جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله آفرینش، یعنی چرایی و چگونگی صدور کثرات از ذات واجب‌الوجود، یکی از اساسی‌ترین و دیرپاترین مسائل در سنت‌های دینی، فلسفی و عرفانی است. این مسئله، نه‌تنها در مقام یک سؤال متافیزیکی یا کلامی مطرح می‌شود، بلکه در واقع زیربنای هر نوع جهان‌بینی و الهیات است؛ زیرا برداشت ما از نسبت خالق و مخلوق، تعیین‌کننده‌ نحوه تفسیر ما از انسان، جهان، معنا، خیر و حتی نجات است. در اندیشه اسلامی، سه حوزه بزرگ معرفتی یعنی کلام، فلسفه و عرفان، هر یک با زبان و منطق خاص خود به مسئله خلقت پرداخته‌اند. متکلمان، با تمرکز بر مفهوم "اراده الهی"، فعل آفرینش را کنشی غرض‌مند از جانب خالق برای رساندن خیر به مخلوق می‌دانند. فلاسفه اسلامی، به‌ویژه از منظر حکمت مشاء و سپس حکمت متعالیه، مسئله را بر پایه علیت، فیاضیت ذاتی واجب‌الوجود، و قاعده امکان اشرف تحلیل کرده‌اند؛ و در نهایت، عرفا، با نگاهی شهودی و ذوقی، فعل خلقت را جلوه‌ای از عشق و اشتیاق ذات الهی به تجلی و شناخته شدن دانسته‌اند، به نحوی که کثرت موجودات، ظهور اسماء و صفات خداوند در مراتب هستی تلقی می‌شود. در میان متفکران عرفانی، مولانا جلال‌الدین بلخی، جایگاهی ممتاز دارد. او با بهره‌گیری از زبان تمثیل و شعر، فعل خلقت را فرآیندی عاشقانه، پوینده و مستمر می‌داند که بر مبنای عشق ذاتی خداوند به ظهور و شناسایی خود سامان یافته است. در اشعار او، خلقت نه امری ایستا، بلکه فرایندی پویای سلوک و رجعت به مبدأ است. بیت مشهور: (من نبودم، خواستم پیدا شوم / عشق شد، آمد به صحن ما شوم) بیانگر این اصل کلیدی در عرفان مولوی است که فعل خلقت، برآمده از شور شهودی در ذات الهی است؛ نه صرفاً بر مبنای ضرورت فلسفی یا اراده تشریعی. در مقابل، حکمت متعالیه صدرالمتألهین شیرازی و به‌ویژه شرح و تقریر آن توسط حاج ملاهادی سبزواری، تلاش کرده‌اند تا با تلفیق مبانی فلسفه مشاء، اشراق و عرفان ابن‌عربی، تبیینی عقلی و نظام‌مند از چگونگی صدور وجود ارائه دهند. از منظر حکمت متعالیه، چون ذات خداوند کمال مطلق و علت تامه است، صدور ممکنات از او واجب‌الوجود بالقیاس است و این صدور، لازمه فیض الهی و به‌اصطلاح "تجلی تکوینی" ذات اوست. در منظومه سبزواری نیز این نگاه بسط یافته و با استناد به مفاهیمی همچون "وجود رابط"، "وحدت تشکیکی وجود"، "عشق ذاتی واجب"، و "ظهور اسمائی"، تبیینی فلسفی-عرفانی از آفرینش ارائه می‌شود. اما علی‌رغم این همسویی کلی در پذیرش نظریه فیض و تجلی، تفاوت‌هایی بنیادین نیز میان دیدگاه مولانا و نظام حکمت متعالیه وجود دارد؛ از جمله در نوع معرفت‌شناسی، زبان بیان، نحوه تبیین صدور، جایگاه عشق، و رابطه انسان و خدا. درک تفاوت‌های بنیادی این دو رویکرد، نه‌فقط در سطح نظری، بلکه در نحوه نگاه انسان به هستی و جایگاه خود در نظام آفرینش تأثیرگذار است. عرفان مولوی، با تاکید بر سلوک، عشق و حرکت به سوی حق، نگاهی شهودی و پوینده به جهان دارد که بیشتر جنبه حضوری و باطنی دارد؛ در حالی‌که حکمت متعالیه، با بهره‌گیری از نظام استدلالی پیچیده و تلفیق عقل و کشف، تلاش دارد فهمی نظام‌مند و فلسفی از صدور هستی ارائه دهد. بررسی تطبیقی این دو دیدگاه، افزون بر اینکه ما را با عمق و غنای میراث فکری اسلامی در باب خلقت آشنا می‌سازد، امکان آن را فراهم می‌آورد که در مواجهه با پرسش‌های نوین هستی‌شناسانه، مواضعی روشن‌تر و عمیق‌تر اتخاذ کنیم. از این‌رو، پژوهش حاضر، می‌تواند به‌عنوان پلی میان زبان عرفانی و فلسفی، به گفت‌وگویی سازنده میان دو جریان مهم فکری کمک کند. پرسش از چگونگی آفرینش و نسبت میان خالق و مخلوق از مهم‌ترین و دیرپاترین مسائل مطرح در تفکر اسلامی است که همواره کانون توجه فلاسفه، متکلمان و عرفا قرار داشته است. کیفیت صدور موجودات از مبدأ هستی، تبیین مفهومی خلقت، معنا و سازوکار ظهور کثرت در پرتو وحدت، و نسبت قانون‌مندی جهان با صفات الهی، از جمله مباحث کلیدی‌اند که پاسخ به آن‌ها بنیان‌های جهان‌بینی توحیدی انسان را شکل می‌دهد. در این میان، دو جریان فکری تأثیرگذار یعنی عرفان نظری با نمایندگی مولانا، و حکمت متعالیه با حضور پررنگ حاج ملاهادی سبزواری، رویکردهای خاص خود را به مسئله خلقت و مباحث پیرامونی آن ارائه کرده‌اند. یکی از ویژگی‌های ممتاز این دو سنت، ارائه خوانش‌هایی متفاوت از فعل خداوند، هستی‌شناسی، و کیفیت ارتباط وجودی میان خالق و مخلوق است؛ به‌گونه‌ای که عرفان اسلامی بر شهود، تجلی، و عشق الهی تأکید دارد و فلسفه اسلامی بر تحلیل عقلی، سنخیت وجودی، و ضرورت فیض دائم. ضرورت پرداختن به این پژوهش، از یک‌سو به سبب وجود دیدگاه‌های متنوع، گاه متعارض، و پیچیدگی مفهومی در باب آفرینش است، و از سوی دیگر، به دلیل فقدان پژوهش‌هایی تطبیقی که این دو نحله مهم را با یکدیگر مقایسه و تحلیل کنند. در فضایی که تبیین‌های طبیعت‌گرایانه یا التقاطی از مسئله خلقت در برخی محافل علمی رواج یافته، بازخوانی عالمانه و منسجم دیدگاه متفکران اسلامی به فهم عمیق‌تری از هستی، خداوند، و ساختار عالم می‌انجامد. از این رهگذر، پژوهش حاضر می‌کوشد با تمرکز بر تحلیل مفهومی، هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی فعل خلقت، زمینه‌ای برای گفت‌وگوی میان عقل و شهود، فلسفه و عرفان، و نظریه و تجربه دینی فراهم سازد و بدین‌وسیله سهمی در بازسازی و تعمیق فهم دینی در دوران معاصر ایفا کند. هدف اصلی پژوهش تحلیل تطبیقی دیدگاه عرفانی مولانا و فلسفی-حکمی حاج ملاهادی سبزواری درباره چرایی و چگونگی فعل خلقت الهی، به‌منظور تبیین نحوه صدور موجودات از واجب‌الوجود، تفسیر معنای خلقت، و تبیین نسبت فاعلیت الهی با جهان هستی در دو دستگاه عرفانی و حکمت متعالیه. اهداف فرعی پژوهش 1. تبیین دیدگاه مولانا و سبزواری درباره چرایی خلقت و معنای خلق از عدم، با تمرکز بر هدفمندی آفرینش. 2. تحلیل تطبیقی مفاهیم «خلق جدید»، «حرکت جوهری» و اقسام «فاعلیت» الهی در اندیشه این دو اندیشمند. 3. بررسی تطبیقی توحید افعالی، رابطه صفات الهی با صفات مخلوقات؛ و قانونمندی

هدف از این پژوهش مفهوم دنیا و آخرت در نگاه تربیتی مولانا با تاکید بر اهداف تربیت انسان می باشد . استنتاج اهداف تربیت عرفانی مولانا شاعر و عارف بزرگ قرن هفتم هجری از آرای انسان‌شناسانه اوست که در آثارش نمودار است. این پژوهش با روش توصیفی استنتاجی نگارش یافته است. بر اساس یافته‌های این پژوهش، هدف نهایی مولانا در تربیت آدمی، فنا و بقای بالله دانسته شده و سایر اهداف که در حکم اهداف واسطه‌ای در تربیت عرفانی است، در راستای تحقق آن وضع گشته است که اهدافی مانند رسیدن به تغییر خویشتن، دریافت بارقه‌های حق، رسیدن به معرفت شهودی، عشق، موت اختیاری و... در زمره این اهداف قرار می‌گیرد که هر یک از آنها در رسیدن انسان به هدف اصلی او در تربیت عرفانی از نگاه مولانا یعنی همان فنا و بقای بالله نقش مهمی بر عهده دارد.

مسئله ی نفس و بدن که به عنوان نمادی آشکار از ارتباط عالم ماده ومجرد است، از جمله مسائل مورد قبول در تمامی مکاتب دینی محسوب و منشاء شکل گیری مباحث متعددی در فلسفه و عرفان شده است. عرفان یک جریان معرفتی مبتنی بر شهود و برخاسته از تهذیب نفس است که مبانی نظری آن در متون دینی و آثارعرفانی و ادبی تجلی یافته است.مسئله طی الارض در عرفان به عنوان یکی از اقتضائات برخاسته از مراتب کشف صوری در راستای تجلی اسماء و صفات الهی تحلیل و ارزیابی شده است.(درویش پور،1401،ص161) براین اساس نفس آدمی ذاتـا‌ از‌ سـنخ‌ مجـردات‌ اسـت و پیوند نفس با بدن و علائـق مادی واشتغالات ‌نفسانی حجاب‌ و مانع‌ او‌ از اتـصال بـه عالم مجردات می گردد‌ و هرگاه کـه‌ حجـاب‌ مادیات‌ از‌ نفس و عالم ‌مجردات بـرداشته شـود و بـه مبـادی عالیـه متصل گردد، صوری که در عالم مجردات موجود اند ، در نفس ‌انـسانی نـقش مـی بنـدد و بـه‌ هـر نسبت که حجاب ها مرتفع تر گردد، نقش هـا روشـن تـر و صاف تر خواهد ‌بود( همایی ،1367: ص92-91)یکی از فروعات پذیرش این دیدگاه که در ذیل کیفیت ارتباط نفس و بدن ‌آمده، مسئله ی طی الارض است که در تفکرات عرفانی بسیاری از عرفاء جلوه گری می کند. (امینی نژاد،1394:ص234) تلاش فلاسفه در تبیین کار های خارق العاده ای ‌همچون طی الارض ، بیشتر به ‌بررسی کارکرد قـوای نفس معطوف شده وبا این رویکرد به اثبات ارتباط میان معجزات انبیاء با قانون علیت ‌پرداخته اند.(همایی‌، همان:ص 104) در این میان، عرفاء و محققان عرفان نظری به این مسئله عمیق تر نگریسته و ‌بـر اساس آموزه های عرفان اسلامی، -که‌ برگرفته‌ از متون دینی و شهودات آنهاست- به تبیین کیفیت تحقق ‌طی الارض پرداخته اند. (جوادی آملی،1389:ص 313)‌ مراحل کمال آدمی از نگاه مولوی براساس تحول و تبدیل وجود انسان از نقص به سوی کمال نامنتاهی شکل می گیرد. این تبدیل و تحول، افزون بر تاثیر باطنی ، در کالبد جسم مادی او نیز اثر گذار است. ازاین رو از دید مولوی کیفیت طی الارض در این حوزه قابل تبیین می باشد. وی اتحاد و یگانگی نفس و بدن را پیش فرض بسیاری از مسائل کلیدی در انسان شناسی عرفانی دانسته است و این امر به عنوان یکی از ضروریات تبیین کیفیت طی الارض در نگاه مولوی به شمار می آید. بر این اساس، باطن انبیاء و اولیاء الهی دارای صفات و قابلیت های خاصی است که جسم آنان را از دیگر افراد متمایز می کند و با توجه به تکامل و تعالی جسم در اثر سیر و سلوک، زمینه لازم برای پذیرش کراماتی همچون طی الارض را فراهم می کند. در این پایان نامه پس از بررسی مفهوم طی الارض و مبانی عرفانی آن ، نویسنده در نظر دارد با تحلیلی توصیفی عرفانی به تشریح و تبیین رابطه نفس و بدن پرداخته و سپس با این نگرش به کیفیت تحقق طی الارض براسا س این رابطه در نگاه مولوی بپردازد.

از حدود 197 بیت فارسی موجود در کتاب مقالات شمس تبریزی که حدود نصفِ آ‌ن‌ها به رباعیات اختصاص دارد، حداقل 40 رباعی در دیوان کبیر و آثار منثور مولانا نیز آمده است. همچنان ‎که از انواع دیگر شعر مندرج در مقالات شمس، ابیاتی در غزلیات دیوان کبیر هست که در نظر اول به‌مثابۀ منبعِ اصلی اشعار مقالات تلقی می‏شود؛ استاد موحد نیز در تعلیقات مقالات شمس به صرفِ پیداشدن رباعی یا بیتی در دیوان کبیر، آن را به‌عنوان منبع استشهاد شمس تلقی کرده و گذشته‎اند. به استثنای چند مورد، با لحاظِ منابع کهن‏تری که در برخی تحقیقات، ازجمله مقالۀ موجود، برای هرکدام از ابیات فارسی مقالاتِ شمس پیدا و معرفی شده است، اکنون با اطمینان می‏توان گفت که شعری از مولانا در مقالات شمس نیامده است و اشعار مشترک مقالات و آثار مولانا، بیانگرِ تأثیر حیرت‏آور شمس بر مولانا بوده و حاکی از آن است که مولانا نه‌تنها کلمات و حکایات و آموزه‏های شمس را مغتنم شمرده و در مطاوی ابیات مثنوی و دیوان آورده است، بلکه حتی ابیات دیگران را که بر زبان شمس جاری شده، به‌مثابۀ یادگارهایی گران‌بها و الهام‏بخش، همواره بر لب داشته است. مریدانی که این ابیات را از زبان او می‏شنیده‏اند به تصور این که سروده‏های خودِ اوست، به نام او ثبت کرده و در دیوان او باقی گذاشته‏اند. در این مقاله تنها به منابع و سرایندگان رباعیات مقالات شمس پرداخته شده و جز چند مورد، برای اغلب آن‌ها منابع مکتوبِ کهن‏تری ذکر شده است.

در این نوشتار به اضداد در اندیشۀ هگل می‌پردازیم. اضداد فلسفۀ هگل را در نظر مخاطبان به تفکری زایا تبدیل کرده است به طوری می‌توان آن را جذاب‌ترین جنبۀ تفکر هگل نامید. اضداد بر اساس سه‌پایه‌ها سیر دیالکتیکی خود را طی می‌کنند. با بررسی روش دیالکتیکی و فرایند تبدیل اضداد می‌کوشیم نظرگاه هگل دربارۀ اضداد و نحوۀ وحدت بین آنها را به دست آوریم. در گام بعد اضداد از منظر مولوی را نیز بررسی خواهیم کرد چرا که در اندیشۀ مولوی نیز به این موضوع توجه بسیار شده است. در تفکر مولوی اضداد در عالم جبروت و عالم ماده سرنوشتی کاملا متفاوت دارند. اضداد در عالم ماده کارکردهای متنوعی داشته و در پایان مسیر تجرد را می‌پیمایند در حالی که فضای اندیشۀ هگل از چنین مفاهیمی به دور است هم‌چنانکه هگل تنها به اضداد در عالم ماده توجه دارد. ضمن اینکه هگل در بحث اضداد اقتباس‌های پرشماری از مولوی داشته است.

مولانا در آثار خود، به‌ویژه در «فیه‌مافیه»، با تأکید بر مفاهیم عرفانی و قرآنی، نبوت را به‌عنوان محوریت شناخت حقیقت و کمال انسانی تبیین می‌کند. او معتقد است که پیامبران نه تنها واسطه‌ای برای انتقال وحی الهی هستند، بلکه انسان‌های کاملی‌اند که با گذر از مراتب بشری به حقیقت مطلق و نور الهی می‌رسند. هدف از این پژوهش که به روش توصیفی – تحلیلی صورت گرفته است، واکاوی جنبه‌های قرآنی اندیشه‌های مرتبط با نبوت در آثار مولوی است. «فیه ما فیه» به طور ویژه در این میان مورد توجه بوده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد مولانا به جنبه‌های مختلف نبوت، از جمله وحی، الهام، و مقام معنوی اولیا در رابطه با پیامبران، اشاره می‌کند و نقش آنان را به‌عنوان راهنمایان معنوی و اخلاقی برای بشر تبیین می‌نماید. او همچنین وحی را تنها محدود به پیامبران نمی‌داند و بر این باور است که اولیا و انسان‌های معنوی نیز می‌توانند به نوعی از وحی دل یا الهام بهره‌مند شوند. این پژوهش نشان می‌دهد که چگونه مولانا از آموزه‌های قرآنی برای تقویت و تبیین دیدگاه‌های عرفانی خود استفاده کرده و نبوت را به‌عنوان الگویی از کمال انسانی و راهی برای رسیدن به معرفت الهی و زندگی اخلاقی مطرح می‌نماید.

تصرف در معنای ظاهری کتاب مقدس(قرآن کریم) و جایگزینی معنایی دیگر که در باطن آن لحاظ گردیده یکی از دغدغه های مهم اندیشمندان دینی است. علی رغم مخالفت برخی اندیشمندان در فرقه های مختلف اسلامی، موافقان تاویل دینی به تبیین و توجیه آن پرداخته اند. پرسش تحقیق این است که: معتقدان به جواز تاویل در قرآن، در جایگزینی معنای باطنی به جای معنای ظاهری چه اموری را باید مد نظر قرار بدهند. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه ای در صدد است به بررسی تطبیقی دیدگاه ابن رشد و مولوی پیرامون ویژگی های اهل تاویل بپردازد. یافته های پژوهش حاضر این است که هر دو اندیشمند به تاویل در متون مقدس معتقد هستند. ابن رشد به عنوان فیلسوف مسلمان یکی از مهم ترین شرایط اهل تاویل را آشنایی با استدلال عقلی می داند. از سویی دیگر، مولوی به عنوان عارف مسلمان مهم ترین ویژگی اهل تاویل را سلوک در وادی شهود عرفانی می داند.