جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلۀ جانشینی رسول خدا(ص) را می‌توان پرچالش‌ترین مسئله میان شیعه و اهل سنت از آغاز تاکنون دانست که زمینۀ شکاف عمیق میان آنان را پدید آورد. عالمان شیعه معتقدند که امامت امری الهی بوده و به دلایل وحیانی فقط حضرت امیر(ع)، جانشین پیامبر(ص) معرفی شده است. در مقابل، عالمان اهل سنت افزون بر غیرالهی­دانستن امر خلافت، ابوبکر را به اقتضای هم‌صدایی اکثر صحابه در سقیفۀ بنی‌ساعده، خلیفۀ پیامبر(ص) معرفی می‌کنند. در این میان، گروهی از عالمان اهل سنت می‌کوشند تا وجاهتی وحیانی نیز به خلافت ابوبکر ببخشند؛ از­جمله باید به فخررازی اشاره کرد که در تفسیر خود، در این زمینه قلم‌فرسایی کرده است. او با صدیق­انگاشتن ابوبکر و برشمردن او جزء گروه صدیقان با توجه به آیۀ 69 سورۀ نساء و برداشت خود از آیات ششم و هفتم سورۀ فاتحه مبنی بر معرفی­شدن صدیقان به عنوان پیشوا و مقتدا، مدعی خلافت ابوبکر شده است. در مقالۀ پیش‌ رو با بررسی مقدمات و دلایل قیاس فخررازی، مشخص می‌گردد علاوه بر این‌که نمی‌توان ابوبکر را صدیق نامید و او را از گروه صدیقان برشمرد، تلازمی میان صدیق­بودن و منصب امامت و پیشوایی مردم وجود ندارد. بنابراین بر اساس آیۀ صدیقین نمی‌توان مدعی خلافت ابوبکر شد.

آموزۀ نصب الهی امام که از اندیشه‌های شاخص اعتقادی امامیه می­باشد، تطورات مختلفی را پشت سر نهاده است. از جملۀ مهم­ترین تطورات، طرح نخستین و اجمالی آموزۀ نصب، طرح تفصیلی و نهادینه­کردن آن بین امامیان، و طرح آشکار آن در جامعۀ اسلامی است. در پژوهش حاضر یکی از تحولات اساسی این اندیشه که همان نهادینه ­کردن و عمومیت­ یافتن آن است، مورد کنکاش قرار گرفته است. پژوهش پیش رو با روش توصیفی – تحلیلی سامان یافته است. یافته‌های این پژوهش چنین می‌نمایاند که گر­چه ائمه(ع) پیش از امام باقر(ع) نیز سخن از اندیشۀ نصب به میان آورده بودند، اما این امام باقر(ع) بود که با تلاش­های خویش، اندیشۀ نصب الهی امام را در بین امامیان نهادینه کرد. نتیجۀ نهادینه­شدن این اندیشه در فزونی باورمندان به امامت نصبی و عدم انشقاق بین امامیان در انتخاب جانشین برای امام باقر(ع) است.

رویکرد «امامت تبیینی» در کنار رویکردهای مختلف از امامت‌پژوهی، با تکیه بر منابع وحیانی در صدد بررسی مسائل امامتی است. در مسیر آشنایی با این رویکرد برای امامت‌پژوهان، ضرورتِ إرائۀ تصویری مناسب و جامع برای آن احساس می‌شود. ابتدا با اشاره به جایگاه عظیم مسئلۀ امامت در منابع وحیانی، اهمیت آن در منظومۀ دینی تبیین می‌گردد. سپس با بیان رویکرد‌های متفاوت از امامت‌پژوهی و معرفی اجمالی آنها، به دلیل موقعیت حساس و مهم رویکرد امامت تطبیقی در حوزۀ امامت‌پژوهی، تفاوت‌های اساسی بین دو رویکرد «امامت تبیینی» و «امامت تطبیقی» مورد توجه قرار گرفته است. امامت تبیینی برخلاف تطبیقی، به دنبال توصیف و تبیین مقام حقیقی امام و امامت می‌باشد. این رویکرد با روشی اجتهادی و توجه خاص به استخراج مسائل امامتی از منابع وحیانی، تلاش خود برای بیان تمام نکات مستفاد از منابع را به کار می‌گیرد. هم­چنین در ورود به مسائل امامتی، مانند رویکرد تطبیقی، به جهت رعایت مخاطبِ مخالف، محدودیتی ندارد. منابع رویکرد تبیینی از گسترۀ بیشتری نسبت به تطبیقی بر‌خوردار است و مخاطبین آن غالباً شیعیان و کسانی هستند که به دنبال شناخت مباحث امامت می­باشند و بیشتر از وجود و عدم وجود درون­مایه‌های امامتی پرسش می‌کنند. علاوه بر این، شکل‌گیری رویکرد تبیینی هم­زمان با رشد معرفتی و انگیزۀ فهم معارف بوده و در آن به شدّت بر ادبیات وحیانی تأکید می‌شود.

از جملۀ روش­­های نوین مطالعۀ احادیث تفسیری امامیه، گفتمان­کاوی تاریخی است. در این روش، بر پایۀ بافت­شناسی فکری جامعه در زمانۀ شکل­گیری کتب تفسیری شیعه و کشف آوای متعارض آن، گفتمان نهفته در دل روایات، واکاوی می­گردد. بر پایۀ این روش، «کتاب التفسیر» حسن بن محبوب (149 – 224 ق) از اصحاب امام کاظم(ع)، امام رضا(ع) و امام جواد(ع)، از جملۀ اصحاب اجماع امامیه و از استوانه‌های چهارگانۀ علمی شیعه در عصر خویش، تحلیل شده است. گزارشات تراث­پژوهان حاکی از آن است که این کتاب، در بازۀ زمانی نیمۀ دوم قرن دوم و اوایل سدۀ سوم هجری، یکی از منابع تفسیر روایی شیعه بوده است. بنابراین، مسئلۀ اصلی این پژوهش، محتوا­شناسی تفسیر حسن بن ­محبوب به روش تحلیل گفتمان، و تحلیل جایگاه این تفسیر در تاریخ­نگاری تفسیر امامیه در قرن دوم و سوم هجری است. بر پایۀ دستاورد این پژوهش، مؤلفه­­های گفتمان تفسیری حسن بن محبوب، چهار گفتمان وصایت و امام­­شناسی، تفضیل امیرالمؤمنین علی(ع) و تنقیص خلفا، ولایت و علم امام است. از­این­رو می­توان چنین برآورد نمود که «کتاب التفسیر» ابن­محبوب در رویارویی دیالکتیکی با چهار گفتمان رقیب، گردآوری شده و بازتاب یافته است.

ابوتراب یکی از کنیه‌های علی(علیه السلام) است. اما دشمنیهای کینه توزانه به ویژه در دوره بنی امیه از سویی، و حب افراطی علاقه‌مندان از سوی دیگر باعث شده زمینه صدور روایت کنیه ابوتراب در بین مجادلات و دیدگاه مذمت و منقبت آمیز قرار گیرد. به طوری که اکنون در منابع شیعه و اهل سنت دو دسته روایات درباره خاستگاه اطلاق این عنوان از سوی پیامبر بر علی(علیه السلام) ذکر شده است. اتان کلبرگ در مقاله ابوتراب مدعی است ابوتراب نه از روی مدح، بلکه از روی نکوهش و مذمت، به علی(علیه السلام) اطلاق شده و شیعیان با جعل احادیث به نفع علی ابن ابی طالب(علیه السلام) این عنوان را از مذمت به منقبت برگرداندند. این مقاله با رویکردی تحلیلی تاریخی، ضمن جستجوی روایات نقل شده در منابع شیعه و اهل سنت به نقد دیدگاه کلبرگ، و زمینه‌های ظهور این نقل‌ها پرداخته است. دو نقد کلی دیدگاه کلبرگ عبارتند از: نفی تغییر تدریجی ذمّ به مدح توسط شیعیان و عدم فحص کامل ایشان درباره خاستگاه‌های این کنیه در منابع شیعه و اهل سنت.

خطبه غدیر به عنوان یکی از مهم‌ترین سخنرانی‎های پیامبر اکرم(ص) در میان جمع کثیری از مسلمانان در سال دهم هجرت ایراد گشته و حاوی پیام‌های بسیار مهمی است که مطالعه دقیق آن برای آشنایی با ماهیّت حقیقی دین اسلام و ارکان اصلی آن ازجمله امامت و ولایت، ضروری می‎نماید. از آنجا که این خطبه در سه نقل متفاوت گزارش شده، لذا بررسی دقیق محتوای آن‌ها به منظور کشف ارتباط این متون جهت دستیابی به محتوای کامل فرمایش پیامبر اکرم(ص)، نیازمند بهره‌گیری از روش‎های تحقیق میان‌رشته‌ای متن محور و معتبری است که قابلیّت تجزیه دقیق متون و ترسیم الگوی کلی متن را داشته باشد. به همین منظور در این پژوهش تلاش شده با بهره‌گیری از روش‌ «تحلیل محتوا»، ابتدا هرکدام از سه متن گزارش شده به‌عنوان خطبه غدیر، جداگانه تحلیل و سپس با استفاده از تکنیک «تحلیل محتوای مقوله‌ای»، ساختار هندسی هرکدام از این متون به جهت مقایسه تطبیقی با یکدیگر ترسیم گردد. یافته‎های تحقیق نشان می‌دهد این سه گزارش با وجود اختلافات اندک، شباهت‌های محتوایی بسیاری داشته و بر مضامین و مقوله‌های خاص و ثابتی تأکید دارند و این قابلیّت را ایجاد می کند تا ساختار هندسی آن‌ها با یکدیگر ادغام شوند. بی شک نتایج این تحقیق، زمینه اثبات اصالت و اعتبار هر سه خطبه را فراهم می آورد

نبوت رسالتی الهی برای هدایت و راهنمایی انسان‌ها است که دو نوع تشریعی و تبلیغی داشته و هر دوی آن خاتمه یافته است. شیعه امامیه معتقد است پس از خاتمیت، امامت با نصب الهی جانشین نبوت شده و به هدایت و راهبری مردم همت می‌گمارد. باور به وجود امامت پس از خاتمیت، شبهه «نقض خاتمیت» را به دنبال دارد، اثبات تفاوت بین نبوت تبلیغی و امامت می‌تواند این شبهه را برطرف کند، از این رو، این پرسش مطرح می‌شود که آیا نبوت تبلیغی و امامت از حیث کارکرد و رسالت، با هم تفاوت دارند یا خیر؟، جستار پیش‌رو بر آن است که با ابزار کتابخانه‌ای و روش تحلیل و سنجش داده‌ها به بررسی تطبیقی کارکرد این دو منصب الهی بپردازد. نتیجه به دست آمده حاکی است؛ نبوت تبلیغی عمده کارکردش تبلیغ شرایع گذشته، تحکیم حاکمیت نبی صاحب شریعت و ارائه طریق است اما امامت، علاوه بر آن، مسئول تحقق بخشیدن دستورات الهی، تشکیل حکومت دینی و نفوذ در نفوس مستعده در راستای هدایت تکوینی است.

پس از رحلت پیامبر (ص) جریانی‌هایی تلاش می‌کنند تا از طریق فرافکنی، خطوط فکری مردم را متناسب با خواست خود تغییر دهند. در این زمان قدرت‌خواهی فزونی یافت مرجع تراشی دینی جای الگوهای حقیقی را گرفت و حاکمان سعی کردند که با فرافکنی به روش‌های مختلف، همچون تحریک احساسات، تفرقه‌افکنی و... مردم را متقاعد کرده و جایگاه امام(ع) را در جامعه تضعیف کنند. نوشتار پیش رو به روش توصیفی- تحلیلی ضمن واکاوی بسترهای زمینه‌ساز فرافکنی، به بررسی شیوه‌های فرافکنی مخالفان و در نهایت به تبیین راهبردهای امام علی(ع) در مواجهه با فرافکنی‌ها را مورد بررسی قرار داده است. طبق بررسی انجام گرفته، شیوه‌های پیشگیرانه، و راهبردهای تدافعی، مهم‌ترین عملکردهای حضرت در مقابله با فرافکنی مخالفان است. بیشترین روش تدافعی امام(ع) گفتمان و استدلال است که مشهورترین آن‌ها خطبه‌ها و نامه‌های حضرت است. علاوه بر این، حضرت علی (ع) شیوه‌های پیشگیرانه مثل روشنگری، افشاگری و... را همزمان و توأمان با گفتمان و نامه‌نگاری و ایراد خطبه به کار گرفتند. ارزیابی کلی از سیاست مقابله‌ای امام علی(ع) این است که حضرت در سیاست خود با رعایت اصل صداقت و درستی، توانسته است با جریان فرافکنی مقابله کند و حقیقت شیعه و شخصیت حقیقی خود را درتاریخ زنده نگه دارد. برخی از این سیاست‌ها کوتاه مدت و برخی دراز مدت به نتیجه رسیده است.

رجعت یکی از ضروریات مذهب تشیع بوده و ادلۀ فراوانی بر حقّانیت آن وجود دارد. کتب و مقالات متعددی از صدر اسلام تا به حال، با بهره­مندی از آیات، روایات و تحلیل­های عقلی، به نقد و یا اثبات این نظریه پرداخته­اند. اهل سنت و سلفی­های ایرانی، رجعت در امت اسلام را نپذیرفته­اند و اعتقاد به آن را غلوآمیز می­پندارند و در ردّ امکان آن، به آیاتی از قرآن استناد می­کنند و اکثر روایات این باب را مجهول، مرسل و ضعیف می­پندارند. بزرگان شیعه در اثبات امکان و لزوم تحقّق رجعت، به آیات قرآن استناد می­ کنند و اکثر روایات مربوط به رجعت را صحیح دانسته و از آنها تواتر را برداشت می­کنند. در میان سلفی­های ایرانی، عبدالوهاب فرید تنکابنی و سید ابوالفضل برقعی، اشکالات متعددی را بر عقیدۀ رجعت مطرح کرده­اند. نگارنده بر آن است تا با محوریت آیات قرآن و روایات تفسیری، به نقد و بررسی شبهات وارده در کتاب «اسلام و رجعت» اثر عبدالوهاب فرید تنکابنی و بخش­هایی از کتاب­ «بررسی علمی در احادیث مهدی» و«تابشی از قرآن» اثر سید ابوالفضل برقعی بپردازد.

سورۀ مائده یکی از سوره­های بلند قرآن، و آخرین سورۀ نازل‌شده بر رسول خدا(ص) است. در این سوره آیاتی ازجمله آیات ولایت، تبلیغ و اکمال وجود دارد که مفسران شیعه برای اثبات ولایت امیرالمؤمنین(ع)، به آنها استناد می‌کنند. ناسازگاری سیاق پیشین و پسین آیۀ سوم این سوره (آیه اکمال)- که مربوط به گوشت‌های حرام است- با مسئلۀ اکمال دین، مفسران را بر آن داشته که راهکارهایی برای حل این معضل تفسیری ارائه دهند؛ راهکارهایی مانند: عدم پیوستگی در صدور، پراکندگی در نزول، و یا معترضه­ بودن عبارت «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُم». در این پژوهش، با استفاده از روش «تفسیر ساختاری» و ابزارهای آن، راهکار علمی جدیدی در حل این معضل تفسیری ارائه می‌شود؛ راهکاری که نه ‌تنها مسئلۀ ناسازگاری ظاهری سیاق را در آیه اکمال، برای نخستین بار می­‌گشاید، بلکه نمای جدیدی از سورۀ مائده ارائه می‌کند، که ارتباط بین آیات با مسئلۀ ولایت روشن‌تر خواهد شد. در این سوره خداوند بر مسئلۀ ولایت به عنوان مهم­ترین نعمت برای جامعۀ انسانی تأکید کرده است، که سایر نعمات مادی و معنوی در پرتو آن قابلیت بهره‌برداری پیدا می­‌کنند. خداوند در سورۀ مائده، ویژگی­های حاکم شایسته و وظایف مردم در برابر او را بیان­ می­کند؛ تطبیق این ویژگی­ها با گزاره­های تاریخی به­ جا مانده از سدۀ نخست هجری، خود مبین حقانیت ولایت امیرالمؤمنین(ع) است؛ هرچند نامی از آن حضرت در این سوره ذکر نشده است.