جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

غالیان یکی از گروه‌های تأثیرگذار در دوران امامان بوده‌اند. شناخت این فرقه کمک شایانی به درک مفهوم غلو و تقصیر در روایات و رجال شیعه می‌کند. این فرقه در دوران‌های مختلف، ارتباطاتی با امامیه داشته‌اند. مناسبات میان امامیه و غالیان در دوران امیرالمؤمنین تا امام باقر و از حضرت باقرع تا آستانۀ غیبت کبری، با فراز و فرودهایی همراه بوده است. غالیان دائماً در صدد همراه‌کردن جامعۀ شیعه با خودشان بودند که در این راه به موفقیت‌هایی هم دست پیدا کردند. واکنش امامان و اصحاب ایشان در ابتدا با مدارا همراه بوده است؛ اما بعد از یأس از اصلاح و تغییر غالیان، شدت برخورد و سخت‌گیری حتی تا حذف فیزیکی آنان از میان جامعۀ شیعی ظاهر شده است. در این مقاله با روش توصیفی _ تحلیلی از تأثیرگذاری کم‌وبیش غالیان بر بخشی از جامعۀ امامیه سخن به میان آمده و راه‌های مبارزۀ امامیه برای دفع فتنۀ غالیان در دو بازۀ زمانی مذکور، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

جنگ جمل نخستین نزاع داخلی فراگیر در میان امت اسلامی و از بزرگ‌ترین چالش‌های حکومت امام علیع بود. پژوهشگران عوامل این رخداد را در زمینه‌های تاریخی، فرهنگی و سیاسی آن دیده‌اند و توجهی به نقش خاستگاه‌های شناختی حاکی از وضعیت فکری جامعۀ اسلامی در آن دوره نشده است. نوشتار پیش ‌رو به کمک منابع کتابخانه‌ای و روش توصیفی _ تحلیلی نقش باورهای مورد اختلاف فریقین در شکل‌ گیری نبرد جمل را بررسی نموده‌ است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد، شرایط پس از رحلت پیامبر زمینۀ مساعدی برای شکل‌ گیری باورهای ناصوابی در جامعه ایجاد کرد که برخی از ریشه‌های شکل‌گیری جنگ جمل را باید در میان این باورها جُست؛ باورهایی چون یکسان‌دانستن جایگاه امامت با امارت دنیوی و لازم‌ندانستن شرایطی چون عصمت، دانش دین، تنصیص و افضلیت در امام، عدم برتری امام علیع بر سایر صحابه، وجود جایگاهی ویژه برای عایشه به عنوان ام‌المؤمنین و برای صحابه به عنوان افرادی عادل و غیر‌قابل‌ انتقاد.

زرارة بن اعین، فقیه، محدث و متکلم نامی امامی قرن دوم هجری در کوفه است. زراره و خاندان او یعنی آل‌اعین، از جملۀ شخصیت‌های اثرگذار در فقه، کلام و حدیث امامیه‌ اند که از آنها، احادیث بسیاری در دست است. عملکرد و فهم اجتهادی زراره و پرسش‌های او از امامان معصوم و نیز نقل‌های رسیده از وی، خط فکری زراره را در میان محدثان و متکلمان کوفه برجسته و اثر‌گذار کرده است. واکاوی مؤلفه‌های مفهوم امامت همچون تعریف امامت و ولایت، گسترۀ ولایت، ویژگی‌های مهم امامت _ مثل علم ویژه _ و نیز مناصب و مقامات امام در اندیشۀ زراره و خاندان او، در این نوشتار انجام شده است. بررسی اندیشه‌ها و انگاره‌های راجع‌به‌ امامت در تفکر این محدث و متکلم بزرگ کوفی، ما را به دریافت بهتری از مفهوم امامت نزد جریان محدث _ متلکمان نزدیک می‌کند.

فهم واژۀ «مولی» به‌عنوان محور خطبۀ غدیر و برترین دلیل روایی شیعه بر امامت علیع، علاوه بر تحلیل ادبی و تبادر لفظی، بر دانستن شواهد مختلف و توجه به سیاق خطبه استوار است. با این‌که شواهد درون‌متنی خطبه در فهم معنای «مولی» نقشی محوری دارند، اما کمتر مورد بحث و کاوش سندی قرار گرفته‌اند. یکی از این قرائن مهم که دلالت واژۀ «مولی» را روشن می‌سازد، عبارت «أ لست أولی بکم من أنفسکم» است که پیامبر اکرمصل پیش از بیان «من کنت مولاه فعلی مولاه» فرموده است. از این فقره، در اثبات معنای «اولی به تصرف» برای واژۀ «مولی» و در‌نتیجه، امامت حضرت علیع استفاده شده است. تمرکز برخی نویسندگان متعصب معاصر بر انکار این قرینه و شبهه‌سازی در این زمینه، اهمیت این بحث را دوچندان می‌سازد. در این پژوهش، پس از بیان توضیحاتی راجع‌به جایگاه اثبات تواتر در یقین به صدور روایت، استمرار شرط اصلی تحصیل تواتر، یعنی تعدد طرق در همۀ طبقات، بر اساس دیدگاه علمای حدیث اهل‌سنت در طبقات راویان فراز «أ لست أولی بکم من أنفسکم» مورد بررسی قرار گرفته است. اثبات وجود هفده صحابی در طبقۀ اول و ده‌ها راوی دیگر در هر‌یک از دیگر‌طبقات این روایت، احتمال هر‌گونه تبانی بر جعل این عبارت را منتفی ساخته است. هم‌چنین روشن شد که از نظر دانشمندان فریقین، در این روش نیازی به بررسی سندی و اثبات وثاقت تک‌تک راوایان نیست. بر این اساس، برای نخستین بار صدور این فراز بر اساس منابع اهل‌سنت از طریق تطبیق ضابطۀ تواتر و تبیین اعتراف فریقین به صحت آن، اثبات شده است.

بررسی گزارش‌های مرتبط با فضائل اهل‌بیت علیهم السلام برای شناخت اخبار صحیح و غیرصحیح و تمییز آنها از یکدیگر، بسیار بااهمیت است. در بسیاری از منابع تاریخی و حدیثی، اخبار مناقب اهل‌بیت علیهم السلام گزارش شده است که باید اعتبارشان بررسی شود. اعتبارسنجی باید با استناد به شواهد درونی همچون محتوا، راویان و منابع، و نیز شواهد بیرونی مانند گزارش‌های پیرامونی باشد. این عوامل در هر خبر متغیر و میزان نقش هر‌یک متفاوت است. «خبر ثعبان» نمونه‌ای از این اخبار است که باید با توجه به شواهد، به درستی آن پی برد. این تحقیق با گردآوری شواهد گوناگون و رجوع به منابع کهن، تلاش می‌کند درستی «خبر ثعبان» را بررسی کند. تحلیل گزارش‏ها نشان می‌دهد که تفاوت موجود در نقل‏های خبر، به تنافی آنها منجر نمی‌شود و نوعی هم‌پوشانی در آنها مشاهده می‌شود؛ اما از جنبۀ اِسنادی، منابع و طرق از قوت لازم برخوردار نیستند. با این حال شواهد پیرامون متن و حاشیه، این ماجرا را باورپذیر در نظر می‌آورد.

امامت شیعی به سبک‌های متفاوتی تبیین شده است که گاه دستمایۀ نظریه‌های نادرستی در سه ساحت تاریخ تفکر امامیه، اندیشۀ امامت و رجال‌شناسی می‌شود. شناخت نظریۀ امامت از دیدگاه متهمان به غلو، راه صائب‌اندیشی در این سه ساحت را هموارتر می‌نماید. با واکاوی و چیدمان قطعات باورهای امامتیِ این بخش از اصحاب، روشن می‌شود که آنان تحت آموزش‌های ائمۀ اطهار اندیشۀ منسجمی از امامت را در سطحی بالاتر ارائه نموده‌اند و همین نگاه از زمینه‌های اتهام آنان به غلو شده است. در این اندیشه، قلمروِ امامت شامل همۀ هستی و همۀ موجودات است و جایگاه امامت، زمامداری دین، هدایت و مدیریت جامعۀ انسانی، انتظام جهان تکوین و مهتری در قیامت به اذن و اعطای خداوند می‌باشد. این گروه، ویژگی‌های اصلی امام را انتصاب خداوند، علم ویژه، عصمت و افضلیت می‌دانند و افزون بر این صفات، به فضائلی چون خلقت نوری در عوالم پیشین، ارواح ویژه، خلقت مادیِ برتر، ولایت تکوینی و تشریع احکام برای امام معتقدند. آنان در مبحث تولیت و انتقال امامت، به تبیین سه مؤلفۀ اساسیِ انتقال امامت در فرایندی ویژه، معرفی راه‌های تشخیص امام و تعیین مصادیق امامان دوازده‌گانه پرداخته‌اند. در این اندیشه، وظایفی برای پیروان در قِبال امام تعریف شده است و امام نیز مسئولیت‌هایی در قِبال پیروان خود دارد. هم‌چنین پذیرش ولایت امام، آثار گوناگونی برای پیروان در این جهان و آخرت دارد. آنان معتقدند، امامت در این جهان با استقرار حکومت حضرت مهدیعج و پدیدۀ رجعت و در آخرت با ظهور مقامات امام به اوج شکوه و اهداف خود خواهد رسید. متهمان، با این‌که به امامتی متفاوت و برتر باورمندند، خود را در مسائل امامت از باورهای غالیانه دور نگاه داشته‌اند. در‌ نتیجه اتهام غلو دربارۀ آنان، غلو در اتهام است.

بحران، رویدادی غیرمنتظره و گاه فزاینده است که مشکلاتی را بر جامعه تحمیل کرده و حالتی حاد و بی‌ثبات برای افراد و یا کل جامعه ایجاد می‌کند که رفع و دفعِ آن نیازمند اقداماتی اساسی است. در تاریخ امامت شیعی، سال‌های203 تا260 ق به رهبری و سرپرستی ابناء الرضا؟عهم؟ اختصاص دارد. خُلفا با اتخاذ برخی سیاست‌ها در مقام مشروعیت‌بخشی به خلافت خود و ابطال حقِّ ائمه؟عهم؟‌‌‏‌‌‌‏‌‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌ برآمدند که البته، ابناء الرضا؟عهم؟ _ با تدابیر خاص و اتخاذ برخی تصمیم‌ها _ توانستند از تحقّق این امر جلوگیری کنند. در این مقاله که با روش توصیفی _ تحلیلی سامان یافته، مجموعه اقدامات و اصول مدیریتی ائمهٔ متأخر شیعه؟عهم؟‌‌‏‌‌‌‏‌‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌ برای پیش‌گیری از بحران و آمادگی رویارویی با آن و همچنین ارایهٔ راهکارهای مقابله‌ای و بازدارنده _ در سه مرحلهٔ «قبل از وقوع بحران‌»، «هنگام وقوع بحران» و نیز «پس از وقوع بحران» _ معرفی و دسته‌بندی شده است؛ اصول و اقدماتی که در عصر حاضر نیز می‌توانند مورد توجه و اتباع باشند.

به ‌رغم تفاوت‌های مبنایی در پاره‌ای از مباحثِ مربوط به امامت و باورداشتِ قائمیت میان امامیان و زیدیان، گزارش‌های در دسترسْ از همگراییِ در خور توجه این دو گروه حکایت دارد. این همگرایی که در عصر غیبت با تدوین جوامع حدیثی و آثار اختصاصی از سوی مؤلفانِ امامی، بروز و ظهورِ بیشتری یافت_ از سوی پاره‌ای از خاورشناسان_ به عدم اصالت و فقدان مستنداتِ تاریخی در عصر حضور متهم شد. بی‌گمان، بازسازیِ آثارِ مفقود شدهٔ متقدمان زیدیه و درنگ در گزارش‌های بازسازی شده با هدف سنجشِ همگرایی پیش‌گفته و پاسخ به انتقاداتِ یادشده سودمند است.‌ ابو سعید رواجنی_ عالمِ زیدی عصر حضور _ با نگارش آثارِ اختصاصی در مهم‌ترین مباحثِ امامت و مهدویت، نقشِ قابلِ اعتنایی را در انتقال میراث حدیثیِ زیدیه به جوامع علمی سده‌های بعد داشته است. بازسازیِ تک‌نگاری او با عنوانِ أخبار‌ المهدی، افزون بر آن‌ که از وجود پاره‌ای از مهم‌ترین باورهای امامتی و مهدویتی امامیه در عصر حضور حکایت دارد، از همگرایی زیدیان متقدم و امامیانِ سلف نیز سخن می‌گوید. حصرِ شمار امامان؟عهم؟ به دوازده تن، نَسَب ایشان، غیبت طولانی قائم و تولّد مخفی او، از مهم‌ترین فوائد کلامیِ بازسازیِ این اثر است.

بنی‌هاشم و خاندان پیامبر(ص) پس از رحلت ایشان به حاشیه رانده شدند. یکی از نظریات مطرح در تبیین این پدیدۀ تاریخی، وجود تفاهمات پیشینی برخی اصحاب در دوران حیات پیامبر؟صل؟ می‌باشد. با این حال، از سویی نشانه‌ها، سویه‌ها و زمینه‌های این تفاهمات مورد واکاوی کافی قرار نگرفته است و از سوی دیگر، عمدتاً ادلۀ ارائه‌شده اندک بوده و یا در مواردی از دلالت بر مدعا قصور داشته‌ است. بدین‌رو در جُستار حاضر در صدد بررسی و تحلیل نشانه‌های پیدایش، ابعاد، روند و زمینه‌های جریانی هستیم که در دوران پیامبر؟صل؟ نوعی از تحزّب را در برابر بنی‌هاشم شکل داده بود. بر اساس این پژوهش، تحزّبی جدّی در میان برخی مسلمانان قریشی و غیر‌قریشی علیه بنی‌هاشم وجود داشته که رقابت‌های پیشا‌اسلامی، نبردهای عصر نبوت، چشم‌انداز جانشینی و عدم تسامح امام علی بن ابی‌طالب(ع) در دین، به نحو چشمگیری در پیدایش آن نقش داشته است.

فرقۀ واقفیه با استفاده از روایاتی، غسل امام پیشین توسط امام بعدی را یکی از نشانه‌های امامت تلقی کرده‌اند و از این راه، نسبت به امامتِ امام رضا(ع)، که هنگام غسلِ بدنِ مطهرِ امام کاظم(ع) _حداقل در ظاهر_ در بغداد حضور نداشتند، اشکال می‌کردند. این مسئله، در عمل به شکل یک قاعدۀ کلامی مهم درآمده است و در صورتِ پذیرشِ آن توسط امامیه، می‌تواند علاوه بر امامت امام رضا(ع)، در امامت امام جواد(ع) نیز تشکیک کند؛ چرا‌که ایشان نیز _حداقل در ظاهر_ در غسل پدر حاضر نبوده‌اند. از‌این‌رو، بررسی این مهم، اهمیت بسزایی دارد. از مهم‌ترین گام‌ها در بررسیِ این قاعده، بررسی معنای آن _ بر فرضِ صدورِ اصل آن_ است. در همین راستا، این مقاله در پی بررسی احتمال‌های گوناگونی است که می‌توان از این قاعده تصور کرد. هم‌چنین می‌کوشد تا با استفاده از قرینه‌های مختلفِ لفظی و تاریخی و با نگاهی جامع به همۀ مدارکِ این قاعده، بهترین احتمال معنایی را برای آن مشخص سازد.