جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اصل جواز توسل به عنوان آموزه‌ای مشروع، مورد قبول تمام فرق اسلامی است؛ اما دربارۀ پاره‌ای از مصادیق آن اختلاف نظر وجود دارد. سه مورد از مصادیق مورد اتفاق توسل بدین شرح است: تقرب به خدا با توسل به اسماء و صفات الهی، توسل به اعمال صالح، و توسل به دعای صالحان در حال حیات ایشان. از میان مذاهب اسلامی، عموم سلفیان، با تبعیت از ابن‌تیمیه، توسل به اموات را مطلقاً ممنوع و مصداق بدعت می‌دانند و درباره زندگان نیز توسل به ذوات و جاه و مقام ایشان را مردود و از مصادیق شرک دانسته‌اند. با توجه به مخالفت عموم مسلمانان با این موضع، برخی از صاحب‌نظرانِ معاصرِ سلفی سعی در مستدل کردن دیدگاه خود و پاسخ به اعتراض مخالفان داشته‌اند. در این مقاله ادلۀ این گروه، با ‌تأکید بر دیدگاه‌های ناصرالدین البانی، مورد نقد و بررسی قرار گرفته و ناکافی بودنشان مستدل شده است. رویکرد مقاله، بررسی دلالی و سندی روایات مربوط به توسل است که مورد استناد مخالفان و موافقان بوده است. اثبات مشروعیت توسل، حتی بر اساس مصادر مورد قبول سلفیان، می‌تواند زمینه‌ساز کاستن اختلاف نظرهایی شود که درگیری‌های مذهبی دیرین و سوءاستفادۀ جریان‌های تکفیری معاصر را در پی داشته است.

بداء‌،‌ ظهور و تغییر یافتن آن چیزی است که بر اساس عوامل قضای مشروط الهی مورد تقدیر قرار گرفته است. بداء از معتقدات شیعیان است که در پرتو آن، قدرت مطلق خدای ‌تعالی قابل اثبات و از مباحث مهمّ عصر حاضر است. مسئلۀ پژوهش، تحلیل روایات علائم حتمی ظهور امام زمان عجّ الله تعالی فرجه و وقوع بداء در آن‌هاست که به روش توصیفی _ تحلیلی صورت پذیرفته است. در روایات متعدد نشانه‌های حتمی و غیرحتمی ظهور حضرت حجت عجّ الله تعالی فرجه ذکر شده است که از نشانه‌های حتمی به: صیحۀ آسمانی‌،‌ خروج سفیانی‌،‌ خروج یمانی‌،‌ قتل نفس زکیه و خسف بیداء اشاره شده است. یافته‌های پژوهش بیانگر آنند با توجه به بررسی سندی و دلالت روایات موجود در حتمیت علائم ظهور‌،‌ ممکن است که در خصوص ضعف سندی و ناتمام بودن دلالت آن‌ها و بالتبع تقسیم‌بندی علائم به حتمی و غیرحتمی، مناقشه صورت گرفته و ارتباط لازم و ملزومی میان روایات مدعیِ حتمی بودن آن و زمان ظهور زیر سؤال برود؛ پس این احتمال مطرح می‌شود که از روایات موجود در باب حتمیت نشانه‌های ظهور‌،‌ لزوم تحقق این علائم از جانب خداوند قابل اصطیاد نبوده و چون محتوم شدن امور به ارادۀ الهی است‌،‌ امکان وقوع بداء وجود داشته باشد. در نتیجه با قطع نظر از التزام به عدم رخداد بداء در اصل وقوع نشانه‌های حتمی‌،‌ می‌توان به امکان بداء در برخی جزئیات و ویژگی‌های آن‌،‌ اشاره کرد.

امیرمعزی، یکی از معروف‌ترین شیعه‌پژوهان اروپا، در کتاب «راهنمای ربانی در تشیع نخستین» امامیه را به دو سنت باطن‌گرایانِ غیرعقل‌گرا؛ یعنی مکتب قم، و عقل‌گرایانِ ظاهرگرا در مکتب بغداد تقسیم می‌کند و مدعی است مفهوم «عقل» در امامیۀ نخستین علاوه بر عقل استدلالی برای دریافت امور فراعقلانی نیز کاربرد داشته است؛ ولی در مکتب متکلمان بغداد فقط محدود به عقل استدلالی شد. در نتیجه، اعتقاد به امور فراعقلانی و باطنی از جمله علم الهامی و نیروهای معجزه‌گرِ امامان؟عهم؟ مربوط به شیعۀ نخستین است و در مکتب بغداد این اعتقاد مطرود شد. از آنجا که آثار امیرمعزی، منبع مطالعاتی دانش‌پژوهان غربی بوده، لازم است با مطالعۀ علمی، نظریۀ وی ارزیابی شود تا تشیع حقیقی به جهانیان معرفی گردد. در این پژوهش، ادعای امیرمعزی دربارۀ تغییر مفهوم «عقل» در مکتب قم و مکتب بغداد بررسی و نقد شد. همچنین روایات «علم غیب و قدرت مافوق طبیعی امامان» در دو کتاب حدیثی این دو مکتب؛ یعنی «بصائر الدرجات» و «الإرشاد» تحلیل شد. طبق این تحلیل مشخص شد، بسیاری از روایات علم غیب و قدرت امام در مکتب بغداد نیز طرح شده و طرد کامل روایات این حوزه؛ چنانکه امیرمعزی مدعی است، هرگز صورت نگرفته است. همچنین با بررسی آرای کلامی متکلمان بغداد روشن شد مخالفت‌‌های ایشان با برخی معارف باطنی نه به دلیل فراعقلانی بودن این عقاید، بلکه به دلیل اختلاف در مبنای پذیرش روایات از جمله عدم حجیت خبر واحد بوده است.

سند صحیفۀ امام رضا علیه السلام که در قرن چهارم هجری از دارقطنی، عالم بزرگ ‌اهل‌سنت، نقل شده، در این مقاله مورد بررسی قرار می‌گیرد. ‌‌برخی، عبدالله بن احمد، از راویان این صحیفه را مورد جرح قرار داده‌اند. در این نوشتار پس از بررسی‌ دقیق راویان، ثابت شد که وی علاوه بر این‌که جرحی ندارد، از عالمان و فقیهان صاحب ‌تألیف و مورد وثوق علمای شیعه و سنی بود. بر اساس یافته‌ها، تنها دلیل جرح این راوی، محتوای این صحیفه بود که شامل برخی از احادیث فضایل امیرالمؤمنین علیه السلام و ادلۀ اثبات خلافت بلافصل ایشان است. با رجوع به شرح احوالات ‌‌عبدالله بن احمد در کتب تراجم، عیان شد که منشأ جرح و اتهام کذب به این راوی، ابن‌جوزی است که به دشمنی با خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله و شیعیان، معروف بود. با بررسی تفصیلی اقوال عالمان جرح و تعدیل در سده‌های مختلف، این مطلب به اثبات رسید که قریب به اتفاق عالمان سنی، رأی ‌ابن‌جوزی در مورد ‌‌عبدالله بن احمد را نپذیرفته، روایت او را در کتب خودشان نقل کرده‌اند. بنابراین آنچه قطعی است، رفع اتهام کذب از ‌‌عبدالله بن احمد در سند این صحیفۀ شریف است. فقط کسانی کلام او _ مبنی بر کذاب بودن ‌‌عبدالله بن احمد _ را تکرار کرده‌اند که دشمنی‌شان با اهل‌بیتِ رسول خدا؟صل؟ عیان بوده است.

مهدویت یکی از مهم‌ترین آموزه‌های اعتقادی ادیان بزرگ، به‌ویژه اسلام است که روایات بسیاری از طریق شیعه و اهل‌سنت بر آن وجود دارد و این آموزه جزو معتقدات شیعه و بسیاری از اهل‌سنت است و شماری بسیاری از عالمان اهل‌سنت، آن را جزو مسائل اعتقادی شمرده‌اند. با این حال، در قرون اخیر، برخی از دانشمندان اهل‌سنت، به انکار مهدویت پرداخته که مشهورترین و متقدم‌ترینِ آنان، ابن‌خلدون است. ابن‌خلدون، این آموزه را بر اساس علم عُمران و نظریۀ عصبیتِ خود انکار کرده و البته در ضمن آن کوشیده است به نقد و ردّ روایات مهدویت نیز بپردازد. این نوشتار با روش تحلیلی _ انتقادی، به نقد دیدگاه ابن‌خلدون پرداخته و مدعیات او را در این باب به نقد کشیده و روشن ساخته است که روایات مهدویت در شیعه و اهل‌سنت، به حدّ تواتر است و دانشمندان متقدمِ این دو فرقه، این روایات را در آثار خود گرد آورده‌اند. همچنین، این نوشتار به نقد دیدگاه ابن‌خلدون در باب مهدویت از باب عصبیت پرداخته و اصل عصبیت را فاقد وجهۀ دینی و در تضاد با آموزه‌های اسلامی معرفی کرده و البته بر فرض اذعان به عصبیت، دولت مهدوی را از بالاترین درجۀ عصبیت، که همانا عصبیتِ ایمانی است، برخوردار دانسته است. شایان ذکر است، نظریۀ ابن‌خلدون در قرن اخیر، واکنش‌های بسیاری را برانگیخته و شماری از دانشمندان اهل‌سنت به تبعیت از وی، به انکار مهدویت پرداخته و البته شمار بسیاری دیگر، به ردّ دیدگاه ابن‌خلدون پرداخته‌اند.

حفظ جماعت از جمله آموزه‌های اصیل اسلامی است که همواره در میان مسلمانان جایگاهی ویژه داشته است؛ آموزه‌ای که امروز بیشتر با نام «وحدت» شناخته می‌شود. ائمه‌ معصومین _ صلوات ‌الله‌ علیهم‌ اجمعین _ دستورات و سفارش‌های متعددی در حفظ جماعت و اجتناب از تفرقه داشته‌اند. اما جالب توجه است که حکّام جور هم عموماً از این اصل به مثابۀ دست‌آویز، و در مواردی به عنوان اهرم فشار سیاسی سوءاستفاده کرده‌اند. در این میان، امام حسین علیه السلام در یکی از خطیرترین برهه‌های تاریخ اسلام، آموزۀ حفظ جماعت مسلمین را در حرکت خود لحاظ کرده و در سخنان خود بدان اشاره فرموده است. قول و فعل آن حضرت در مسیر مدینه تا مکه و از مکه تا کربلا، شامل دلالت‌هایی است که با مطالعۀ آن، می‌توان الگویی از حفظ جماعت را ترسیم کرد. این پژوهش می‌کوشد با دلالت‌پژوهی گزاره‌های تاریخی و روایی مربوط به نهضت سیدالشهدا علیه السلام، عناصر و مختصات این اصل را استخراج کند. یافته‌های این پژوهش که مستخرج از گزاره‌های تاریخی و روایی است، دربردارندۀ‌ جماعت حول امام، ویژگی‌های کلی جماعت و نهایتاً مفهوم مقابل جماعت؛ یعنی تفرقه است. نتیجه آن‌که در این عرصۀ‌ مفهومی، وحدت بر مدار امام معنا می‌یابد.

مادران ائمه بانوانی برجسته و برگزیده بوده اند که خدای تعالی آنها را برای مادری بهترین انسان های روی زمین و حجت های خود انتخاب کرده است؛ در کنار حضرت زهرا، سرور زنان عالم، بر اساس مشیت خدا برخی از آنها به صورت کنیزانی زرخرید از مناطق دوردست به خانه های ائمه راه یافته اند، و وجه مشترک همه ی آنها تعالی شان در اوصاف انسانی است. از جمله ی این بانوان، مادر امام سجاد (علیه السلام) است. تعیین تبار مادر امام سجاد(علیه السلام)، یکی از مشکل ترین مسائل تاریخی در سیره و تاریخ زندگی ائمه است. با اینکه همه منابع در کنیز ام ولد بودن مادر امام سجاد (علیه السلام) اتفاق دارند، ولی در اینکه او چه کسی بوده، شاهزاده ایرانی، کنیز معمولی از منطقه ی سیستان یا کابل اختلاف نظر وجود دارد. البته روایات شاهزاده بودنش مشهور است. روایاتی که دلالت دارند او شاهزاده ایرانی و از دختران آخرین پادشاه ساسانی است، در زمان اسارت او در زمان حکومت عمر یا عثمان و یا امیرمومنان اختلاف وجود دارند. با این حال علامه مجلسی روایت امام باقر (علیه السلام) را که مشهور است، پذیرفته، ولی معتقد است، این اسارت در زمان عثمان بوده و ناسخان به اشتباه نام عمر را به جای نام عثمان نوشته اند.

سومین خطبۀ نهج البلاغه، «شقشقیه» نام دارد که در آن، بالاترین مقاصد کلامی در زیباترین قالب‌های بلاغی ارائه شده است. یکی از قالب‌های ادبیِ اعجاب‌برانگیز، استفاده از استعاره‌‌‌‌ها و کنایه‌های متعددی است که امام علی علیه السلام در طی این سخنرانی به کار گرفته است. با بررسی استعاره‌‌‌‌ها و کنایه‌های مذکور دریافت‌ می‌شود که این کلام از سطح سخن معیار و هنجار، فراتر است و موجب برجسته‌سازی در ذهن مخاطب می‌شود. البته برجسته‌سازی از طریق شگردهای مختلفی صورت‌ می‌پذیرد که پژوهش پیش‌ رو، تنها شگردهای استعاره و کنایه را با محوریت چیستی اغراض مفهومی امام علی علیه السلام مورد تحقیق قرار داده است. روش این مقاله توصیفی _ تحلیلی است و نتایج آن نشان‌ می‌دهد که بررسی هر یک از برجسته‌سازی‌های استعاری و کنایی در خطبۀ شقشقیه، مخاطب را به اغراض و مقاصد عمیقی رهنمون‌ می‌سازد؛ مقاصدی چون: جایگاه حقیقی امامت، دیدگاه امام علیه السلام دربارۀ مردم و حکومت، برخی از ویژگی‌های رفتاری خلفای پیشین، و نیز به تصویر کشیدن وضعیت کنونی و گذشته. پی بردن به این گونه اغراض، نقش بسزایی در جهت تحلیل گفتمان امامتِ امام علی علیه السلام در تفکر شیعی دارد.

بنا بر گزارش‌های معتبر اهل‌تسنن، حضرت زهرا؟سها؟ بر خلیفۀ اول، خشم گرفتند و تا آخر زندگی شریفشان با او سخن نگفتند. این واقعیت تاریخی تا حدود اواسط قرن دوم هجری مورد اتفاق علمای اهل‌تسنن بود؛ ولی از آن زمان تا اواسط قرن پنجم هجری، با ظهور نقلی متفرّد، موج جدیدی برای اثبات رضایت نهایی حضرت زهرا؟سها؟ از خلیفۀ اول شکل گرفت؛ روایتی که بعد از گذشت سال‌ها، همچنان دستاویز گروهی از علمای عامه است. این پژوهش با روش توصیفی _ تحلیلی، قدیمی‌ترین اسناد در مورد این ادعا را بررسی کرده و به این نتیجه رسیده که علاوه بر ضعف سندهای روایات، متن آن‌ها با گزارش صحیحین نیز تعارض داشته و لذا بر اساس مبانی عامه مقبول نیست. همچنین به شبهاتی همچون بی‌اطلاع بودن عایشه، سماع شعبی از امیرالمؤمنین؟ع؟، اعتبار مرسلات تابعین، نقل شعبی از ثقات و تقدم مثبت بر نافی، پاسخ داده شده است.

حدیث غدیر و برخی از دیگر نصوص مشهور جانشینی امیرالمؤمنین علیه السلام، جایگاه والایی نزد عموم فرقه‌های اسلامیِ شیعی و غیرشیعی داشته‌اند. در این میان، به‌ویژه به ‌خاطر گمانۀ اهتمام غالیان به روایات فضایل، جای این پرسش است که نصیریه در نقل و اهتمام به نصوص جانشینی چه جایگاهی داشته‌اند؟ بنا بر نتایج این تحقیق، مصادر عمومی نصیری ترجیح داده‌اند از واقعۀ غدیر با اشارۀ مبهم و گذرا و گاه با حذف بخش‌های اصلی ماجرای غدیر عبور کنند؛ ولی مصادر سرّی تقریری کاملاً متفاوت از واقعه ارائه داده‌اند. در نگاه آنان، در روز غدیر اهل حقّ ندای الوهیت امیرالمؤمنین علیه السلام را شنیدند، ولی دیگران، که «مسخ‌شدگان» هستند، ندای پیامبر صلی الله علیه و آله را به ‌صورت جملۀ مشهور «مَنْ کُنْتُ مَولَاهُ فَهَذَا عَلیٌّ مَوْلَاهُ» شنیدند. آداب اباحی غالیان نصیری در غدیر و برخی از اعیاد مشابه نیز تفاوت جدی با سنت شیعی دارد. اعتقاد به الوهیت امیرالمؤمنین علیه السلام در مصادر سرّی نصیریان، مانعی جدی در عنایتشان به مناقب مسلّم امامان علیهم السلام بوده که رنگ و بوی بشری دارد. نصیریان در آثار خود پس از نقل فضایل پذیرفته نزد شیعه و سنی، بارها تصریح کرده‌اند که این روایات مطابق دیدگاه «عامه»، «مقصره»، «شیعه» یا «اهل کدر» و... است و رأی «خاصه» یا «اهل توحید» (نصیریان) چیز دیگری است. آرای نصیریان به‌ عنوان شاخص‌ترین فرقه‌های غالیان خطّابیه با عقیدۀ مشهور شیعه دربارۀ غدیر و وصایت امیرالمؤمنین علیه السلام فاصلۀ بسیار دارد. نصیریه شدیداً از نصوص متواتر جانشینی گریزان بوده‌اند، و حدیث غدیر را نیز کاملاً تحریف کرده‌اند.