جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مصداق بارز گزاره‌های ضروری ازلی،گزاره‌های الهیاتی است که در آن‌ها محمول، به نحو ضروری بر ذات پروردگار(واجب الوجد)حمل می‌شود و از آن‌جا که در گزاره‌های حاصل از قیاس برهانی،محمول،منطقا عرض ذاتی موضوع است، بنابر این،برهان‌پذیری گزاره‌های ضروری ازلی مشروط بر آن است که محمول،در این نوع گزاره‌ها،عرض ذاتی موضوع باشد. اما از سوی دیگر،چون خداوند در نزد حکیمان مسلمان صرف الوجود(وجود مطلق)است،به همین دلیل،ماهیت ندارد و جنس و فصل و عرض ذاتی برای وی‌ متصور نیست.پس،گزاره‌ی ضروری ازلی که موضوع آن خداوند باشد،فاقد شرط لازم منطقی برای اثبات‌پذیری برهانی(به اصطلاح ارسطویی)است.بنابر این،چنین‌ گزاره‌ای در دستگاه منطق ارسطویی،برهان‌ناپذیر است.

لورنس بونژور،که اکنون استاد فلسفه در دانشگاه واشنگتن است،در کتاب دفاع از خرد ناب،افزودن بر ارائه‌ی تبیینی عقل‌گرایانه برای توجیه پیشین و جانبداری از نقش‌ مبنایی آن در ساختار معرفت،تلاش می‌کند راه‌حلی عقل‌گرایانه برای مسأله‌ی‌ کلاسیک استقرا بیابد.او ناکامی تلاش‌های تجربه‌گرایانه در تبیین توجیه استقرا را ناشی از پیش‌فرض‌های تجربه‌گرایانه‌ی آن‌ها می‌داند و نشان می‌دهد توجیه پیشین‌ استقرا تنها رهیافتی است که می‌توان امید داشت مسأله‌ی استقرا را به شکلی واقعی‌ حل کند و ما را از شکاکیت استقرایی افراطی نجات بخشد.

در این نوشتار،مؤلف،پس از تعریف علم هرمنوتیک و تبیین پیوندهای ریشه‌شناختی آن، مسائل سه‌گانه‌ی اصلی این علم را مطرح می‌سازد.سپس،با نگاهی گذرا،به تحولات علم‌ هرمنوتیک نوین و منشأ آن،یعنی جریان‌های فکری معاصر(اعم از نظریه‌های جدید رفتار بشری در علوم روان‌شناسی و اجتماعی،تحولات شناخت‌شناسی و فلسفی و بالاخره، براهینی که توسط بعضی از فلاسفه همچون ویتگنشتاین ارائه شده)می‌پردازد.پس از آن، مؤلف با طرح سؤالاتی اساسی،شرح و تبیین چهار طریق متمایز تصور و تعریف علم‌ هرمنوتیک را در پی می‌گیرد،که عبارتند از: 1.علم هرمنوتیک نوین،ریشه در تلاش‌هایی دارد که برای حل مشکلات و اختلافات‌ مربوط به تفسیر متون صورت پذیرفته و به این مبحث می‌پردازد که نصوص مقدس،احتیاج‌ به هیچ نوع ویژه‌ای از رویه‌ی تفسیری ندارند.فهم دستوری تمام سبک‌های خاص بیان و اشکال زبان‌شناختی-فرهنگی مؤلف و نیز فهم روان‌شناختی ذهنیت منحصر به فرد او لازمه‌ی تفسیر هر نوع متنی است. 2.علم هرمنوتیک را به عنوان تأمین‌کننده‌ی یک نظام بنیادی برای علوم انسانی،در مقایسه با علوم طبیعی،نیز می‌توان تصور کرد که حدودی را برای تمایز انواع گوناگون عام‌ تفسیر بنیاد نهاده و روش‌ها و اصول قاعده‌مند ذهنیت و اعتبار را برای آن‌ها تأسیس می‌کند. 3.سومین دیدگاه درباره‌ی علم هرموتیک،به پیش‌ساختاری فهم در ساختار هرمنوتیکی وجود انسانی می‌پردازد. 4.در نگاهی دیگر،علم هرمنوتیک،به حل مسائل مفهومی مربوط به توضیح و تفسیر، تأسیس ارتباطات منطقی میان حقیقت و اعتبار و مسائلی از این دست می‌پردازد.طرح این‌ مسائل،لزوما به شکلی نظام‌مند صورت نمی‌گیرد.هرچند معمولا با نظریه‌ی کلاسیک‌ هرمنوتیکی پیوند می‌یابد.

تمایز میان وجود و ماهیت یکی از قدیمی‌ترین تمایزها در فلسفه است؛این تمایز، کاربرد بسیار وسیع و پرفایده‌ای دارد.در سراسر تاریخ تفکر فلسفی،گاهی اندیشه‌ی‌ اصالت وجود و گاهی اندیشه‌ی تقدم ماهیت حاکم بوده است.فلسفه‌ی وجودی‌ (اگزیستانسیالیسم) با دفاع از انضمامی بودن وجود و تقدم آن در برابر آن‌چه که‌ می‌توان آن را اصالت ماهیت فلسفه‌ی هگل نامید،آغاز می‌گردد. ژان‌پل سارتر و مارتین هایدگر هر دو به نحوی نماینده‌ی تفکر مکتبی هستند که از آن به‌ اگزیستانسیالیسم تعبیر می‌شود. هر دو در نظام فلسفی خود،از تقدم وجود بر ماهیت‌ سخن می‌گویند،اما هر یک،معنای خاصی از وجود و تقدم آن را اراده کرده‌اند و نتایج متفاوتی گرفته‌اند.در این نوشتار،ضمن شرح و توضیح مراد این دو فیلسوف از«اصل تقدم وجود بر ماهیت»به سنجش و مقایسه‌ی تفکر آنان پرداخته‌ایم.

از دیدگاه غزالی،مباحث علوم طبیعی در دو بحث عمده،با آموزه‌های دینی، ناسازگار است: 1.سببیت:لازمه‌ی پذیرش سببیت،اثر داشتن پدیده‌های طبیعی و رابطه‌ی علیت‌ بین آن‌ها است.غزالی این دیدگاه را ناسازگاز با عمومیت قدرت خداوند و معجزات‌ انبیاء می‌داند.وی حل مشکل را در پذیرش نظریه‌ی عادت اشاعره و نفی رابطه‌ی‌ علیت بین پدیده‌های طبیعی می‌داند. 2.نفس:مبحث نفس از مباحث مهم حکمت طبیعی است.غزالی از میان مباحث‌ نفس،بحث تجرد،سرمدیت و کیفیت بقاء نفس پس از مرگ را مورد توجه قرار داده است.وی دیدگاه فلاسفه را در این مورد،مخالف با معاد جمسانی می‌داند. در این نوشتار،نخست دیدگاه غزالی در مورد علم،عالمان و علوم فلاسفه مورد بررسی قرار گرفته،سپس به تشریح دیدگاه غزالی در مواضع ناسازگاری علوم طبیعی‌ با آموزه‌های دینی پرداخته شده است.

در نگاه به معنا،معناشناسی،دو نوع رهیافت را مورد شناسایی و تأمل قرار داده است: رهیافت ارجاعی و رهیافت بازنمودی؛و به این نتیجه رسیده است که رهیافت‌ ارجاعی،رهیافتی صوری و سیاه و سفید به معناست،چنان‌که گویی مضیق و تنگ‌نظر است؛در سوی دیگر،رهیافت بازنمودی،رهیافتی است که معنا را با وسعت بیش‌تری‌ می‌نگرد.این نوشتار بر آن است تا از رهیافت بازنمودی،نگاهی به مسأله‌ی«اصالت‌ وجود»در فلسفه‌ی اسلامی بیندازد؛ در این رهیافت،بر نقش استعاره،تکیه شده‌ است؛از این رو،استعاره‌هایی که در اندیشه‌ی اصالت وجود ایفای نقش کرده‌اند، شناسایی شده و چگونگی تأثیر آن‌ها ردیابی شده است.استعاره‌های حد و محدود، عارض و معروض و اثر و مؤثر،استعاره‌هایی هستند که مورد بررسی قرار گرفته‌اند. قابل توجه است که قبل از بیان استعاره‌ها،سیر تولد اندیشه‌ی اصالت وجود بررسی‌ شده است.در این بررسی،حضور تاریخی معنا در فرایند تولد این اندیشه،مورد توجه قرار گرفته است.این خود،از اموری است که رهیافت‌های ارجاعی و صرفا منطقی-صوری از آن بی‌نصیب‌اند.این بحث تحت عنوان پیش‌فهم‌های اصالت‌ وجود مطرح شده است.

وثاقت‌گرایی،از جمله رویکردهای معرفت‌شناختی است که برای تحلیل دو مفهوم‌ معرفت و توجیه به کار رفته است.یکی از معروف‌ترین نظریه‌های توجیه،در قالب‌ رویکرد وثاقت‌گرایی،متعلق به آلوین گلدمن است.بر اساس نظریه‌ی گلدمن،باور موجه،باوری است که محصول فرایند(فرایندهای)شناختی قابل اعتمادی شناختی قابل اعتمادی باشد.اما حالتی را می‌توان تصور نمود که اگرچه باوری محصول یک فرایند واقعا قابل اعتماد است،ولی شخص،دلایلی در دست دارد که بنا بر آن‌ها فرایند مذکور،قابل اعتماد نیست.رأی نهایی گلدمن درباره‌ی باور موجه،شامل شرطی اضافی برای اصلاح این‌ نقیصه است.نظریه‌ی وثاقت‌گرایی در تبیین دستاوردهای معرفتی به عنوان‌ خروجی‌های شناختی و تقلیل یک مفهوم دستوری نظیر توجیه به این فرایندها، وجهه‌ای طبیعت‌گرایانه دارد.همچنین،این نظریه در توسل به مفهوم صدق در تعریف فرایند قابل اعتماد و تعبیر باور موجه به عنوان باوری درست ساخت،از جمله‌ نظریه‌های برون‌گرا محسوب می‌شود.نظریه‌ی توجیه گلدمن،دارای دو معضل به‌ نام‌های مسأله‌ی کلیت و مسأله‌ی دامنه است.نقدهای فولی و فلدمن در قالب این‌ مسائل،باعث به چالش کشیدن نظریه‌ی توجیه گلدمن و ارائه‌ی طرح‌های دیگری از این نظریه می‌شود.

در تحلیل معرفت، مفهوم«توجیه»مورد توجه جدی معرفت‌شناسان قرار گرفته است. این‌که توجیه،در حقیقت معرفت داخل است،یا از شروط لازم یا کافی آن است،یا اساسا در تحلیل معرفت نقشی ندارد،هر یک،نظریاتی را به خود اختصاص داده‌ است و لذا این نظریات،دیدگاه‌های اصلاحی خویش در مورد معرفت را عرضه نموده‌اند.تمامی این تلاش‌ها به این جهت صورت گرفته تا بتوان مصادیق‌ راستین معرفت را از غیر آن تشخیص داد.در این میان،غیر از عنوان توجیه،عناوین‌ دیگری از جمله«تحلیل توجیه»و«عوامل توجیه»نیز مورد ملاحظه‌ی اندیشمندان‌ واقع گردیده است و طبعا در مباحث مربوط به معرفت نیز اثر قابل توجهی از خویش‌ به جای نهاده است.در این نوشتار،تلاش شده تا مروری اجمالی بر این دیدگاه‌ها صورت گرفته و ویژگی‌های آن‌ها با یکدیگر مقایسه شوند.

معرفت‌شناسی کلاسیک،بی‌گمان هویتی باور محور دارد و به طور عمده،به موضوع‌ ذهن و قوای ذهنی شناسنده،نسبت باورهای او با عالم خارج،میزان واقع‌نمایی آن‌ها، قلمرو و درجات معرفت،چگونگی دستیابی به توجیه معرفتی و یقین،و ستیز با شکاکیت می‌پردازد.همین ویژگی،سبب شده است تا گروهی،آن را معرفت‌شناسی‌ فردگرایانه و درون‌گرایانه بدانند و برنامه‌ی پژوهشی آن را در رسیدن به معرفت عینی‌ و غیر شخصی،ناکام بپندارند.کارل ریموند پوپر،یکی از همین کسانی است که‌ معرفت‌شناسی‌های مبتنی بر توجیه باورها و حالت ذهنی را غیر عینی و به اصطلاح‌ خویش،جهان دومی می‌داند که هیچ سخن درخور توجهی برای حل مسأله‌ی مهم‌ چگونگی رشد و تحول معرفت عینی و علمی ندارد.نگارنده‌ی این نوشتار،نخست‌ به برخی از ویژگی‌های معرفت‌شناسی کلاسیک در دو سنت اسلامی و غربی اشاره‌ می‌کند و سپس،به بررسی و نقد معرفت‌شناسی جهان سومی پوپری می‌پردازد.

مسأله‌ی وحی از مسایل اساسی حوزه‌ی دین‌شناسی محسوب می‌شود و یکی از فصول مهم‌ کلام جدید و فلسفه‌ی دین را به خود اختصاص داده و تحت عنوان«تجربه‌ی دینی»تفسیر و تحلیل می‌شود.فیلسوفان،متکلمان و مفسران مسلمان نیز این موضوع را از جنبه‌های‌ گوناگون مورد بحث قرار داده‌اند و این نوشتار،در پی تبیین نظر یکی از بزرگ‌ترین‌ فیلسوفان مسلمان،یعنی ابن سینا است و نظر او در این خصوص،محور همه‌ی تفسیرهای‌ فیلسوفان مسلمان و متکلمان عقل‌گرا در جهان اسلام محسوب می‌شود. ابن سینا پدیده‌ی وحی را متناسب با نظام فلسفی خود،از حیث روشی و ساختاری مورد بحث و تحلیل قرار داده است.ورح القدس یا فرشته‌ی وحی در نظر او همان عقل فعال است‌ که مخزن علوم و معارف و مفیض آن‌هاست.گیرنده‌ی وحی نیز بعد عقلانی نبی،یعنی‌ مرتبه‌ی عقل قدسی اوست که در پرتو استعداد ذاتی و تکامل وجودی،به مقام اتصال ویژه با عقل فعال نایل گشته است.بر پایه‌ی این دیدگاه،نفس نبی در مرتبه‌ی عقل قدسی با عقل‌ فعال مرتبط می‌گردد و خیال تکامل یافته‌ی او به شکار محصول این ارتباط می‌پردازد و آن‌ را به صورت شبح خیالی‌داری مقدار و ابعاد در می‌آورد.سپس این صور خیالی،به حس‌ مشترک سرازیر می‌شوند و از آن‌جا در حواس نبی،تمثل می‌یابند.