جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله برای نشان‌دادن تقابل‌نظر ابن‌سینا و دو گروه از متکلمان مسلمان درباره‌ی اعتبار کاربرد آزمایش فکری ایده‌آل ریاضیاتی در پژوهش‌های طبیعی، دو نمونه‌ی سنگ آسیا و کره و سطح صاف را مدنظر قرار داده‌ایم و باتوجه‌به دیدگاه مثبت متکلمان و مخالفت ابن‌سینا با این روش، دریافته‌ایم که این اثبات یا انکار، از باورهای پس‌زمینه‌ای نشئت می‌گیرد که هر گروه به آن ملتزم شده است؛ همچون اختلاف‌نظر در اموری نظیر ماهیت جسم طبیعی و تعلیمی و بالقوه‌بودن یا نبودن اجزای یک جسم. آنچه متکلمان را به بهره‌گیری از ایده‌آل‌های ریاضیاتی کشانده، قابلیت این روش برای اثبات دیدگاه ذره‌گرایانه‌ی آن‌هاست تا جایی که ذره‌گرایی با این روش اثبات هماهنگی دارد و این روش اثبات، ذره‌گرایی را به کرسی می‌نشاند. فیلسوف مشائی نیز به دلیل همین ارتباط دوسویه‌ای که میان پس‌زمینه‌های متافیزیکی دیدگاه متکلم و روش اثبات آن برقرار است، در صورتی که پیش‌فرض‌های یادشده درخصوص جسم و یکی‌شدن بالقوه (اجزاء) و بالفعل (جسم یکپارچه) را نفی کند، روش آن‌ها را بی‌خاصیت می‌کند و اگر رأساً روش را رد کند و تحقق تعلیمیات وهمی و ایده‌آل‌های ریاضیاتی در طبیعیات عینی را نادرست بینگارد، پس‌زمینه‌ی متافیزیکی آن‌ها را با ایرادهایی جدی روبه‌رو می‌کند. نهایتاً به این تحلیل رسیده‌ایم که تک‌روش‌بودن ابن‌سینا صحیح نیست و گسترش روش متکلمان مفید بود، اگر آگاهانه، با نگاهی کاربردی و فارغ از پس‌زمینه‌های غیرطبیعیاتی به‌کار می‌رفت.

مسأله ادراک حسّی از جمله مسائل مهم در مباحث نفس و علم است. حس، محسوس و احساس در اندیشه فیلسوفان یونان باستان از زمان افلاطون به‏صورت جدی مطرح بوده است. ارسطو شاگرد و منتقد افلاطون تبیین استاد از ادراک حسّی را کافی نمی‏دانست، از این‌رو در مجموعه آثار خود به‏ویژه در دو اثر درباره نفس و حس و محسوس به تبیین ادراک حسّی پرداخته است. فیلسوفان مسلمان نیز به ادراک حسّی توجه کرده‏اند. ابن‏سینا و ملاصدرا در کتب مختلف خود به ادراک حسّی اشاره کرده‏ و کیفیت و انواع آن را مورد بررسی قرار داده‏اند. برای هر سه فیلسوف نفس و قوای آن در تبیین ادراک اهمیّت ویژه‏ای دارد و ادراک حقیقی را از آن نفس می‏دانند. آنها قوا را به ظاهری و باطنی تقسیم می‏کنند. ارسطو، ابن‏سینا و ملاصدرا قوای ظاهری را همان حواس پنج‏گانه و از بین قوای باطنی آنچه برای تبیین ادارک حسّی مهم است را حس مشترک می‏دانند. در این مقاله با توجه به گستردگی که بحث ادراک حسّی دارد تنها به سه مسأله خواهیم پرداخت: 1ـ اهمیّت، جایگاه و تعریف ادراک حسّی؛ 2ـ بررسی حواس ظاهری؛ 3ـ معرفت‏بخشی حواس. می‏توان گفت مباحث ابن‏سینا و ملاصدرا نسبت به ارسطو در این زمینه‎ها گستردگی بیشتر و نظم بهتری دارد. با توجه به سه محور یاد شده برآنیم تا به بررسی ادراک حسّی از دیدگاه ارسطو، ابن‏سینا و ملاصدرا بپردازیم و اختلافات و شباهت‏های این سه اندیشمند در موارد پیش‎گفته را بیان کنیم.

سخنان مستقیم ابن‌سینا در مورد زیبایی(جمال) را می‌توان در چند سطر جمع آوری کرد. اما آنچه مهم تر از جمع آوری این سخنان است کشف مفهوم کلمات و روابطی است که او در جملات خود مطرح کرده است. یکی از مفاهیم پر کاربرد و مهم در مساله زیبایی یا جمال در اندیشه ابن سینا «کمال» است. برخی از پژوهشگران در تحلیل «کمال» مدرَک در محسوسات، کمال مورد نظر ابن‌سینا را «کمال ثانی» به عنوان «شیء آنگونه که باید باشد» دانسته‌اند. در حالی که اگر چه ممکن است این سخن صحیح باشد اما اثبات این ادعا از عبارت فوق صحیح نیست. بر همین اساس، در این پژوهش تلاش شده است با روش توصیفی-تحلیلی، ضمن نقد رویکرد رایج در مورد رابطه کمال و جمال محسوسات، چگونگی این ارتباط با استناد به عبارات او بررسی و تحلیل شود. یافته‌های این پژوهش با تاکید بر رابطه عمیق کمال و جمال، نشان می‌دهد که با توجه به تفاوت کمال در موجودات، زیبایی ابن‌سینا را باید به زیبایی محسوس و غیر محسوس(مجرد) تقسیم کرد. در حقیقت، زیبایی در این دو دسته از موجودات با توجه به نوع کمال مورد نظر در آنها متفاوت خواهد بود. بدین‌گونه که زیبایی در غیر محسوسات ذاتی آنها و در محسوسات جزء عوارض آنها می‌باشد. لذا کمال در نوع اول، کمال اولی و کمال در نوع دوم کمال ثانی می‌باشد.

بحث از نکته‌های عرفانی در نوشته‌های ابن‌سینا، این پرسش را پیش روی پژوهشگران نهاده است که آیا می‌توان او را یک نظریه‌پرداز در گستره عرفان تلقی کرد یا این مباحث او را باید به صورتی دیگر، تفسیر نمود. آیا ابن‌سینا فقط فیلسوف مشائی است یا به‌اصطلاح خودش فیلسوف مشرقی؟ آیا می­توان او را عارفی با جهان­بینی عرفانی دانست؟ در این نوشتار نخست، دیدگاه مخالفان و موافقان عرفان شیخ‌الرئیس را بررسی می­کنیم. آنگاه دیدگاه ابن‌سینا را دربارۀ گرایش به مشائیان، نوافلاطونیان یا عرفان در سخنانش جست‌وجو می­کنیم. سپس با بررسی آثار فلسفی و عرفانی او گرایشش را به سلوک عقلی محض، عرفانی، هم عقلی و هم عرفانی، یا تفکیک دوران زندگی علمی او به دو دورۀ گرایش فلسفی مشائی و گرایش باطنی می‏سنجیم. درنهایت می‌کوشیم، نشان دهیم ابن‌سینا افزون بر اینکه مشائی و اهل برهان است به عرفان و سلوک باطنی نیز عالِم بوده، حتا از آن بهره‌مند است.

در فلسفه مشائيان و ابن‌سينا، نفس داراي قواي ظاهري و باطني است. يکي از قواي باطني نفس، قوه خيال است. ابن‌سينا افزون‌بر اثبات قوه خيال، در کتاب‌هاي گوناگون خود، دلايلي بر مادي بودن اين قوه و ادراکات جزئي اقامه کرده است. در اين مقاله، نخست چيستي قوه خيال و نقش آن در به‌دست‌آوردن معرفت بيان شد. سپس، ادله ابن‌سينا در اثبات قوه خيال بررسي شده و نيز دلايل او در مادي بودن قوه خيال، براساس مباني صدرايي، به نقد کشيده شد. همچنين برخي پيامدهاي مادي دانستن قوه خيال به‌طور اجمال بررسي شده است. سرانجام تبييني درست از ديدگاه ابن‌سينا، درباره مادي بودن خيال ارائه شده است.

این نوشتار، با توجه به نظریه­های شیخ‌الرئیس در مواضع مختلف از هستی شناسی و تأثیرات فکری و نظام کیهانی، انسان‌شناسی و نظریات بدیعی، هم چون فیض و عنایت، به چگونگی به کمال رسانیدن مفهوم نبوت در اندیشه سیاسی ابن‌سینا پرداخته است. بدون شک در خط سیر فلسفه اسلامی که از همراهی حکمت و شریعت در آرای فارابی آغاز می‌شود و به سوی برتری شریعت پیش می‌رود، ابن‌سینا به منزلۀ فیلسوفی بزرگ پس از فارابی اهمیت بسزایی دارد و بیان کردن چگونگی بروز این برتری و این شریعت، امری ضروری است. برتری شریعت با بیان برتری معرفت وحیانی بر معرفت عقلانی ظاهر می‌شود که در دل مبحث نبوت مطرح شده است. فلسفۀ سیاسی ابن‌سینا، در صدد اثبات مفهوم نبوت نیست؛ چرا که نبوت، امری پیشینی و ضروری است که مدینه انسانی بعد از آن پدید خواهد آمد. در این منظومۀ فکری منسجم، تمامی نظریات فلسفه اسلامی و سینایی در خدمت مفهوم نبوت مطرح می‌شود، و در صدد ساختن مسیری غیر نقلی و عقلانی در توضیح جایگاه یابی سیاسی نبوت در دوره بحران خلافت اسلامی است.

در اندیشه سیاسى شیخ الرئیس «عصمت» آن‌قدر مهم است که حتى با رحلت پیامبر 9 که وحى الهى متوقف مى‌شود، باز هم باید معصوم منصوب از سوى ایشان، پرچم زمام‌دارى را به دست گیرد ومردم نیز مکلف‌اند همان‌گونه که از پیامبر اطاعت مى‌کردند، از جانشین وى نیز اطاعت کنند. پیامبر کار قانون‌گذارى را به نحو احسن به پایان رسانیده، ولى کار زمام‌دارى هرگز به اتمام نمى‌رسد، مگر این‌که قیامت فرا رسد وجامعه بشرى منقرض گردد. در این کنکاش ابتدا سیاسى بودن اسلام را به عنوان اصل موضوع پذیرفته‌ایم وآن‌گاه این سؤال را مطرح کرده‌ایم که سیاسى بودن اسلام ذاتى است یا عرضى ودر نهایت، ثابت کرده‌ایم که در اندیشه سیاسى فیلسوف بزرگ اسلامى، عصمت از جایگاه ویژه‌اى برخوردار است.

مقدمه یا پیش گفتارفلاسفه و عموم پیروان مذاهب معتقدند هنگامی‌که انسان بدرود حیات می‌گوید، پس از مدتی اجزای بدن او متلاشی شده و از بین می‌رود؛ تنها جوهر لطیفی به نام روح که دارای طول و عرض و عمق نیست، از وی باقی می‌ماند. فیلسوفان الهی و پیروان مکاتب مذهبی، در این موضوع با هم اتفاق نظر دارند، اما در کیفیت بقای روح و بازگشت آن، سخنان مختلفی گفته‌اند و نظرهای گوناگونی به میان آورده‌اند. برخی معتقدند روان افراد پس از مرگ بدون داشتن هیچ ماده و کالبدی به حیات خویش ادامه می‌دهد. اگر دارای ملکات و صفات نیک باشد، روحش پس از مدتی که در عالم برزخ به سر برد، به کمال مطلوب رسیده و به جایگاه اصلی «جهان مفارقات»(1) باز می‌گردد. آن جا در ملکوت اَعلی و مقام مقدس حق، چون فرشتگان سبک بال، به گرد عرش الهی طواف می‌نماید، و پروانه‌وار دور شمع ابدیت می‌چرخد. آنها معاد را فقط روحانی می‌دانند.هر دو فیلسوف اعتقاد به معاد دارند و براهین متعددی را بیان کرده اند . معاد در لغت عرب از عود گرفته شده است و عود بازگشت به حالت اول می باشد . یعنی انسان بمیرد و پس ا مرگ دوباره زنده شود و به حالت اول دوباره بازگردد . اگر انسان نیک بختی باشد در جهان اخرت به بهترین حال میرسد که همان بهشت است و اگر انسان بدبختی باشد بدترین حالت برای او ایجاد میشود که ان دوزخ است . ابن سینا و شیخ اشراق معتقد به معاد هستند و مانند همه ادیان بازگشت به جهان دیگر را قبول دارند . هر دوفیلسوف اعتقاد دارند انسان علاوه بر بعد مادی و جسمانی بعد روحانی نیز دارد ، همچنین اعتقاد دارند روح انسان هرگز نمی میرید و اعتقاد دارند نفس ناطقه انسان جسم و مادی نیست و اجزاء ندارد بلکه روحانی است ، ولی جسم فناپذیر است و قابل زوال و نابودی است . پس روح انسان بعد از مرگ به عالم دیگر انتقال پیدا میکند که همان برزخ است ، سپس به جهان اخرت انتقال پیدا میکند . معاد دو نوع است روحانی و جسمانی . ابن سینا معاد را روحانی میداند ولی جسمانی بودن ان را هم با توجه به شرع و گفتار پیامبر صدیق می پذیرد و شخ اشراق نیز قائل به معاد مثالی می باشد . 1-شیخ اشراق و ابن سینا براهین متعددی برای اثبات معاد ارائه دادند .2-هر دو فیلسوف با توجه به اصل معاد ، وجود خدا و عدالت او ،تجرد نفس انسانی ... به اصل وجود معاد اعتقاد دارند . 3-از نظر ابن سینا معاد روحانی است و جسمانی بودن ان را هم با توجه به گفتار پیامبر صدیق و شریعت قبول دارد . از نظر شیخ اشراق معاد روحانی است و به معاد مثالی قائل است .4-حیات نفس پس از منظر 2فیلسوف باقی وجاودان است .سهروردی نفس را فناناپذیر میداند زیرا که علت آن انوار مجرده وقاهره اند که جاویدند که نفس نیز به تبع آن ،جاودانه خواهد ماند 5-حشر وقیامت از نظر ابن سینا بیشتر انسان ها را برخلاف دیدگاه علما ادیان ومظاهر ،اهل نجات میدانداو برای تبین دیدگاهش از مبانی زیر بهره میجوید : اولا ،سعادت اخروی تنها یک نوع نیست ثانیا راه رسیدن به سعادت اخروی تنها کمال یابی علمی نیست ثالثا هر گناهی موجب عذاب یا عذاب جاوید نمیشود.حشر وقیامت از نظر شیخ اشراق به حشر جسمانی ، به معنای برانگیخته شدن بدن مادی همراه نفس را قبول ندارد ، بلکه به بدن برزخی قائل است واینکه نفس به خاطر عشق به مبدا خود وبارهایی از پراکندگی ها به عالم نور باز میگردد دلایل عقلی برگرفته از قران : هدفدار بودن جهان - برپایی عدل -رسیدن انسان به کمال - توان بودن خداوند بر آفرینش مجدد انسان6- وضعیت بهشت وجهنم از منظر ابن سینا به نظر ابن سینا هر گناهی موجب عذاب یا عذاب جاوید نمیشود

بحث مرگ و جاودانگی از اساسی‌ترین دغدغه‌های بشری محسوب می‌شود و مباحث مربوط به چگونگی جاودانگی پس از مرگ همواره از تازگی برخوردار بوده، نظریه‌ها و دیدگاههای متفاوتی درباره آن ابراز شده است. در این میان «نظریه تناسخ» را باید از کهن-ترین معتقدات انسانی به شمار آورد.بحث از تناسخ، در جهت ارائه تصویری روشن و واضح از معاد، ضرورت دارد. در واقع یکی از مهم‌ترین مبانی اثبات معاد و قیامت ابطال تناسخ است. از این‌رو اندیشمندان مسلمان به فراخور توان فکری خویش، به بررسی آن پرداخته‌اند و غالباً به امتناع عقلی آن گرایش نشان داده‌اند.در این پژوهش سعی شده است که یک تعریف روشنی از تناسخ ارائه شود و برای این منظور ابتدا تاریخچه‌ای از تناسخ را بیان کرده و سپس آئینهای معتقد به تناسخ را نام برده و همچنین به بیان اعتقادات آنان پرداخته شده است. سپس بیان شده است که سهروردی همچون دیگر فلاسفه گذشته، به طور مبسوط در آثار مختلف خود به این امر پرداخته است. در این زمینه ابتدا اقسام تناسخ، مبانی تناسخ و مبانی انکار آن بررسی شده و در ادامه، تبیین دقیقی از دیدگاه ایشان براساس آثار معروف او همچون «حکمه‌الاشراق » ارائه شده است و در ادامه مطلب به ارائه نظرات و دیدگاه ابن سینا با توجه به آثار وی همچون شفا و نجات پرداخته شده است. روش تحقیق در پژوهش حاضر، به صورت توصیفی-تحلیلی خواهد بود به این صورت که ابتدا به مقایسه و تطبیق دو دیدگاه مذکور پرداخته می‌شود و سپس نکات اشتراک و افتراق این دو بیان می‌گردد.بنابراین می‌توان اذعان داشت که در این رساله سعی شده است تمامی آنچه که در حکمه‌الاشراق و آنچه که در آثار ابن سینا مطرح شده گردآوری و بیان شود. البته در این راستا از کتابهای دیگر این اندیشمندان نیز استفاده شده است.

نفس و ویژگی‌های آن، در فلسفه‌ی غرب و فلسفه‌ی اسلامی از گذشته تا به امروز جزء یکی از مهم‌ترین مسائل و پرسش‌های پیش روی فلاسفه بوده است. نفس، چگونگی پیدایش و بقای آن از مسائل پیچیده و دشواری است که پاسخ آشکار و ارائه دیدگاه واحد برای آن انسان را تا به امروز دچار مشکل‌های فراوانی کرده است. این جستار کنکاشی است تطبیقی پیرامون رویکرد ابن‌سینا به نفس و میزان تأثیرپذیری وی از آموزه‌های دینی؛ گرچه فلاسفه‌ی بسیاری درزمینه‌ی نفس به نظریه‌پردازی پرداخته‌اند اما شیخ‌الرئیس در فلسفه‌ی مشاء علاقه‌مندی فراوانی در این زمینه از خود نشان داده است. دیدگاه قرآن و روایات نسبت به نفس چنان گستره‌ی وسیعی دارد که پرداختن به تأثیر آن بر روی فلاسفه‌ی اسلامی از مسائلی است که ذهن بسیاری را به خود مشغول ساخته است. در این تحقیق ضمن معرفی دیدگاه مکتب فلسفی و مکتب دینی در رابطه با نفس، قوا و نحوه‌ی تجرد آن، چگونگی معاد و درجاتش در سرای واپسین می‌توان به این نتیجه رسید که ابن‌سینا هیچ‌کدام از آموزه‌های فلسفی را مخالف با شریعت ندانسته و بالعکس در بسیاری از موارد در بحث‌هایش از آموزه‌های شریعت استفاده می‌کند، وی علاوه بر اقرار به اسلام خویش، آموزه‌های دینی را نیز در فلسفه‌ی خویش وارد کرده و با بیان فلسفی به تبیین آن‌ها می‌پردازد.