جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در برابر تفسیر سنتی از تراکتاتوس، که مطابق آن گزاره‌های بی‌معنای تراکتاتوس به دو دستۀ بی‌معنای گمراه‌کننده و بی‌معنای روشنگر تقسیم می‌شوند، در دهۀ 1980 تفسیر جدیدِ درمانگرانه (ضدمتافیزیکی) از تراکتاتوس شکل گرفت که به مخالفت با این ایدۀ مرکزی تفسیر سنتی پرداخت و گفت اولاً تراکتاتوس میان گزاره‌های بی‌معنا هیچ تفکیکی قائل نمی‌شود و همۀ بی‌معناها را بی‌معنای محض می‌داند و در یک دسته قرار می‌دهد، ثانیاً هدف تراکتاتوس نه انتقال یک معرفت نظری، بلکه القای یک بینش عملی است. جیمز کونانت، به عنوان یکی از مهم‌ترین چهره‌های این نوع از تفسیر، معتقد است که ویتگنشتاین متقدم و کرکگور به نحوی بنیادین همسو هستند و تراکتاتوس را باید کاملاً هم‌راستا با کتاب آخرین پی‌نوشت غیرعلمی کرکگور در نظر گرفت و فهمید. در این مقاله، ضمن توضیح برخی از مهم‌ترین مفردات تفسیر درمانگرانه از تراکتاتوس، دیدگاه کونانت در مورد خوانش کرکگوری از ویتگنشتاین متقدم را بیان خواهم کرد، که مطابق آن ویتگنشتاین و کرکگور قول به «حقایق بیان‌ناپذیر» را ناسازگار می‌دانند و آن را همچون نوعی بیماری تلقی می‌کنند که باید به درمان آن پرداخت. در پایان نیز به ارزیابی این تفسیر از ویتگنشتاین متقدم خواهم پرداخت و نشان خواهم داد که اولاً این تفسیر در درک مراد ویتگنشتاین از «بی‌معنا» به خطا رفته، و ثانیاً به آن معنایی که خود این تفسیر به مفهوم «بی‌معنا» نسبت می‌دهد نمی‌تواند پایبند بماند.

ابن‌سینا ذات خداوند را فاعل و قابل صورت‌های علمی موجودات دانسته و آن را از مصادیق وحدت جهت فعل و قبول در موجودات بسیط نسبت به لوازمشان برمی‌شمارد. در این مقاله، نخست قاعدۀ وحدت جهت فعل و قبول را در بسائط توضیح داده‌ایم و سپس، با تطبیق آن بر تفسیرهای سه‌گانۀ نسبت ذات خداوند با صورت‌های علمی موجودات، نشان داده‌ایم که در هر یک از این تفسیرها معنایی خاص از فاعل و قابل بودن خداوند باید اراده شود. قبول صورت‌های علمی از ناحیۀ ذات در تفسیر شیخ اشراق به معنای قبول انفعالی، و در تفسیر ملاصدرا به معنای اتصاف، و در تفسیری دیگر به معنای عدم انفکاک از ذات تلقی شده است. وحدت فعل و قبول در هر یک از تفسیرهای سه‌گانه اشکالات و لوازمی دارد که به آنها اشاره شده است. تفسیر نخست مستلزم اجتماع دو جهت فعل و قبول در ذات است؛ تفسیر دوم تنها با وحدت و عینت صورت‌های علمی و ذات و اتحاد عقل و عاقل و معقول قابل توجیه است؛ و مطابق تفسیر سوم تعبیر از ذات به قابل صورت‌های علمی وجهی ندارد.

نوخاسته‌گرایان مشهوری نظیر نانسی مورفی و پاول دیویس مدعی‌اند قبول برخی دیدگاه‌های نوخاسته‌گرایانه وقوع تحولی اساسی در پارادایم علمی حاکم را در پی دارد. در این مقاله، نخست با واکاوی مضامین اصلی مربوط به مواضعی نظیر طبیعت‌گرایی، تقلیل‌گرایی، علم‌گرایی و نظیر اینها، تحلیلی کلی از مؤلفه‌های پارادایم علمی ارائه می‌شود. در ضمن این تحلیل، مؤلفه‌های مختلف مربوط به پارادایم علمی تبیین شده، نسبت این مؤلفه‌ها با یکدیگر بررسی می‌شود. پس از آن، به بررسی دیدگاه‌های نوخاسته‌گرایانه از هر دو قسم نوخاسته‌گرایی ضعیف و نوخاسته‌گرایی قوی می‌پردازیم، و پس از دسته‌بندی این دیدگاه‌ها، نسبتشان را با مؤلفه‌های پارادایم علمی ارزیابی می‌کنیم. بررسی و دسته‌بندی دیدگاه‌های نوخاسته‌گرایانه بر اساس تفکیک دیدگاه‌های قائل به وجود سلسله‌مراتب در طبیعت در مقابل دیدگاه‌های قائل به سلسله‌مراتبی بودن تبیین، و نیز دیدگاه‌های مختلف درباره امکان و نحوه اثرگذاری علّی سطوح بالاتر از سطح فیزیکی بر وضعیت جهان انجام می‌شود. نتیجه این بررسی نشان می‌دهد که بر خلاف دیدگاه نوخاسته‌گرایانی نظیر مورفی و دیویس، قبول نوخاسته‌گرایی وقوع تحول پارادایمی را در پی ندارد و برخی دیدگاه‌های خاص ذیل این موضع فلسفی، به صورت محدود، با برخی مؤلفه‌های پارادایم علمی حاکم ناسازگارند.

این مقاله به یکی از مباحث چالش‌برانگیز در معرفت‌شناسی و معرفت‌شناسی باور دینی می‌پردازد، یعنی نقش ملاحظات عمل‌گرایانه در معرفت و به طور خاص معرفت دینی. همچنین الگوی متفاوتی از ارتباط بین ملاحظات عمل‌گرایانه و باور دینی را پیشنهاد می‌کند. بر اساس این الگو، می‌توان تبیینی معقول از موضع‌گیری‌های متفاوت مؤمنان و ملحدان در موقعیت‌های مشابه و یکسان معرفتی ارائه کرد. در این راستا، نخست دیدگاه رایج در معرفت‌شناسی یعنی محض‌گرایی معرفتی، که مدعی است فاعل‌های شناسا در موقعیت‌های معرفتی مشابه و یکسان باید موضع‌گیری واحدی داشته باشند، معرفی و ناکار‌آمدی آن در تبیین برخی شهود‌های معرفتی نشان داده می‌شود. پس از آن نظریۀ ثابت‌گرایی حساس به فاعل شناسا یا دست‌‌اندازی عمل‌گرایانه از دیدگاه فانتل و مک‌گراث بررسی می‌شود و از آن به دلیل برتری در تبیین شهودهای معرفتی نسبت به دیدگاه رایج دفاع خواهد شد. در نهایت از نظریۀ دست‌اندازی عمل‌گرایانه به سود باورهای دینی استفاده می‌شود و روشن می‌گردد که مؤمنان بدون آن که متهم به نقصان و رذیلت معرفتی شوند می‌توانند از مواضع مؤمنانۀ خود دفاع کنند.

فلسفۀ دین ماکس شلر در واقع پدیدارشناسی ذات‌نگرِ دین است. محور مباحث او دربارۀ دین مفهومی تحت عنوان «کنش دینی» است، که شلر آن را نوعی «دادگی» معرفی می‌کند، که در آن امر الوهی/قدسی داده می‌شود. او معتقد است «شخص» در کنش دینی با خدا ارتباط برقرار می‌کند، و تجربۀ این ارتباط منحصربه‌فرد و تحویل‌ناپذیر است. این کنش بداهتی دارد که متفاوت با بداهت مورد نظر در منطق است و از شهود پدیدارشناسانه مایه می‌گیرد. از نظر شلر، کنش دینی بُعدی بنیادین و ذاتی از ابعاد وجودی انسان است. او سه مشخصۀ ذاتی کنش دینی را برمی‌شمرد، که مختص به این کنش هستند، و عبارت‌اند از فراروی از جهان، پر شدن با امر الوهی، و لزوم پذیرش از جانب امر الوهی. به این منظور، ابتدا نگاهی به شناخت شهودی و نقش عاطفه در آن از نظر شلر می‌اندازیم. آنگاه پس از تبیین مفهوم کنش دینی و دادگی امر الوهی و مشخصات آن از نظر شلر، با بررسی و ارزیابی ویژگی‌های طرح‌شدۀ کنش دینی، به چند اشکال می‌رسیم: ارتباط کنش دینی با «خدا» - به مفهوم ادیان ابراهیمی و غیرابراهیمی - وضوح ندارد؛ ویژگیِ فراروی از جهان نیز مستلزم پذیرشِ پیشینیِ «فراجهان» است؛ و روش شلر در تعیین بُعد بنیادیِ انسان با وظیفۀ پدیدارشناسی فاصله‌ای پرناشدنی دارد.

تقابل‌های معرفتی در صورت پافشاری طرفین بر حقانیت خویش و باطل پنداشتن دیگر آراء و عقاید، غالباً به درگیری و نزاع ختم می‌شود و در صورت چشم‌پوشی یکی از آنها از عقیده خویش و پذیرفتن بی‌قیدوشرط دیگر عقاید، به حاکمیت و سلطۀ دیگران می‌انجامد. در این زمینه، ابن‌عربی راهکار سومی را برمی‌گزیند. او به رغم پایبندی به عقیده خود، به دیگر عقاید همچون فرصتی جهت تعالی و معرفت بیشتر می‌نگرد. در نظام فکری ابن‌عربی، هر موجودی به لحاظ هستی‌شناخت، مظهر اسم یا اسمائی از حق تعالی است و از حیث معرفت‌شناختی درک او از حق وابسته به میزان استعداد او در دریافت تجلیات الهی است. ابن‌عربی با گره زدن اختلاف آراء و عقاید به اختلاف استعدادها و تجلیات، ایدۀ دست نیافتنی بودن تمامِ حقیقت را پذیرفته است و این ایده می‌تواند از مهم‌ترین مبانی او در نوع مواجهه با تقابل‌های معرفتی باشد.

آموزۀ بداء یکی از اعتقاداتی است که در روایات شیعی تأکید فروانی بر آن شده است. یکی از مسائلی که باید ذیل این اصل مورد بررسی قرار گیرد بداءپذیری امر محتوم است، که در این پژوهش رویکردهای فلسفی و کلامی معاصر در این باب مورد مطالعه قرار گرفته است. برای این منظور، در میان فیلسوفان معاصر، علامه طباطبایی، و در میان متکلمان، آیت‌الله خویی و میرزا مهدی اصفهانی انتخاب شده‌اند. نوشتار حاضر بر آن است تا نشان دهد: اولاً، در میان عالمان مذکور تنها میرزای اصفهانی، ضمن پذیرش امکان بداء در امور محتوم، وقوع آن را می‌پذیرد. ثانیاً، اگرچه علامه طباطبایی با قاطبۀ فیلسوفان در باب «ارادۀ ذاتی خداوند» اختلاف نظر دارد، او نیز امر محتوم را تغییرناپذیر می‌داند، چرا که بنا به تصریح خودش اختلاف وی با حکیمان پیشین لفظی است. ثالثاً، اگرچه آیت‌الله خویی و میرزای اصفهانی در مباحث «علم و ارادۀ الهی» اشتراکاتی دارند، مسئلۀ «تکذیب رسل توسط خداوند» باعث شده تا دیدگاه‌های متفاوتی اتخاذ کنند.

علوم شناختی دین حوزه‌ای نوظهور از علوم شناختی است که بینش‌هایی را از شاخه‌های مختلف علمی گرد می‌آورد تا تبیین کند انسان‌ها چگونه باورهای دینی را کسب می‌کنند و انتقال می‌دهند. از نظر محققان علوم شناختی دین، مکانیزم‌های ذهنی و شناختی انسان دارای جهت‌گیری‌ها و سوگیری‌های خاصی هستند که او را مستعد پذیرش و انتقال باورهای دینی می‌کنند. در این مقاله، ضمن بررسی مشخصه‌ها و ویژگی‌های این سوگیری‌ها و نحوۀ عملکرد آنها، نشان می‌دهیم که گرچه تمایلات شناختیِ ذاتی انسان ذهن‌های ما را پذیرای دین به طور کلّی می‌کند، اما آنها به خودی خود ظهور و موفقیت باورها و اعمال دینی را که مختص یک فرهنگ خاص هستند تبیین نمی‌کنند. به علاوه نشان خواهیم داد که هرچند مدافعان تبیین‌های شناختی مطالعۀ دین را به عنوان پدیده‌ای «طبیعی» در دستور کار خود قرار داده و می‌کوشند علل طبیعی شکل‌گیری، پذیرش، تقویت و شیوع باورهای دینی را کشف کنند، تلاش‌های آنها به معنای کاستن از اعتبار باورهای دینی و همچنین نفی تبیین‌های «غیرطبیعی» از باورهای دینی نیست.

بر اساس اندیشۀ کانت در دوران نقدی، ایدۀ خدا به عنوان یکی از ایده‌های استعلایی عقل محض مطرح است که عقل نظری با توجه به محدودیت‌هایش نمی‌تواند له یا علیه آن برهانی اقامه کند. اما در دوران پیشانقدی، کانت رسالۀ مستقلی با عنوان «تنها حجت ممکن در تأیید برهان وجود خدا» تألیف کرده و در آن سعی کرده است تا وجود خدا را از طریق براهین عقل نظری اثبات کند. اهمیت این رساله در این است که از یک سو بر خلاف اندیشۀ دوران نقدی برای عقل نظری شأن برهان‌آوری در اثبات وجود خدا قائل می‌شود و از سوی دیگر، بر خلاف سنت ولفی‌ـ‌لایبنیتسی، به جای برهان جهان‌شناختی، برهان طبیعی‌ـ‌الهیاتی را مطرح می‌کند. به علاوه، با محور قرار دادن مفهوم امکان در تقریر برهان وجودی، با تقریر فیلسوفان پیشین - علی‌الخصوص دکارت - مخالفت می‌کند و تقریر جدیدی از آن ارائه می‌دهد. در این مقاله ابتدا مسیر اختصاصی استدلال کانت مبنی بر اثبات وجود خدا را بر مبنای رسالۀ مذکور توضیح داده‌ایم و در مرحلۀ دوم، مستند به برخی پژوهش‌های جدیدتر، نشان داده‌ایم که تعارض بین عنوان کتاب (تنها حجت ...) و محتوای آن (پذیرش دو برهان طبیعی‌ـ‌الهیاتی و برهان وجودی)، که برخی دیگر کانت‌شناسان را به این گمان انداخته که کانت متهافت سخن گفته است، یک تعارض بدوی و برآمده از ترجمۀ خطای اصطلاح Beweisgrund از آلمانی به انگلیسی است.

طبیعت‌گرایی روش‌شناختی، یعنی حذف علل ماورائی در تبیین طبیعت، چه وضعیتی در تاریخ تفکر غرب دارد و در چه فرایندی به عنوان اصلی‌ترین ویژگی علم جدید (science) شناخته شد؟ با بررسی تاریخی تفکر غرب مشخص می‌شود که ریشۀ طبیعت‌گرایی روش‌شناختی به پایان دوره اسطوره و آغار تفکر فلسفی می‌رسد. در یونان باستان،‌ به استثنای فلوطین و تا حدی افلاطون، گفتمان غالب در شناخت طبیعت اکتفا به علل طبیعی بود. در اوایل قرون وسطی، به دلیل گرایش به افلاطون و فلوطین، ماوراءگرایی و استناد به معرفت وحیانی روش دانشمندان در شناخت طبیعت بود. اما در اواخر قرون وسطی، به دلیل نفوذ ارسطو، روش طبیعت‌گرایانه به فضای علمی غرب بازگشت. با نقد ارسطو در رنسانس و انقلاب علمی در قرون شانزدهم و هفدهم شیوۀ جدیدی از طبیعت‌گرایی روش‌شناختی به عنوان روش علم پذیرفته شد. فیزیک کلاسیک با نگاه دئیستی به عالم و نظریۀ تکامل با طرد هر گونه طرح و نظم الهی طبیعت‌گرایی جدید را در فضای علمی تثبیت کردند و همچنان این مشخصه به عنوان پارادایم علم شناخته می‌شود.