جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از نظریات بسیار مهم و چالش‌برانگیز خداباوری گشوده، دیدگاه خاص آن درباره صفت علم مطلق الهی است. خداباوری گشوده اذعان دارد که خدا عالم مطلق است، اما با این قید که علم خدا به افعال اختیاری که انسان در آینده انجام می‌دهد تعلق نمی‌گیرد. پذیرش اختیار مطلق برای انسان توسط خداباوران گشوده و پذیرش تعارض میان «افعال اختیاری انسان در آینده» با «علم پیشینی خداوند» سبب شده است که آنها علم پیشینی خدا به این افعال را انکار کنند. در عین حال، از نظر آنان عدم علم پیشینی خداوند به این نوع افعال، خدشه‌ای به علم مطلق او وارد نمی‌کند. خداباوران گشوده با ذکر انواع دیدگاه‌ها درباره علم خدا و بیان اشکالاتی که در این نظریات وجود دارد، دیدگاه خاص خودشان را اثبات می‌کنند و این دیدگاه را هم به لحاظ منطقی-فلسفی سازوارتر و هم به لحاظ مبتنی بودن بر کتاب مقدس سازگارتر می‌دانند. آنها، در یک تقسیم رایج و کلی، سه دیدگاه را قسیم دیدگاه خودشان می‌دانند که عبارت‌اند از «علم بسیط یا صرف»، «علم میانی» و «دیدگاه آگوستینی-کالونی». مدافعان خداباوری گشوده بعد از بیان اشکالات وارد بر هر کدام از این نظریات، که غالباً بر محدود شدن اختیار انسان، یا تعارض با کتاب مقدس تکیه دارند، نظریه خاص خودشان را تثبیت می‌کنند.

آنچه ما «استدلال انتفاء» می‌خوانیم دومین استدلال از سه استدلالی است که خواجه نصیرالدین طوسی، در کتاب تأثیرگذار تجرید الاعتقاد، بر حسن و قبح عقلی اقامه کرده است. بر پایۀ این استدلال، نفی حسن و قبح عقلی مستلزم نفی حسن و قبح شرعی است. نتیجۀ مورد نظر خواجه و مقدمات استدلال، به دلیل وجود جهات متفاوت معناشناختی، هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی، قابلیت تفسیرهای متعدد دارد. صورت‌بندی منطقی معقول‌ترین خوانش استدلال، که آن را خوانش شکاکانه نامیده‌ایم، نشان می‌دهد که نتیجۀ آن انکار حسن و قبحِ شرعیِ معرفت‌شناختی است، که البته مشکلات همین تقریر نیز آن را در ردّ نظریۀ حسن و قبح شرعی معرفت‌شناختی ناتوان ساخته است. از جمله اشکالات می‌توان به این موارد اشاره کرد: ابهام در مفهوم امکان به‌کاررفته در استدلال، استفاده از مقدمات غیربدیهی غیرمستدل، و خلط میان وقوع دروغ‌گویی و امکان دروغ‌گویی در غیر قابل اعتماد دانستن دیگری در اِخبار خود. روشن است که این مقاله در پی دفاع از حسن و قبح شرعی یا ردّ حسن و قبح عقلی نیست و ادعای آن صرفاً ناتمام بودن استدلال انتفاء بر حسن و قبح عقلی است.

سید مرتضی، در کنار شیخ مفید، راهبری دو خط فکری در مدرسه کلامی بغداد را به عهده دارند. زمانه و زمینه علمی و فرهنگی آن دوران با حضور پررنگ و پرقدرت جریان کلامی اعتزال همراه و همزمان است، دورانی که امامیه تازه دوران خمود و خموشی کلام را پشت سر نهاده و با جریانی کلامی مواجه است که تمام میدان روش و ادبیات کلامی را از آن خود ساخته است. سید مرتضی و شاگردانش در چنین محیطی نسبت به ماهیت اراده خداوند نظریه‌پردازی می‌کنند و با گذشت و عبور از آنچه پیشینیان امامیه در مدرسه کوفه بدان اعتقاد دارند، تا اندازه‌ای به تبیین اعتزالی اراده الهی نزدیک می‌شوند. اراده خداوند اگر پیش‌تر در مدرسه کوفه امری حادث بود، که نه در ذات جای داشت و نه از ذات بریده بود، و اگر در نظر شیخ مفید به نفس الفعل و شی‌ء مکوّن خارجی شناسانده می‌شد، در دوران سید مرتضی و پس از او، اگرچه همچنان حدوث خویش را حفظ می‌کرد و به داعی و علم تحویل برده نمی‌شد، اما به لحاظ وجودشناختی چونان تلقی رایج معتزله بصری، در قالب حادث لافی‌المحل تبیین شد. خط فکری سید مرتضی در بغداد این ایده را تقویت می‌کرد و پوشش می‌داد.

در این مقاله سعی داریم نشان دهیم که فلسفه مکتب کیوتو ماهیتاً نوعی «فلسفه دین» است. هرچند فیلسوفان این مکتب از جمله نیشیدا کیتارو و دیگران سعی کرده‌اند تفکر فلسفی مغرب‌زمین را با تفکر ذن بودیستی ژاپنی ترکیب کنند و طرحی نو دراندازند، حاصل کار آنها جدا از ایجاد فضایی برای ظهور فلسفه‌های تطبیقی و مطالعات بین‌فرهنگی چیزی جز بیان فلسفۀ دینی این مکتب نیست. بدون شک همه فیلسوفان مکتب کیوتو از دین و خدا در نوشته‌های خود بحث کرده‌اند. در این مقاله سعی کرده‌ایم ماهیت دینی فلسفه مکتب کیوتو را با استناد به نظریه‌ها و مفاهیم فیلسوفان این مکتب از جمله نیشیدا کیتارو، بنیان‌گذار این مکتب، تانابه هاجیمه، نیشتانی و دیگران نشان دهیم. لذا در این مقاله، پس از طرح مسئله دین در این مکتب در بخش مقدمه، به ترتیب به فلسفه دین و نقش دین در اندیشه نیشیدا کیتارو، تانابه هاجیمه و نیشیتانی کِیجی می‌پردازیم. برای فهم دین و خدا در مکتب کیوتو باید مفهوم نیستی مطلق در اندیشه ذن بودیستی فیلسوفان این مکتب فهمیده شود. در نهایت در این نوشته به این نتیجه رسیده‌ایم که مکتب کیوتو، به عنوان فلسفه‌ای جهانی، در عین حال که در تفکر ذن بودیستی شرقی و تفکر عقلانی غربی ریشه دارد، ماهیت اندیشه متفکران آن دینی است، اگرچه دین مورد نظر با دین مسیحیت و اسلام یا یهودیت تفاوت دارد. برای اثبات این امر تلاش کرده‌ایم تا جایی که ممکن است از کتاب‌ها و مقالات این فیلسوفان و تفسیرهای مفسران فلسفه مکتب کیوتو بهره ببریم.

مطالعه روابط دین و فلسفه سابقه‌ای دیرین در آثار حکمای مسلمان دارد. شاید بتوان فارابی را پیشگام فیلسوفان مسلمان در ارائه یک نظریه هماهنگ و فراگیر در باب مناسبات دین و فلسفه قلمداد کرد. وی ضمن باور به یگانگی آموزه‌های این دو منظومه فکری، دین را تجلی تعلیمی و تأدیبی حکمت می‌داند. حکمت عملی به عنوان بخشی از حکمت مطلق که با زبان حقیقت و برهان سخن می‌گوید، از این قاعده مستثنی نیست. از همین رهگذر تعالیم دینی ناظر به افعال ارادی انسان را همان آموزه‌های حکمت عملی می‌داند که به زبان تمثیل و با روش اقناعی القاء شده است و وجه عملی دین، یعنی شریعت را آموزه‌های حکمی مقدر به اعراض و احوال زمانی-مکانی معرفی می‌کند و با پیش‌کشیدن عناصر فراتاریخی-ماوراء طبیعی می‌کوشد تا اعتبار، شمول و دوام آموزه‌های شریعت تبیین نماید. از این رو از طریق اتصال وحیانی اعتبار و شمول آموزه‌های عملی دین را تأمین کرده و با طرح فقاهت به عنوان تکمله‌ای بر ختم نبوت دوام شریعت را تضمین می‌نماید.

توماس لویس تلاش می‌کند نشان دهد که چرا تاریخ برای فلسفۀ دین اهمیت دارد. وی استدلال می‌کند که فهم اینکه چهره‌های اثرگذار در تاریخ مدرن فلسفۀ دین چگونه تلاش می‌کرده‌اند مفهوم دین را متحول کنند، هم اهمیت مطالعات تاریخی برای فلسفۀ دین را نشان می‌دهد و هم محوریت فلسفۀ دین را در مجموعۀ مطالعات دینی نمایان می‌سازد. وی تلاش می‌کند نمایان سازد که چگونه نشان داده شدن مسیرهای پیموده (ن‍)شده در فلسفۀ دین با مطالعۀ تاریخ فلسفه می‌تواند به پیشبرد فلسفۀ دین کمک کند. در این نوشته، نشان خواهیم داد که چگونه می‌توان استدلال لویس را به اهمیت مطالعۀ سنت‌های مختلف فکری در فلسفۀ دین نیز گسترش داد. با استفاده از صورت‌بندی‌ای که رابرت نویل از «فلسفۀ مقایسه‌ای هنجاری» می‌کند، از سویی، و پیاده‌سازی آن از باب نمونه بر نگاه هگل به رابطۀ ایمان و عقل، از سوی دیگر، تلاش خواهیم کرد نشان دهیم که نه تنها مطالعۀ تاریخ فلسفۀ دین در یک سنت می‌تواند به پیشبرد فلسفۀ دین در آن سنت کمک کند، بلکه مطالعۀ تاریخ فلسفۀ دین در سنت‌های مختلف فلسفی نیز می‌تواند برای پیشرفت در مواجهه با مسائل فلسفۀ دین الهام‌بخش باشد.

در فلسفۀ ذهن معاصر، برخی با ارائۀ مدلی تلفیقی از کارکردگرایی و نظریۀ این‌همانی، به دنبال تحویل حالات نفسانی به حالات بدنی و فیزیکی و به این ترتیب تحویل شخصیت آدمی به بدن و دستگاه عصبی او هستند. از آنجا که این رویکرد از یک سو می‌تواند به عنوان مدل تکامل‌یافته و جرح‌وتعدیل‌شدۀ نظریۀ این‌همانی به شمار آید، گاهی مدل «کارکردی تحویل» یا «این‌همانی کارکردی» خوانده می‌شود. از دیگر سو، همین رویکرد، از آنجا که نسخه‌ای از کارکردگرایی نیز به شمار می‌آید، گاهی با عنوان «کارکردگرایی تحققگر» نیز خوانده می‌شود. در این مقاله استدلال شده است که دفاع از امکان زندگی پس از مرگ بر اساس این رویکرد تقریباً هیچ مزیتی در مقایسه با سایر صورت‌بندی‌های فیزیکالیستی امکان زندگی پس از مرگ نخواهد داشت؛ چرا که این ایده عملاً، برای دور ماندن از مشکل ناسازگاری درونی، به نسخه‌ای از نظریۀ این‌همانی نوعی و یا این‌همانی نمونه‌ایِ شخص و بدن تبدیل می‌شود. به این ترتیب در به‌کارگیری مفاهیمی چون «تحقق» به منظور تبیین رابطۀ شخص و بدن و همچنین دفاع از تحقق‌پذیری چندگانۀ شخص ناکام خواهد بود.

وجود اصولی همچون «تقسیم موجودات به واجب و ممکن در عین پذیرش اشتراک معنوی وجود»، «نیازمندی واجب‌الوجود به اثبات»، «اشتراک معنوی صفات واجب‌الوجود با صفات ممکن‌الوجودها»، «کاربرد محمول‌های مربوط به موجودات متشخص برای واجب‌الوجود»، «تلقی گفتاری از وحی»، و «تلقی شخص داشتن از خداوند در هنگام عبادت» از جمله شواهدی هستند که در آثار فلاسفه مسلمان بر متشخص بودن واجب‌الوجود دلالت می‌کنند. در کنار این شواهد، می‌توان مواردی را یافت که بر غیرمتشخص بودن واجب‌الوجود دلالت دارند. از جمله می‌توان به «نظریه فیض»، «بساطت محض واجب‌الوجود»، «غیرمتناهی بودن واجب‌الوجود»، «تنزیهی بودن سخن گفتن از خداوند» و «نفی وجود مستقل از معلول» اشاره کرد. کارکرد حداقلی شواهد دسته دوم در کنار شواهد متشخص بودن واجب‌الوجود آن است که نشان می‌دهند مفهوم واجب‌الوجود در فلسفه اسلامی از حیث دلالت بر خدای متشخص یا غیرمتشخص گرفتار ابهام است و نمی‌توان قاطعانه از تطابق واجب‌الوجود در فلسفه اسلامی با خدای متشخص دفاع کرد. شواهد دسته دوم در کارکرد حداکثری خود می‌توانند نشان دهند که واجب‌الوجود در فلسفه اسلامی با خدای غیرمتشخص تطابق دارد. در این مقاله کارکرد حداقلی شواهد غیرمتشخص بودن خداوند مد نظر است، هرچند که در خصوص کارکرد حداکثری این شواهد نیز توضیحاتی ارائه می‌شود.

جان سندرز، در کتاب خدایی که ریسک می‌کند، در پی پاسخی مناسب و کارآمد به مسئلۀ علم پیشین الهی و اختیار انسان است. ضمن تأیید علم مطلق الهی، او علم پیشین فراگیر و حتمی خداوند به رویدادهای آینده را انکار می‌کند. او دیدگاهش را «علم مطلق پویا» می‌نامد. مطابق این دیدگاه، آینده به لحاظ معرفتی گشوده است، و حقایق مربوط به آینده قابل دانستن نیستند؛ در نتیجه علم پیشین الهی منطقاً امکان‌پذیر نیست. خداوند البته هر چیز دانستنی را می‌داند، ولی علم مطلق مستلزم علم پیشین نیست. خداوند حتی می‌تواند ـ بر اساس علم جامع خود به رویدادهای زمان حال و گذشته ـ آینده را پیش‌بینی کند، ولی این پیش‌بینی همواره در معرض خطا و اشتباه است. همان طور که قدرت مطلق خداوند با ناتوانی او در انجام محالات منطقی نقض نمی‌شود، علم مطلق او نیز با ندانستن نادانستنی‌ها انکار نمی‌شود. در پژوهش حاضر، ضمن تبیین و توضیح دیدگاه جان سندرز، به نقد و بررسی آن پرداخته‌ایم.

در این جستار، تحلیل فخر رازی از فرآیند صدور رفتار (فعل) بررسی می‌شود. رازی رفتار انسان را نه به صورت تک‌عاملی، بلکه در بافتاری ترکیب‌یافته از مؤلفه‌های مختلف تحلیل می‌کند. بر پایه نظر رازی، رفتار برآیندی است از پیش‌انگاره‌هایی معرفتی و غیرمعرفتی؛ آگاهی مهم‌ترین ایده‌ای است که او در پیش‌انگاره‌های معرفتی تحلیل می‌کند. رازی آگاهی را به مثابه داعی فعل بررسی می‌کند و بسیاری از مؤثرات همچون اراده و مصلحت و مفسدت را بدان ارجاع می‌دهد. در تعریف رازی، داعی به عنوان آگاهی انسان به وجود لذت، خیر، کمال و سرور در فعل صورت‌بندی می‌شود. در این مقاله گذشته از تحلیل این تعریف، جایگاه عقل عملی در این آگاهی و چگونگی بهره‌وری آن از عقل نظری ترسیم شده است. بازشناسایی تلقی رازی از جایگاه پیش‌انگاره‌های غیرمعرفتی در صدور فعل در دو سطح کلامی و فراکلامی صورت‌بندی شده است. در سطح کلامی، خداباوری و خواست خدا، و در سطح فراکلامی، اختلاف ماهوی نفوس انسانی، مؤثرات معرفت‌شناختی، بافتار اجتماعی، فضای فرهنگی و گروه‌های همسالان و همکاران، ساختار بدنی و مزاجی، تغذیه، محیط و نیز مسئلۀ درونی‌سازی به عنوان زمینه‌های مهم در ایجاد و شکل‌دهی آگاهی و صدور رفتار تحلیل شده‌اند. نظریه رازی آگاهی را همواره در صدور فعل حفظ می‌کند و بر آن است که مؤلفه‌های غیرمعرفتی در آگاهی به عنوان مهم‌ترین مؤلفه نزدیک بر صدور فعل تاثیر‌گذارند و بنابراین حیثیت جانشین‌پذیری طردکننده نسبت به یکدیگر ندارند.