جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فیلسوفان دین عموما بر این باورند که وجود شر در عالم نیرومندترین چالش در برابر اعتقاد به وجود خداست. آن‌ها میان دو وجه از مسئله تفکیک قائل شده‌اند: وجه «فلسفی/دفاعیه‌ای» و وجه «دینی/روان-جامعه‌شناختی». وجه فلسفی/دفاعیه‌ای به نوبه خود به دو «مسئله منطقی) و «مسئله بینه‌ای» تحلیل شده است. «مسئله منطقی شر) بر آن است که میان اعتقاد خداباوران به وجود خدا و این واقعیت که در عالم شروری وجود دارندء ناسازگاری منطقی وجود دارد. راه‌های مختلفی برای پرهیز از این ناسازگاری پیشنهاد داده شده است. ملحدان» اعتقاد به وجود شر را انتخاب کرده‌اند و اعتقاد به خدا را همچون اعتقادی باطل کنار گذاشته‌اند. خداباوران به راه‌هایی دیگر متوسل شده‌اند؛ گروهی از خداباوران تلاش کرده‌اند تا نشان دهندء اعتقاد به وجود خدا با اعتقاد به وجود شر قابل جمع است. این مقاله در پی آن است تا نشان دهد مسئله شر منحصرا منطقی یا حتی فلسفی نیست» بلکه مسئله‌ای روان - جامعه‌شناختی و ایمانی هم هست.

تجلی نقطه محوری ابن عربی است،تجلی حق دارای مراتبی است. فیض اقدس که مرتبه عدم تعیّن است و تحدد است مرحله اول تجلی حق است (تجلی حق تعالی بر خود) این تجلی کاملاً یک امر غیبی، فرامادّی، فرا زمانی و فراتاریخی است. به عبارت دیگر اولین مرتبه تجلی حق تعالی، ظهور اعیان ثابته است. فیض مقدس، مرتبه دوم تجلی حق تعالی است که تجلی شهودی نیز نامیده شده ،در این مرحله حق در صورت های بی نهایت متکثر در عالم شهادت ظهور پیدا می کند و تجلی می کند.ارتباط بین تجلی اول با سایر مراتب آن بصورت مبسوط در متن نوشتار تبیین شده است.آنچه حائز اهمیت است در هستی شناسی ابن عربی حق تعالی محور نظام هستی است و بقیه موجودات مظهر وآیینه محل ظهور کمالات حق در مراتب مختلف هستند و مظاهر در همه مراتب شانیتی جز ظهور کمالات حق تعالی را ندارند و هیچ استقلالی برای موجودات به غیر حق تعالی در نظام فکری ابن عربی متصوّر نمی شود.درک شهودی، روحی و قلبی بیان ابن عربی جز با تمرکز در بالاترین سطح به حق تعالی در نظام تربیتی خاصی برای سالک و عارف حاصل نمی شود. و با اندکاک انانیت در ذیل عبودیت مطلق در چهار چوب قرآن و سنت برای عارف شهود می شود. در دیدگاه ابن عربی، هستی جز حق و ظهورات و تجلیات حق در مراتب مختلف چیز دیگری نیست. و اگر سالک و عارف در اوج تمرکز مستمر به حق تعالی از(خودیت خود) بعنوان مظهر غافل شود و توجه نکند در هستی جز حق تعالی و ظهورات او چیز دیگری را شهود نخواهد کرد .هیک نظریه پرداز انگلیسی در حوزه دین است.کاملاً وفادار به سنت الهیات سلبی در تاریخ الهیات مسیحی است.حق فی نفسه در نظریه او کاملاً مفروض تلقی می شود،یادآور اصول موضوعه کانت می باشد. از مدل معرفت شناسی کانت به عنوان وسیله ای برای بیان و توضیح نظریه خویش استفاده می کند.در باب تجربه دینی وی معتقد است که حق فی نفسه متناسب با تصورات و فهم های پیشین و ماتقدم فرد برای تجربه کننده جلوه گری می کند. اینکه ذهن بطور فعال در نحوه درک و تجربه دینی از حق فی نفسه دخالت اساسی دارد. وجوه شخصی یعنی تجربه از حق فی نفسه کاملاً متمایز از وجوه غیر شخصی تجربه نشده می باشد.خلاصه هیک همه تلاشها در الهیات مسیحی (بطور مثال تلاشهای توماس آکوئیناس) حتی فلاسفه و متفکرین سایر مکاتب را برای رهایی از الهیات تنزیهی بی نتیجه و غیر قابل اقناع تلقی می کند.سه نوع تعطیل در سنت غربی و اسلامی لحاظ شده است ، اولی : تعطیل عن المعرفة . دومی: تعطیل عن البیان . سومی : تعطیل ذات عن الصفات. در تفکر هیک تعطیل عن المعرفة موضوعیت محوری دارد چه از لحاظ ادراکات عقلی و چه از لحاظ تجربه دینی انسان نمی تواند به حق فی نفسه آنگونه که هست معرفت پیدا کند.درمقابل در سنت ابن عربی و نظریه تجلی او هر سه نوع تعطیل منتفی و مردود است لذا حق در ذات خود هم قابل شناخت و هم قابل توصیف است و ادراکات عقلی به عنوان مقدمه ای برای شهود حق از اهمیت خاصی برخوردار است.

هدف تحقیق حاضر تبیین دلالت‌های رویکرد کثرت‌گرایی جان هیک در تربیت دینی است که با استفاده از روش های تحلیل فلسفی و روش استنتاجی انجام شده است. تحقیق حاضر در پی پاسخ گویی به یک سئوال اصلی که دیدگاه کثرت گرایانه جان هیک در تربیت دینی چیست؟ و سه سئوال فرعی که دیدگاه کثرت گرایانه جان هیک در مبانی و اهداف تربیت دینی چیست؟ دیدگاه کثرت گرایانه جان هیک در روش های تربیت دینی چیست؟ و نهایتا دیدگاه کثرت گرایانه ایشان در محتوای تربیت دینی است. نتایج تحقیق در پاسخ به سئوال فوق عبارتند از؛ اهداف تربیت دینی از منظر هیک عبارتند از: پرورش ظرفیت‌های اصلی انسان همچون واکنش انتقادی، قضاوت و داوری و استقلال شخصی، دستیابی به زندگی آزاد و پرهیز از جهالت، تعصب، خرافات و عقاید موهوم؛ ترویج و تقویت توانمندیهای ذهنی و اخلاقی همچون عشق به حقیقت، تردید و شک سازنده، آشنا نمودن دانش آموزان با دستاوردهای مهم علمی، اخلاقی، مذهبی و ادبی بشر و استفاده از تمامی سرمایه‌های فرهنگی بشر و ایجاد گرایش انسانی بجای گرایش اجتماعی خاص و مطالعه تاریخ، زبان، جغرافی، فرهنگ، ساختارهای اجتماعی و ادیان. همچنین روش های تربیت‌ دینی، مبتنی‌ بر کثرت گرایی دینی، بر روش‌های گفتگوی دینی، عقلانیت‌ انتقادی، آگاهی بخشی‌ و تحلیل تاریخی تأکید دارند و در نهایت محتوای تربیت دینی کثرت گرایی از دیدگاه جان هیک به این ترتیب است که تکثرگرایی دینی، محتوایی غیر انحصاری چند محتوایی و انتقادی است.کلمات کلیدی: تکثرگرایی دینی، جان هیک، تربیت دینی.

‫هدايت و نجات بشر امري است که خداوند تمامي راهکارها و شيوههاي تحقق آن را محقق و عملي ساخته است و بدين منظور، انبياي متعددي را همراه با برنامههاي مدون و مشخص بر اساس استعدادها و ظرفيت انسانها در ادوار مختلف فرستاده است. اين تحقيق در چهار فصل به تحقق نجات از طريق دو آيين اسلام و مسيحيت با تکيه بر آراي علامه طباطبايي و جان هيک پرداخته است. به اين منظور نويسنده نخست به مسئله نجات در مسيحيت از نظر جان هيک پرداخته است. در مسيحيت براي نجات و رستگاري انسان دو نظريه وجود دارد: 1. تفکر رايج و قديمي که نجات را تنها در مسيحيت ميداند؛ 2. تفکري که ميگويد هر جريان ديني اصيل ميتواند نجات بخش باشد. جان هيک از افرادي است که ديدگاه دوم را پذيرفته است. از ديدگاه جان هيک، ماهيت نجات عبارت است از تحول و دگرگوني از خودخواهي به حقيقت خواهي، و از آنجاکه جان هيک نگاه پلوراليسي به نجات دارد، از نظر ايشان هر ديني که اين تحول را در انسان به وجود آورد، نجاتبخش خواهد بود. علاوه بر اين، نويسنده به کندوکاو ريشههاي پلوراليسم ديني پرداخته است. نويسنده پس از آن، به بررسي نجات از منظر علامه پرداخته است. اسلام سعي دارد تا انسان را با آموزههايي همچون ايمان به حقيقت هستي، عمل نيکو، پرستش خالصانه پروردگار و پرهيز از زشتيها رشد دهد و انسان در عين حال، در رسيدن به رستگاري با موانعي روبهروست که بايد با آنها مقابله نمايد و اوج رستگاري انسان، با رضايت و خشنودي پروردگار و ورود انسان به بهشت محقق ميشود. از ديدگاه علامه نيز نجات به معناي سعادت و رستگاري است و اين نجات در دنيا و آخرت وجود خواهد داشت. نجات در دنيا به اين معني است که انسان از شرور و بلايا محفوظ و داراي ايمان باشد و نجات در آخرت به اين است که آدمي از آتش جهنم رهايي يافته و داخل بهشت گردد. در پايان نويسنده اشتراکات و افتراقات دو ديدگاه را بيان کرده و نقد علامه بر ديدگاه جان هيک را تبيين نموده است.

در این عصر ما با انواع ادیان آسمانی و زمینی روبرو هستیم و ناچاریم در خصوص این کثر‌ت‌ها دیدگاه و تفسیری داشته باشیم. سه رویکرد مختلف نسبت به مسئله‌ی تنوّع ادیان وجود دارد: انحصارگرایی: که نجات انسان‌ها را منحصر به سنّت دینی خاص می‌داند و دیگران را از آن محروم می‌کند. شمول‌گرایی: حقیقت نهایی را، تنها در یک دین خاص می‌داند اما سایر ادیان نیز بهره‌ای از حقیقت و نجات را دارند. کثرت‌گرایی: عبارت است از پذیرش نجات و رستگاری در همه‌ی سنّت‌های بزرگ دینی به نحوی که همه‌ی این سنّت‌ها از نظر حقیقت از اعتبار و ارزش یکسان برخوردارند. کثرت‌گرایی دینی هیک از نظریاتی است که اخیراً بر سر زبان‌ها افتاده است. هیک به پیروی از کانت، با رهیافتی معرفت شناسانه، حقیقت دینی را به دو سطح نومنی «واقعیت فی نفسه» و فنومنی «واقعیت آنچنان که به تجربه در می‌آید» تفکیک می‌کند. هیک در باب تجربه دینی از این مدل معرفتی کانت مدد می‌گیرد. هنگامی که دینداران می-کوشند تا از واقعیت غایی سخن بگویند فقط می‌توانند بگویند که آن واقعیت چگونه برایشان پدیدار شده است. این تجربه با توجه به مفاهیم و مقولات دینی، گستره‌ی متنوّعی از تجارب را به بار می‌آورد. هیک ثمره‌ی اخلاقی چنین تجربه‌ای را تحول شخصیت انسان از خود محوری به حق محوری می‌داند. در این رساله سعی براین بوده است که ابتدا رویکردهای مختلف نسبت به مسئله تکثر ادیان را بیان و همچنینمبانی درون دینی و برون دینی این نظریه را مطرح نموده و سپس نقد نماییم. در ادامه، مراحل رهیافت هیک به این نظریه را وهمچنین مبانی نظریه وی و نیز کثرت گرایی نجات شناسی و حقیقت شناسی وی را بیان نموده و در نهایت به نقد آن پرداخته و به این نتیجه رسیده‌ایم که اشکال اساسی نظریه هیک این است که به نظر وی دین یک واکنش انسانی صرف نسبت به خدا و واقعیت غایی است در حالی که در جهان بینی اسلامی، دین از وحی الهی نشأت یافته است و دین یکی است و ادیان تفاوت دارند نه تعدد.

جان هاروود هیک (به انگلیسی: John Harwood Hick) ‏ (۱۹۲۲ در یورکشایر - ۹ فوریه ۲۰۱۲)فیلسوف دین و نظریه پرداز تکثرگرایی دینی است. او در اسفندماه ۱۳۸۳ سفری به ایران داشت. پلورالیسم برای اولین بار توسط جان هیک و ویلفرد کنت ول اسمیت مطرح شد. انتقاداتی به نظریه کثرت گرایی هیک: با وجود این که پلورالیسم دینی جان هیک از جذابیت برخوردار است ، انتقاداتی به آن ، چه از جانب مسیحیان و چه از جانب ادیان دیگر از جمله اسلام وارد است. یکی از انتقاداتی که به کثرت گرایانی چون جان هیک وارد است این که آنها بر سر یک دوراهی قرار دارند. از یک سو اگر ما هیچ تصور روشنی از خداوند یا حقیقت غایی نداشته باشیم ، یعنی اگر ما نتوانیم هیچ چیز درباره خداوند یا واقعیت غایی فی نفسه بگوییم ، در آن صورت اعتقاد دینی ما بیش از پیش به بی اعتقادی نزدیک و تقریبا غیرقابل تمییز از الحاد می شود. از سوی دیگر اگر ما بتوانیم از خداوند سخن بگوییم در نتیجه مجموعه سازگاری ازمحمول ها را برای توصیف اوصاف خداوند به کار گیریم. به این ترتیب ما با موضوعی سر و کار داریم که می توانیم درباره آن سخن بگوییم . از این رو در موقعیت کسانی که کاملا کور هستند، قرار نداریم و می توانیم دریابیم که ادعاهای کدامیک از مردان کور درست است. بنابراین اعتقاد به خداوند نباید اینقدر خطاآمیز باشد، چرا که دیگر نمی توان آن را به خدایی واقعی و زنده معطوف کرد. پس به طور خلاصه ، به نظر می رسد که در برابر پذیرش دیدگاه کثرت گرایی باید هزینه سنگینی بپردازیم یعنی به شکاکیت گردن نهیم. همچنین براساس تعالیم اسلام ، دینی که خداوند در این عصر و زمان به آن امر کرده است همان دینی است که به آخرین پیامبرش حضرت محمدص وحی کرده است و فقط پیروی از چنین دینی ، منحصرا مقبول واقع می شود، ولی خداوند به اطاعت از ادیان دیگر پیش ازاسلام نیز فرمان داده است. بنابراین مقبول نبودن دین حضرت موسی در این عصر به معنای نادرست بودن تعالیم ایشان نیست ، بلکه به آن دلیل است که خداوند تعالیم اسلام را به این دوره اختصاص داده است و در این دوران اسلام را بهترین دین برای انسان ها قرار داده است. قرآن ، قاطعانه ترین ، آمرانه ترین و آخرین حرف خداوند است که همه باید به آن گردن نهند. بنابراین پلورالیسم دینی جان هیک با اسلام سازگار نیست . جان هیک خود نیز به این مساله واقف است ، اما بیان می کند که عرفان اسلامی با پلورالیسم دینی وی در سازگاری به سر می برند، ولی باید بیان کرد که عرفای اسلام (به استثنای عرفا و فرقه های منحرف) به اولین چیزی که به آن و به رعایت آن معتقدند شریعت اسلامی است. معتقدند که «هیچ طریقتی بدون رعایت شریعت مجاز نیست» یعنی فقط از ظاهر دین می توان به باطن آن رسید و آن راه ظاهری در این عصر، ظاهر اسلام است. استاد شهيد مرتضي مطهري(ره) از جمله كساني است كه به نظريه پلوراليسم ديني- آن گونه كه جان هيك قرائت مي كند- انتقاد كرده است. وي گاه ريشه كثرت گرايي ديني را ناشي از بي توجهي افراد به شكل دستورها در اديان مختلف مي داند؛ به اين بيان كه: "برخي معتقدند اختلاف پيامبران در شكل دستورهاي آنها بوده است و اين امر نيز در اعتقادات به دين چندان مهم نيست و اگر طبق شريعت هر پيامبري عمل كنيم درست است. مهم اين است كه انسان به خدا ايمان داشته و طبق يكي از “برنامه هاي خدايي” عمل كند نه آنكه از پيامبر خاصي اطاعت كند" (مطهري، 1370، ج20، 251.) مطهري در مقابل حقانيت اديان گوناگون و كثرت گرايي ديني موضع گيري مي كند. از نظر وي هر چند پيامبران بسيار مبعوث شده اند، اما اينگونه نيست كه در هر دوره اي همه آنها حقانيت داشته باشند بلكه در هر زماني آخرين دين نازل شده حق است. در واقع دين هر پيامبري در زمان خود وي حق است و فقط در همان زمان بايد به آن عمل شود (همو، 1376، ج1، .275) مطهري بر اين نكته تاكيد دارد كه ميان همه پيامبران اصل دين مشترك بوده و اسلام به عنوان يك دين مقصد و هدف اصلي آنها بوده است، مورد اختلاف پيامبران شريعت هاي آنها بوده است و اختلاف شرايع نيز به نقص و كمال است. اختلاف شرايع و قوانين جزيي در جوهره و ماهيت آنها تاثيري نداشته است. اينكه مطهري اسلام را ميان همه پيامبران، مشترك مي داند به جهت نگاه انسان شناسانه و فلسفه اجتماعي اوست كه از يك سوي به فطرت قائل است و فطريات انسان را هم امري غير قابل تغيير مي داند (همو، 1377، ج3، 160) و از سويي ديگر به وحدت نوعي جوامع بشري اعتقاد دارد و اساس تعاليم اديان را مبتني بر آن مي داند. به نظر وي اگر تعاليم اديان متعدد مي بودند “مقصد كمالي و راه وصول به آن مقصد، متعدد و متكثر بود و قهرا ماهيت اديان نيز مختلف و متعدد بود.”

مسئلۀ «این‌همانی شخصی» از مسائلی است که هم در حیات دنیوی کاربرد دارد و هم در حیات اخروی. زیرا بر اساس مفهوم این‌همانی شخصی و معیارهای آن از یک‌سو مشخص می­شود که آیا فردی که اکنون، برای مثال، هفتاد سال دارد همان فردی است که پنجاه سال پیش بیست سال داشت، و از سوی دیگر معلوم می­شود که فرد اخروی همان فرد دنیوی است یا نه. متفکران معیارهای گوناگونی برای این­همانی شخصی ارائه داده­اند که یکی از مهم­ترین آن‌ها «روح» است. اما از آنجا که جان هیک به روح، به‌عنوان جوهری غیرمادی، معتقد نیست و انسان را واحدی روانی ـ جسمی‌ می‌داند، معیار این­همانی را «بدن» در نظر می­گیرد و با توجه به اینکه به معاد جسمانی و بازآفرینی بدن قائل است، برای اثبات این­همانی میان فرد اخروی و فرد دنیوی باید نشان دهد که میان بدن اخروی و بدن دنیویِ آنان این­همانی برقرار است. البته منظور از بدن هم جنبه­های جسمی و هم جنبه­های روانی انسان است که وحدتی را تشکیل می­دهند. او بدین منظور سه وضعیت فرضی را مطرح می­کند و بر مبنای آن‌ها نشان می­دهد که گرچه بدن فرد در آخرت «بدل» بدن او در دنیا است، اما با این حال این­همانی میان این دو بدن و، درنتیجه، میان این دو فرد برقرار است. دیدگاه هیک را متفکرانی مانند پِنِلِم، اُلدینگ، کلارک، آودی و فلو مورد انتقاد قرار داده­اند و او به برخی از آنان پاسخ داده است.

در بحث زبان دین، معناداری گزاره­های دینی یکی از چالش­های پیش رویِ فلاسفة دین است. در میانِ نظریه‌ها و پاسخ­های داده شده، نظریة نمادگرایی دینی پل تیلیش اهمیت ویژه­ای دارد. براساس این نظریه، تمامی گزاره­های دینی به غیر از گزارة «خدا وجود دارد» نماد­ هستند. وی با تمایز قائل شدن بین نماد و نشانه، و غیرلفظی و نمادین خواندن گزاره­های دینی، سخن‌گفتن از خداوند را بی­معنا نمی‌داند و بدین‌ترتیب به چالش اصلی پیش روی دین­داران که از جانب پوزیتیویست­ها مطرح شده بود پاسخ می­دهد. تفسیر نمادین از زبان دین تلاش دارد تا توضیح دهد که چگونه زبان دینی می‌تواند معرفت‌بخش باشد. اما اشکال اصلی وارد بر نظریة وی این است که با قبول پیش‌فرض حداکثری او در باب نمادین‌بودن تمامی گزاره­های دینی و زبان دین، دیگر نمی­توان به نحو حقیقی و غیرنمادین در باب خدا سخن گفت. بنابراین راه برای شناخت و ارتباط برقرارکردن با خداوند بسته شده و تفسیر نمادین وی بیش از آن­که تفسیری الاهیاتی باشد، تبدیل به یک تفسیر متافیزیکی می­شود و تا جایی پیش می­رود که حتی مسیحیت را از درون خالی می‌کند و جز پوسته­ای از آن باقی نمی­گذارد. شناخت و فهم این نظریة پیچیدة تیلیش فقط با شناخت دغدغه­های فلسفی ـ الاهیاتی وی و فقط در چهارچوب کل نظام فکری­اش امکان­پذیر است.

یکی از مسائل مهمی که در حوزه فلسفه دین مورد توجه قرار گرفته است، مساله وجود شرور در عالم هستی است. در این مقاله ضمن بررسی مسأله شر از دیدگاه فیلسوف معاصر، جان هیک، ابعاد مختلف استدلالات او در عدم وجود منافات بین مساله شر با وجود خدای قادر و عالم مطلق، مورد بررسی قرار می‌گیرد. مقاله حاضر با بررسی تحلیلی رابطه موجود میان شر و اختیار از دیدگاه جان هیک، نشان می‌دهد که وی، ضمن نفی وجود شر جبران ناپذیر، معتقد است که وجود شرور نه تنها نمی‌تواند از منظر فلسفی به عنوان مانعی در تکامل انسان محسوب شود؛ بلکه با وجود حیات اخروی، آن دسته از قابلیت‌های انسان که به واسطه وجود شرور در حیات دنیوی به فعلیت نرسیده است، در آن جهان فعلیت خواهد یافت.

تعريف‏ هاى بسيار متعدد و متنوعى از دين توسط فلاسفه دين ارائه شده است. اين مقاله با روش توصيفى ـ تحليلى به دسته‏ بندى و بررسى تعدادى از اين تعريف‏ ها پرداخته است. هدف از اين بحث، سامان‏ بخشى و طبقه‏ بندى اين تعريف‏ ها براى سهولت بررسى و نقد آنهاست. در مقاله، دشوارى يا غيرممكن بودن تعريف دين تحليل شده است. تنوع بسيار زياد صورت‏ هاى دينى در جوامع مختلف، يكى از عوامل دشوارى تعريف دين است. تعريف‏ هاى دين يا تبليغى است و يا حقيقى. تعريف‏ هاى حقيقى به دسته‏ هاى عقل‏ گرا، عاطفه‏ گرا، عمل‏ گرا، نمادگرا، تحويل‏ گرا، كاركردگرا، درون‏ دينى و تركيبى تقسيم مى‏ شود. از سوى ديگر، تعريف‏ هاى دين ممكن است از منظر فلسفى، روان‏ شناختى، جامعه‏ شناختى يا پديدارشناختى باشد. در ذيل هر دسته يك يا چند تعريف به عنوان نمونه آمده و بررسى و نقد شده است. بحث با ارائه تعريف برگزيده و بررسى آن به پايان رسيده است.