلکه در راستای یکدیگرند و چنانچه اختلافی در مساله نحوه حصول ارتباط نفس انسانی با بدن مشاهده می‌شود ناشی از نگرش ایشان به مساله «اتحاد» است، چنانکه ابن سینا به دنبال عدم پذیرش اتحاد، ارتباط نفس انسانی با بدن را نوعی ارتباط تدبیری می‌نامد حال آن که آکوئیناس با پذیرش اتحاد، رابطه نفس انسانی با بدن را از نوع اتحاد می‌بیند، با این وصف هر دو فیلسوف نفس را نیازمند ارتباط با بدن می‌دانند. همچنین در مورد نحوه فعالیت نفس انسانی در بدن هر دو فیلسوف معتقدند نفس به منظور انجام فعالیت خویش در بدن نیازمند واسطه‌ای است که به اصطلاح ابن سینا روح بُخاری و به اصطلاح آکوئیناس روح جسمانی یا روح حیاتی نام دارد.