جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

زبان دین یکی از مسائل فلسفی و کلامی است که درباره‌ی معناداری و معناشناسی گزاره‌های دینی بحث می‌کند. پلورالیسم دینی نیز از مسائل نو پیدا در اندیشه‌ی کلامی معاصر است و به معنای پذیرش حقانیت همه‌ ادیان و اینکه سعادت و نجات بسته به پیروی از یک دین خاص نیست، است. پژوهش حاضر درصدد است که کارکرد زبان دین در پلورالیسم دینی را از دیدگاه جان هیک اندیشمند مسیحی-انگلیسی و مرحوم علامه طباطبایی فیلسوف و دین‌شناس مسلمان موردبررسی قرار بدهد. مهم‌ترین مسائلی که در بحث زبان دین مطرح است ناظر به شناختاری و واقع‌گرا بودن یا غیرشناختاری و نا واقع‌گرا گرا بودن زبان دین، بحث سخن گفتن خدا با انسان و بحث معناشناسی صفات خداوند است. هیک و علامه هردو زبان دین را شناختاری و واقع‌گرا می‌دانند هرچند که در بحث واقع‌گرایی زبان دین هیک معتقد به واقع‌گرایی انتقادی است ولی علامه برخلاف هیک دیدگاهی میان واقع‌گرایی خام و واقع‌گرایی انتقادی دارد. پرسش مهم دیگری که در عرصه‌ی زبان دین مطرح است مربوط به شیوه‌ی سخن گفتن خداوند با انسان است. اینکه خداوند با چه زبانی با ما سخن می‌گوید و ما چگونه باید متوجه منظور سخن خداوند شویم؟ پرسش‌هایی از این قبیل ذیل بحث زبان دین است که پاسخ داده می‌شوند. مسائل مطرح‌شده در باب پلورالیسم دینی شامل حقانیت ادیان، نجات پیروان ادیان، بحث فهم و تفسیر دین و مسأله‌ی هدایتگری خداوند می‌شود. دغدغه اندیشمندان در بحث پلورالیسم دینی این است که از میان ادیان موجود در جهان کدام‌یک از حقانیت بیشتری برخوردار است و پیروی از کدام دین ما را به سعادت می‌رساند؟ هیک شاخص‌ترین مدافع نظریه‌ی پلورالیسم دینی، حقانیت برابر و نجات را به همه‌ی ادیان تعمیم می‌دهد. علامه طباطبایی از میان سه شیوه مواجهه با تعدد ادیان، در بحث حقانیت رویکرد انحصارگرایانه دارد و معتقد است دین حق یکی است و آن‌هم دین اسلام است؛ اما در بحث نجات، می‌توان دیدگاه علامه را شمول‌گرایی اسلامی خواند. در خصوص ارتباط زبان دین و پلورالیسم دینی که دغدغه‌ی اصلی پژوهشگر در این پژوهش است. هیک میان این دو مسأله ارتباط برقرار می‌کند و برای ایجاد این ارتباط از اصل معرفت‌شناسی‌ کانت و دیدگاه بازی‌های زبانی ویتگنشتاین مدد می-گیرد اما علامه طباطبایی ارتباطی میان زبان دین و پلورالیسم دینی نمی‌بیند. این پژوهش ما را به این نتیجه رهنمون کرد که زبانی در اندیشه‌ی پلورالیسم دینی کارکرد دارد که از حالت شناختاری خارج‌شده و شکل اسطوره‌ای به خود گرفته باشد. هیک با تأثیرپذیری از معرفت‌شناسی کانت بنیان‌های معرفتی‌اش در زبان دین خصوصاً در شناختاری و واقع‌گرایی زبان دین بعد از طرح پلورالیسم تغییر می‌کند. بعد از طرح پلورالیسم زبان دین شکل اسطوره‌ای به خود می‌گیرد و واقع‌گرایی انتقادی در اندیشه‌ی هیک شدت می‌گیرد.

مسئله معاد و سرنوشت انسان پس از مرگ به دلیل اهمیتی که دارد همواره موردتوجه ادیان بوده است. در این رساله در پی آن هستیم که نظر استاد مطهری و جان هیک را درمورد معاد بررسی و مقایسه کنیم. هردو متفکر، تجردروح، عالم برزخ و ادامه حیات روحانی انسان پس از مرگ را بر اساس قرآن و کتاب مقدس قبول دارند. استاد مطهری با دیدگاهی عقلانی و استناد به قرآن مراحل حیات پس از مرگ را تبیین می کند. و معتقد است انسان پس از مرگ بر اساس اعمالی که در این جهان انجام داده، ابتدا وارد عالم برزخ می شود و به بخشی از پاداش و جزای اعمال خویش می رسد و پس از آن وارد عالم قیامت شده و در آنجا پاداش و جزای کامل را دریافت می کند و در آنجا جاودانه است. حال آنکه جان هیک با دیدگاهی تجربی و با استناد به کتاب مقدس پس از رد اندیشه تناسخ معتقد است که روح و جسم به هم وابسته اند که با مرگ جسم، روح نیز از بین می رود؛ اما این موجود یکپارچه به شکلی دیگر پس از مرگ ادامه حیات خواهد داد، که این همان رستاخیز بدن است. به عقیده جان‌هیک خدا این توانایی را دارد که عیناً یا همانند شخص از دنیا رفته را دوباره خلق کند. بنابراین دو فیلسوف معاد را قبول دارند هرچند درمورد کیفیت آن دیدگاه های متفاوتی دارند.

یکی از مباحث مهمی که امروزه در فلسفه دین و کلام جدید مطرح است .منشا و خاستگاه دین و چگونگی پیدایش آن میباشد. دین یکی از عناصر و پدیده هایی است که از دیرباز بشر با آن سرو کار داشته است و هیچ دوره ای را نمیتوان یافت که در آن دین وجود نداشته باشد. و منشا این پدیده مهم همواره ذهن بسیاری از انسان ها را درگیر کرده بود. وا ز قرن نوزدهم به بعد با تحولات به وجود آمده در اروپا اندیشمندان مختلفی نظریات مختلفی را درباره منشا دین بیان نمودند. این نظریات به دو دسته اصلی روانشناختی و جامعه شناختی تقسیم میشود. نظریات جامعه شناختی منشا دین را ساخته ی خود بشر و بر خاسته از جامعه برای غلبه بر چیزهایی که نمی شناختند یا از آن میترسیدند . دومین نظریه دین را برگرفته از عوامل روانی و ضمیر ناخود آگاه انسان میدانست. این پژوهش با جهت گیری توصیفی و تحلیلی به تبیین منشأ دین از دیدگاه استاد مطهری و جان هیک می پردازد. شهید مطهری برخلاف نظریات اندیشمندان غربی منشأ دین را الهی و ریشه در فطرت انسان ها دانسته و به نقد و بررسی دید گاه های مخالف پرداخته است. اما جان هیک که در بستر و فضای فرهنگ غربی می زیسته از نظریات جامعه شناختی و روان شناختی متأثر بوده است. هرچند معتقد است که دلائل کافی برای اثبات آن ها وجود ندارد. با تتبع و جستجو در آثار وی نظریه مستقلی در باب منشأ دین یافت نشد، ولی از مبانی و دیگر نظریاتش چنین بر می آید که ایشان هم به فطری بودن برخی از آموزه های اصلی ادیان اعتقاد دارند.

پلورالیزم دینی یکی از مباحث فلسفه دین و کلام جدید است و به عنوان یک نگرش کلامی و معرفت شناختی پاسخی به چرایی تنوع و تکثر ادیان و مذاهب گوناگون در دنیای معاصر کنونی است.کثرت و تنوع ادیان اعم از ادیان الهی و غیر الهی تغییر یافته و تغییر نیافته یک واقعیت غیر قابل انکار است .این کثرت همانند کثرت در زبان و فرهنگ و تمدن واندیشه نازدودنی است بنابراین پلورالیزم یاکثرت گرایی دینی،انحصار گرایی، شمول گرایی،طبیعت گرایی،چهار نگرش در باب تنوع و تکثر ادیان و مذاهب است.پلورالیزم صدق به حقانیت همه ی ادیان موجود و محقق فتوا میدهدو کثرت گرایی نجات نیز همه ی متدینان را اهل نجات می داند. پلورالیسم دینی بین دو فرقه از یک مذهب یا بین دو مذهب از یک دین و یا بین دو دین مطرح است. مثلاً می‌توان آن را بین اسلام، مسیحیت و یهودیت که در یک جامعه زندگی می‌کنند در نظر گرفت که پیروان این ادیان با یکدیگر به صورت مسالمت آمیز زندگی می‌کنند.البته این موضع مسالمت آمیز اسلام با موضع کثرت گرایانِ حقیقت شناختی متفاوت است. از این رو، برخی از دانشوران مدارا و تسامح را غیر از پلورالیسم می‌دانند و می‌گویند در مدارا و تسامح، انسان آزادی و حقوق دیگران را محترم می‌شمارد اگرچه معتقد باشد که همه حقیقت نزد ‌خود اوست.لذا در این پژوهش سعی بر این است که مبانی کثرت گرایی دینی را ذکرکرده وانتقادات موجود بر آن اشاره شود.جان هیک فیلسوف انگلیسی نماینده ی برجسته ی فرضیه ی کثرت گرایی دینی بر این باور است که حقیقت و رستگاری منحصر به دین خاصی نیست و پیروی از همه ی ادیان موجب رستگاری خواهد شد. و برای اثبات و استحکام پلورالیزم، به مبانی تجربه ی دینی، پلورالیزم معرفت شناسی،فرضیه نجات و بهره مندی همه ادیان در ایجاد خود محوری به خدا محوری تمسک جسته است. هدف از این تحقیق پیش روی، بررسی و نقد این مبانی و ادله می باشد که با استفاده ازبرداشت های مطالعاتی و اسنادی درمحدوده مباحث کلامی -فلسفی به نقد و چالش این موضوع پلورالیزم دینی پرداخته شود.امید است که راهگشای عزیزان در راستای دفاع از مبانی قطعی دینی گردد.

این مقاله درصدد است مسئله مبانی «حاکمیت دین واحد» را در عصر ظهور مورد بررسی قرار دهد و روشن کند که چگونه کثرت‌‌گرایی دینی جان هیک باطل است. در عصر ظهور، یک دین جامع حاکم خواهد بود که نیازهای مردم را تا رستاخیز برآورده می‌‌کند. وعده پیروزی صالحان، وارث‌‌ شدن آن‌ها بر کل زمین و وعده خداوند متعال مبنی بر این که دین اسلام را بر تمامی ادیان ظاهر و غالب می‌کند؛ بر این نکته دلالت دارد که در عصر ظهور یک دین حق حاکم می‌‌شود، نه این­که همه ادیان مشروعیت پیدا ‌‌کنند. «کثرت‌‌گرایی دینی جان هیک» با انتقادهای بسیاری مواجه است. مشروعیت دادن و حق دانستن همه ادیان الاهی که شریعت‌‌های آنان بعد از ظهور اسلام نسخ شدند ونیز آیین‌‌های غیرالاهی، مثل هندو، بده، مت و سیکه که به خداوند واحد قائل نیستند؛ از لحاظ عقلی قابل جمع نمی‌‌باشند. بنابراین، در عصر ظهور، به­جای کثرت دینی تنها یک دین حق حاکم می‌‌باشد.

کتاب حاضر ترجمة یک مقدمه و شش نوشته دربارة بقا و جاودانگی شخصی پس از مرگ است. هر یک از این نوشتارها توسط بزرگانی چون افلاطون، راسل، هیک، جفری الون و آنتونی فلو نوشته شده و تسط اوئیس پویمن در بخش ششم کتاب فلسفة دین قرار گرفته است. مقدمة ویراستار متن انگلیسی اولین کتاب می‌باشد که می‌کوشد دیدگاه‌های مخالفان و موافقان مسألة جاودانگی را بررسی نماید. وی معتقد است که استدلال‌های موجود در فلسفة غرب سه دسته‌اند که دو دستة آن موافق مسألة جاودانگی و یک دسته که در صدر آنان ذره‌ای مذهبان (تمیسم) یونانی می‌باشد، مخالف مقالة مسألة جاودانگی می‌باشند. وی در ادامه درباره جان هیک می‌گوید: «مهم‌ترین بخش این مقاله دعوتی است که جان هیک برای بررسی امکان زندگی پس از مرگ از ما به عمل می‌آورد.»

از آخرین تلاشهای فلسفی هیک پیش از مرگش، رفع تعارضات جدیدی بود که در حوزه علم و دین مطرح شده است. از این جهت وی به عنوان یک فیلسوف دینِ متأله سعی میکند چالشهایی را که یافته- های علم عصبشناسی در برابر تجربه دینی قرار داده است، مرتفع کند. هدف اصلی نوشتار حاضر بررسی نظر هیک در این باب است. این بررسی در دو محور کلی انجام گرفته است: در ابتدا دیدگاه هیک درباره تجربه دینی تبیین و بررسی شده، سپس نحوه پاسخ او به مناقشات برآمده از عصب شناسی ارزیابی و بررسی شده است. با بررسی دیدگاه هیک و با توجه به نقدهایی که در دو بخش جداگانه بر دیدگاه وی مطرح کردیم، روشن شد که اگر هم چالشی میان مباحث عصبشناختی و بحث تجربه دینی وجود داشته باشد- که این خود محل مناقشه است- به نظر نمیرسد اراده علمی- فلسفی هیک برای حل این چالش کافی باشد.

یکی از مشهورترین و تأثیرگذارترین نحله‌های فلسفی چند دهه گذشته، نحله‌ای موسوم به «پوزیتیویسم منطقی» می‌باشد که آموزه‌هایشان تأثیر و بر نگاه اندیشمندان در عرصه‌های متافیزیکی، الاهیاتی و ... داشت ـ مهم‌ترین آموزه پوزیتیویسم منطقی «اصل تحقیق‌پذیری» است. مفهوم و مقتضای آن، این است که گزاره‌های معنادار، یا تحلیلی‌اند و یا به لحاظ تجربی تحقیق‌پذیر. حال گزاره‌های الاهیاتی و متافیزیکی که به اعتقاد اینان نه تحلیلی هستند و نه تحقیق‌پذیر، بی‌معنا می‌باشند. (مقدمه) این اثر که شامل چهار فصل می‌باشد، می‌کوشد که ضمن تبیین و بررسی دیدگاه آن پوزیتیویسم منطقی، را مورد نقادی قرار دهد. اما نویسنده به جهت وسعت مطالب و تعدد نظریات در این باب به یکی از مهم‌ترین رویکردهای این نظریه یعنی «نظریه تحقیق‌پذیری اخروی» جان هیک می‌پردازد.

پژوهش حاضر به بررسی دیدگاه جان هیک درباره مرگ و بررسی آن با تفسیر علامه از آیات قرآن پرداخته است. روش پژوهش حاضر کتابخانه‌ای و تطبیقی است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که هیک نظریه خویش را نظریه بازآفرینی مطرح می‌کند و اعتقاد به وجود روح را رد می‌کند و اصالت انسان را به بدن می‌داند، به همین دلیل هیک می گوید: مرگ نابودی کامل انسان است و پس از مرگ خداوند با قدرت لایتناهی خود در دنیای دیگر مجددا انسان را خلق می‌کند. هیک در ایده بازآفرینی، چون بدن فرد اخروی را عین بدن فرد دنیوی می‌داند و به نفس نیز قائل نیست، هیج معیار منطقی برای اینهمانی نمی‌یابد، لذا به مفهوم عرفی «همان شخص» رجوع می‌کند که این امر نیز مسئله اینهمانی را حل نمی‌کند. طبق آیات قرآن چون حقیقت وجود انسان، مجموعه نفس و بدن است ، پس اگر نفس عین آن نفس باشد، ولی بدن مثل آن نباشد مضر وحدت شخصیت نخواهد بود.