جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خطبۀ غدیر مهم­ترین خطبۀ پیامبر است که بسیاری از حوادث مهم بعدی تاریخ اسلام، تحت تأثیر آن قرار گرفت. جملۀ «مَن کُنتُ مَولاهُ فَهذا علیٌ مَولاه» در این خطبه، در بین فریقین بیش‌ترین چالش را نسبت به جملات دیگر خطبه به همراه داشته است؛ با این­که پیامبر(ص) مشابه الفاظ این جمله -مانند «امام»، «خلیفه»، «وصیّ»، و حتی «ولی»- را در قسمت‌های دیگر خطبه به کار برده است. سؤال مطرح این است که ویژگی چالش­برانگیز در این جمله چیست؟ نظریۀ کنش‌گفتاری، به عنوان یک نظریۀ کاربردشناسانه که گفتار را یک کنش ارتباطی و اجتماعی می­داند و با بررسی زبان در بافت، در پی کشف زوایای پنهان معانی است، در بررسی حدیث غدیر حائز اهمیت است. در این مقاله بر اساس دیدگاه کنش گفتاری آستین، تبیین شده است که اگرچه این جمله به ظاهر دارای ساختار خبری است، ولی یک پاره‌گفتار کنشی محسوب می‌شود که علاوه بر کنش بیانی، دارای کنش منظوری و تأثیری است. در کنش منظوری که محور تحلیل زبانی آستین است، به این نتیجه رسیدیم که پیامبر(ص) درصدد انشای حکم است. در این حکم، امام علی(ع) به عنوان ولی امر مسلمین منصوب می‌‌شود. همان­طور که کنش‌هایی مثل عقدکردن و نذرکردن الفاظ و واژگان مخصوص خود را می‌‌طلبد و الفاظ مشابه افادۀ حکم را نمی‌کند، در خطبۀ غدیر هم، اگرچه مشابه این الفاظ به کار برده شده، ولی فقط واژگان تعریف­ شده از جانب خدا است که افادۀ این حکم را می‌‌کند.

بریلویه برای امامان دوازده‌گانۀ شیعه قائل به خلافت و ولایت باطنی هستند و معتقدند که علی(ع) به ‌عنوان اولین امام و خلیفۀ باطنی است و بعد از آن حضرت، یکایک امامان تا امام مهدی(عج) خلفای باطنی می‌باشند. از دیدگاه بریلویه، تعیین امامت و خلافت باطنی، انتصابی است و مردم در تعیین امام و خلیفۀ باطنی، نقشی ندارند و انتخاب ایشان از سوی خداوند متعال است؛ اما در خلافت ظاهری، قائل به انتخابی­بودن خلیفه و امام هستند و انتخاب امام را بر عهدۀ مردم می‌دانند. بریلویه برای امام باطنی شاخصه‌هایی نظیر: علم، علم غیب، افضلیت، شجاعت، کرامت، تصرف و غوثیت، بیان کرده‌اند. نگارنده در این نوشتار با بهره­گیری از روش توصیفی - تحلیلی مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای، به بررسی جایگاه امامت باطنی از دیدگاه بریلویه پرداخته و به این نتیجه رسیده است که آنان در این زمینه، دارای اشتراکات فراوانی با مذهب شیعه هستند.

مسئلۀ جانشینی رسول خدا(ص) را می‌توان پرچالش‌ترین مسئله میان شیعه و اهل سنت از آغاز تاکنون دانست که زمینۀ شکاف عمیق میان آنان را پدید آورد. عالمان شیعه معتقدند که امامت امری الهی بوده و به دلایل وحیانی فقط حضرت امیر(ع)، جانشین پیامبر(ص) معرفی شده است. در مقابل، عالمان اهل سنت افزون بر غیرالهی­دانستن امر خلافت، ابوبکر را به اقتضای هم‌صدایی اکثر صحابه در سقیفۀ بنی‌ساعده، خلیفۀ پیامبر(ص) معرفی می‌کنند. در این میان، گروهی از عالمان اهل سنت می‌کوشند تا وجاهتی وحیانی نیز به خلافت ابوبکر ببخشند؛ از­جمله باید به فخررازی اشاره کرد که در تفسیر خود، در این زمینه قلم‌فرسایی کرده است. او با صدیق­انگاشتن ابوبکر و برشمردن او جزء گروه صدیقان با توجه به آیۀ 69 سورۀ نساء و برداشت خود از آیات ششم و هفتم سورۀ فاتحه مبنی بر معرفی­شدن صدیقان به عنوان پیشوا و مقتدا، مدعی خلافت ابوبکر شده است. در مقالۀ پیش‌ رو با بررسی مقدمات و دلایل قیاس فخررازی، مشخص می‌گردد علاوه بر این‌که نمی‌توان ابوبکر را صدیق نامید و او را از گروه صدیقان برشمرد، تلازمی میان صدیق­بودن و منصب امامت و پیشوایی مردم وجود ندارد. بنابراین بر اساس آیۀ صدیقین نمی‌توان مدعی خلافت ابوبکر شد.

آموزۀ نصب الهی امام که از اندیشه‌های شاخص اعتقادی امامیه می­باشد، تطورات مختلفی را پشت سر نهاده است. از جملۀ مهم­ترین تطورات، طرح نخستین و اجمالی آموزۀ نصب، طرح تفصیلی و نهادینه­کردن آن بین امامیان، و طرح آشکار آن در جامعۀ اسلامی است. در پژوهش حاضر یکی از تحولات اساسی این اندیشه که همان نهادینه ­کردن و عمومیت­ یافتن آن است، مورد کنکاش قرار گرفته است. پژوهش پیش رو با روش توصیفی – تحلیلی سامان یافته است. یافته‌های این پژوهش چنین می‌نمایاند که گر­چه ائمه(ع) پیش از امام باقر(ع) نیز سخن از اندیشۀ نصب به میان آورده بودند، اما این امام باقر(ع) بود که با تلاش­های خویش، اندیشۀ نصب الهی امام را در بین امامیان نهادینه کرد. نتیجۀ نهادینه­شدن این اندیشه در فزونی باورمندان به امامت نصبی و عدم انشقاق بین امامیان در انتخاب جانشین برای امام باقر(ع) است.

رویکرد «امامت تبیینی» در کنار رویکردهای مختلف از امامت‌پژوهی، با تکیه بر منابع وحیانی در صدد بررسی مسائل امامتی است. در مسیر آشنایی با این رویکرد برای امامت‌پژوهان، ضرورتِ إرائۀ تصویری مناسب و جامع برای آن احساس می‌شود. ابتدا با اشاره به جایگاه عظیم مسئلۀ امامت در منابع وحیانی، اهمیت آن در منظومۀ دینی تبیین می‌گردد. سپس با بیان رویکرد‌های متفاوت از امامت‌پژوهی و معرفی اجمالی آنها، به دلیل موقعیت حساس و مهم رویکرد امامت تطبیقی در حوزۀ امامت‌پژوهی، تفاوت‌های اساسی بین دو رویکرد «امامت تبیینی» و «امامت تطبیقی» مورد توجه قرار گرفته است. امامت تبیینی برخلاف تطبیقی، به دنبال توصیف و تبیین مقام حقیقی امام و امامت می‌باشد. این رویکرد با روشی اجتهادی و توجه خاص به استخراج مسائل امامتی از منابع وحیانی، تلاش خود برای بیان تمام نکات مستفاد از منابع را به کار می‌گیرد. هم­چنین در ورود به مسائل امامتی، مانند رویکرد تطبیقی، به جهت رعایت مخاطبِ مخالف، محدودیتی ندارد. منابع رویکرد تبیینی از گسترۀ بیشتری نسبت به تطبیقی بر‌خوردار است و مخاطبین آن غالباً شیعیان و کسانی هستند که به دنبال شناخت مباحث امامت می­باشند و بیشتر از وجود و عدم وجود درون­مایه‌های امامتی پرسش می‌کنند. علاوه بر این، شکل‌گیری رویکرد تبیینی هم­زمان با رشد معرفتی و انگیزۀ فهم معارف بوده و در آن به شدّت بر ادبیات وحیانی تأکید می‌شود.

از جملۀ روش­­های نوین مطالعۀ احادیث تفسیری امامیه، گفتمان­کاوی تاریخی است. در این روش، بر پایۀ بافت­شناسی فکری جامعه در زمانۀ شکل­گیری کتب تفسیری شیعه و کشف آوای متعارض آن، گفتمان نهفته در دل روایات، واکاوی می­گردد. بر پایۀ این روش، «کتاب التفسیر» حسن بن محبوب (149 – 224 ق) از اصحاب امام کاظم(ع)، امام رضا(ع) و امام جواد(ع)، از جملۀ اصحاب اجماع امامیه و از استوانه‌های چهارگانۀ علمی شیعه در عصر خویش، تحلیل شده است. گزارشات تراث­پژوهان حاکی از آن است که این کتاب، در بازۀ زمانی نیمۀ دوم قرن دوم و اوایل سدۀ سوم هجری، یکی از منابع تفسیر روایی شیعه بوده است. بنابراین، مسئلۀ اصلی این پژوهش، محتوا­شناسی تفسیر حسن بن ­محبوب به روش تحلیل گفتمان، و تحلیل جایگاه این تفسیر در تاریخ­نگاری تفسیر امامیه در قرن دوم و سوم هجری است. بر پایۀ دستاورد این پژوهش، مؤلفه­­های گفتمان تفسیری حسن بن محبوب، چهار گفتمان وصایت و امام­­شناسی، تفضیل امیرالمؤمنین علی(ع) و تنقیص خلفا، ولایت و علم امام است. از­این­رو می­توان چنین برآورد نمود که «کتاب التفسیر» ابن­محبوب در رویارویی دیالکتیکی با چهار گفتمان رقیب، گردآوری شده و بازتاب یافته است.