جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

احادیث مشهور به «امان» به عنوان یکی دیگر از دستمایه های اعتقادی امامیه، دلیلی بر اثبات افضلیت اهل بیت علیهم السلام نسبت به صحابه است که حقانیت ایشان برای خلافت و جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و امامت بر امّت را ثابت می نماید. این احادیث با تعدد طرق در منابع اهل سنت، روایات مقبولی هستند که در آنها «اهل بیت» علیهم السلام و «صحابه» با الفاظ مختلف از سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، مایه امنیت امّت یا اهل زمین و یا بسان ستارگان هدایتگر معرفی شده اند؛ این نوشتار با اعتبار سنجی مجموع اسناد و طرق این حدیث و بررسی معارضات، نقل صحیح و اصلی این حدیث نبوی در امان بودن اهل بیت را بر خلاف صحابه ثابت نموده و کوشیده است انحصار جایگاه اهل بیت علیهم السلام در امنیت بخشی به امت را اثبات و ادعای ایشان مبنی بر امان بودن صحابه را باطل نماید.

«دایره‌المعارف قرآن لیدن»، کامل‌ترین مجموعه اسلامی موجود، به زبان انگلیسی است که در پنج جلد و بالغ بر 1000 مقاله می‌باشد. «مقاله صفین» به عنوان یکی از مدخل‌ها در حیطه شیعه‌شناسی و تاریخ صدر اسلام، مشتمل بر نکات قابل نقد و در تعارض با منابع ‌روایی است. بدین‌رو، پژوهش حاضر به شیوه توصیفی–تحلیلی به نقد و بررسی این مقاله براساس نهج‌البلاغه، شروح آن و منابع تاریخی پرداخته‌است. مطالبی ناروا همچون بیانِ جهت‌گیری دوگانه امام‌علی(ع) در قصاص قاتلان عثمان به عنوان علت اصلی شروع جنگ، تشبیه کردن نیرنگ عمروعاص به رفتار امام(ع) در جنگ جمل، استفاده از لغات مبهم و دوپهلو در جریان حکمیت و ناجوانمردانه شمردن قتل عثمان از جمله نکات قابل بررسی است که در «مقاله صفین» ذکر شده‌است. یافته‌ها نشان داد که؛ خانم «ماریا دکاکه» نویسندة «مقاله صفین»، به کتاب نهج‌البلاغه به عنوان مهم‌ترین اثر نپرداخته و حتی با وجود استفاده از کتب تاریخی معتبر، به شیوه علمی و جامع‌نگرانه از آن‌ها استفاده نکرده‌است. هم‌چنین استفاده از لغات مبهم و دوپهلو در مقاله، موجب سوء تفاهم و مخدوش‌سازی چهره امام(ع) شده‌است.

«مشروعیت سیاسی» به عنوان مهمترین مسألة کلام سیاسی است. نظریة «قهر و غلبه» یکی از دیدگاه‌های مشروعیت در کلام سیاسی اشاعره و اهل حدیث به حساب می‌آید؛ بر اساس این دیدگاه، در صورتی که شخصی از طریق اعمال زور و غلبة بر دیگران، قدرت را به دست گیرد، امامت و حکومت وی دارای مشروعیت خواهد بود. مقالة حاضر به تبیین تاریخی دیدگاه متکلمان اشاعره در باب قهر و غلبه و همچنین بیان ادلة ایشان در اثبات این دیدگاه و نقد آن می‌پردازد. بر این اساس، سؤالات اساسی تحقیق این است که مراد از دیدگاه قهر و غلبه چیست؟ ادلة اشاعره و اهل حدیث بر اثبات مشروعیت از طریق قهر و غلبه چیست و چگونه ارزیابی می‌شود؟ این مقاله با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع معتبر کلامی، حدیثی و تاریخی اهل سنت و جماعت، به تحلیل مسائل فوق پرداخته و به این نتیجه رسیده است که اصل دیدگاه و ادلة ایشان با اشکالات اساسی همچون حجیت عمل صحابه، عدم تفکیک میان مشروعیت سیاسی و وظیفة مردم، کاشفیت قهر و غلبه از رضایت الهی، پارادوکسیکال بودن قهر و غلبه و همچنین آیات و روایات دالّ بر ضرورت مقابلة با حاکم ستمگر مواجه است.

جامعه اسلامی در رویارویی با مسئله جانشینی پیامبر  رویکردهای متفاوتی برگزیده‌اند. برخی به «امامت منصوص» باورمند بوده و دسته‌ای دیگر معتقدند که جانشینی ایشان به مردم واگذار شده است. از جمله مستندهای گروه نخست، گزاره دعوت حضرت محمد  از قبیله «بنی عامر بن صعصعه» در دوره مکی است. بر اساس گزارش منابع تاریخی پیامبر  در پاسخ قبیله مذکور که واگذاری جانشینی آن حضرت را، شرط پذیرش اسلام خود قرار دادند، بر پیشوایی الهی تاکید نمود. این نوشتار با سنجش گزارش یاد شده بنابر مبانی رجالی اهل سنت، با روش نقد بیرونی و درونی میزان اعتبار این نقل را کاوش می‌نماید. بر اساس یافته‌های پژوهش، افزون بر توثیق راویان، از سوی عالمان اهل سنت تضعیف‌هایی نیز بیان گردیده که بنابر مبانی رجالی اهل تسنن در نقد آن‌ها کارساز نیست، محتوای آن نیز با قرآن، روایات نبوی و عقل سازگار است. از این رو گزارش مورد بحث معتبر است؛ و بر اساس آن اهتمام نبوی بر بیان امامت الهی قابل اثبات است.

لزوم افضلیت به معنای برتری، یکی از شرایط امامت در مکتب تشیع است. برخی اهل‌سنّت نیز همچون شیعه در این باره می‌اندیشند. مدعای اصلی آن است که امام باید برتر از افراد امتش و یگانۀ روزگار در دوران امامتش باشد. اما پرسش اصلی نگارنده در این نوشتار، از جنس دیگری است. نویسنده به دنبال تعیین گسترۀ افضلیت امام _ با محوریت امامت عامه، نه فقط امامان اهل‌بیت علیه السلام _ است. این‌که امام باید افضل و برتر از دیگران باشد، سخنی است و این‌که او باید در چه اموری افضل باشد، سخنی دیگر که همین، دغدغۀ نویسنده در این مقاله است. دیدگاه‌های متنوع و متفاوتی از متکلمان شیعی ارائه شده است که خالی از ابهام نیستند. در این نوشتار، اشاره‌ای کوتاه به لزوم افضلیت امام شده، آن‌گاه با روش عقلی _ نقلی بر تبیین گسترۀ افضلیت امام تمرکز شده است. بر اساس مهم‌ترین دستاوردهای این پژوهش، امام باید در آن اموری برتر از دیگران باشد که برای همان امور به امامت برگزیده شده است؛ هرچند امامان اهل‌بیت علیه السلام در امور دیگری نیز سرآمد دیگران هستند.

بی‌گمان مراجعه به سیره و سخن پیامبر اکرم؟صل؟ بهترین راهگشا برای ارائۀ اندیشه‌ای دینی و کارآمد در حوزۀ وحدت و تقریب است. از سنت مشترک اسلامی چنین به دست می‌آید که رسول خدا؟صل؟ همواره نسبت به مسئلۀ امامت و جانشینی _ که نخستین نقطۀ جدایی امّت اسلام بوده است _ هشدار داده و مسیر وحدت و تقریب را نیز تنها در این طریق دانسته است. نوشتار پیش رو با تمسک به سنّت پیامبر اسلام؟صل؟ مسیر وحدت و تقریب را با الگوی امامت‌محور تبیین کرده و تحقق آن را امکان‌پذیر دانسته است. در این دیدگاه، وحدت اسلامی با توافق بر اصول مسئلۀ امامت، و تقریب نیز با ایجاد گفتمانی مشترک و امامت‌محور حاصل خواهد شد. این گفتمان باید زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی برای گفتگو بر سر مسئلۀ امامت را بگشاید و در گام نخست، حقیقت باورهای فرقه‌های اسلامی و مبانی آنها را فاش ‌نماید و سوء‌تفاهمات را برطرف ‌کند. مهم‌ترین راهبردهای این نظریه عبارت است از: بازگشت به ریشۀ اختلاف، روشنگری در حقایق دینی و تاریخی و مرزبندی میان وحدت و تقریب با اتحاد و همزیستی اجتماعی.

در تفاسیر روایی و جوامع حدیثی امامیه، احادیثی یافت می‏شوند که معنای باطنی واژۀ «نور» را در بیشتر آیات حاوی آن، شخص امیرمؤمنان یا امامان معصوم علیهم السلام دانسته ‏اند. این تأویل، راهی برای بداندیشان هموار نموده است تا شیعیان را به «روی‌گردانی از ظاهر» و «بطن ‏گرایی» متهم کنند. پژوهش حاضر، ضمن معناشناسی واژۀ «نور» و تبیین میدان معنایی آن، آیات حاوی این واژه و روایات ذیل آنها را برشمرده و به تأویل‏ شناسی آن پرداخته و در ادامه، دلالت واژۀ «نور» بر معنای امام را از رهگذر دلالت ‏های منطقی الفاظ نیز اثبات کرده است. نتیجه این‌که ضمن معتبر شمردن معنای ظاهری «روشنایی» برای واژۀ «نور» در تفسیر، تأویل این کلمه به مصادیقی چون کتاب و امام را به جهت وجود شاخصۀ هدایتگری در آنها دانسته است که با شواهدی مانند عقل، سیاق و سایر اخبار معتبر فریقین، تقویت می‏شود. بنابراین نه ‏تنها اتهام عدول از ظواهر و توجه محض به بواطن مردود است، بلکه تأویل نور به امام، علاوه بر روایات، با مبانی علم معناشناسی، سیاق و مبحث منطقی دلالت الفاظ نیز تقویت می ‏شود.

علم غیب پیامبر(ص) و امامان(ع) از دیرباز دستاویزی برای شبهه‌افکنان بوده است. یکی از شبهات این است که: حضور انسان معصوم در صحنه‌های هولناکی که می‌داند آسیبی در آنها نخواهد دید، چه فضیلتی برای وی محسوب می‌شود؟ مقالۀ حاضر با تمرکز بر حادثۀ «لیلة‌المبیت»، به روش توصیفی _ تحلیلی، مهم‌ترین پاسخ‌های اندیشمندان به شبهۀ مذکور را بررسی می‌کند و نشان می‌دهد، یکی از اسباب تفاوت و تعدد پاسخ‌ها، اختلاف‌نظر اندیشمندان در موضوعاتی است که نقشی مبنایی در این مسئله ایفا می‌کنند. این موضوعات اختلافی عبارت‌اند از: صحت یا عدم صحت اِخبار پیامبر(ص) به ایمن‌ماندن امام(ع) در این حادثه، ثبوت یا عدم ثبوت علم غیبی آن حضرت در زمان حادثۀ لیلة‌المبیت، فعلی‌بودن علم غیبی امام یا مشروط‌ بودن آن به ارادۀ امام، بدا‌پذیری یا قطعی‌بودن علوم غیبی پیامبر(ص) و امامان(ع). از میان شش حالتی که با ترکیب این موارد به دست می‌آید، در چهار حالت ورود شبهه منتفی است و در دو حالت دیگر نیز حداقل به دو طریق، شبهه قابل دفع است: عدم تلازم علم و عمل و تبعیت علم از معلوم. در هر صورت، فضیلت حادثۀ لیلة‌المبیت برای امیرالمؤمنین(ع) بر اساس همۀ مبانی، ثابت است.

سوره نبأ از سور مکی قرآن کریم می‌باشد که با بحث قیامت و معاد آغاز شده است. سیاق و مفاهیم آیات دال بر این است که منظور از «النَّبَإِ الْعَظِیمِ» در آیۀ دوم این سوره، سؤال از قیامت است؛ اما در منابع حدیثی امامیه روایاتی وجود دارد که داده‌های حاصل از آنها، بیانگر تبیینی غیر از حقیقت یادشده دربارۀ این آیه است. از این‌رو محتوای این احادیث در تناقض با دلالت ظاهری آیه است و مورد اشکال می‌باشد. مقالۀ حاضر که با هدف بررسی دلالت‌های تبیینی این‌دست روایات نگارش یافته است، با روش تحلیل محتوا و نقد درون‌متنی، ضمن توجه به برخی اشکالات ممکن، به تحلیل داده‌های حاصل از این روایات و نیز دلالت‌هایی که امکان فهم این روایات را فراهم می‌کند پرداخته است. نتیجه آن‌که ضمن قبول تعارض این روایات با مراد ظاهری آیات، باید گفت که بر فرض صدور احتمالی این روایات، تنها راهکار حل مشکل آن است که آنها را بر اساس قاعدۀ جری باطنی (مصادیق باطنی) آیات قرآن کریم تشریح کرد. بنابراین داده‌های این روایات که به‌وفور در منابع نقلی موجودند و بخشی از میراث روایی امامیه در تفسیر قرآن را به خود اختصاص داده‌اند، مورد توجه و تحقیق می‌باشند. البته برای فهم و تبیین چنین روایاتی، توجه به لایه‌های باطنی آیات قرآن کریم که در روش تفسیری اهل‌بیت علیهم السلام جایگاه ویژه‌ای دارند، ضروری است.

امامت شیعی به سبک‌های متفاوتی تبیین شده است که گاه دستمایۀ نظریه‌های نادرستی در سه ساحت تاریخ تفکر امامیه، اندیشۀ امامت و رجال‌شناسی می‌شود. شناخت نظریۀ امامت از دیدگاه متهمان به غلو، راه صائب‌اندیشی در این سه ساحت را هموارتر می‌نماید. با واکاوی و چیدمان قطعات باورهای امامتیِ این بخش از اصحاب، روشن می‌شود که آنان تحت آموزش‌های ائمۀ اطهار اندیشۀ منسجمی از امامت را در سطحی بالاتر ارائه نموده‌اند و همین نگاه از زمینه‌های اتهام آنان به غلو شده است. در این اندیشه، قلمروِ امامت شامل همۀ هستی و همۀ موجودات است و جایگاه امامت، زمامداری دین، هدایت و مدیریت جامعۀ انسانی، انتظام جهان تکوین و مهتری در قیامت به اذن و اعطای خداوند می‌باشد. این گروه، ویژگی‌های اصلی امام را انتصاب خداوند، علم ویژه، عصمت و افضلیت می‌دانند و افزون بر این صفات، به فضائلی چون خلقت نوری در عوالم پیشین، ارواح ویژه، خلقت مادیِ برتر، ولایت تکوینی و تشریع احکام برای امام معتقدند. آنان در مبحث تولیت و انتقال امامت، به تبیین سه مؤلفۀ اساسیِ انتقال امامت در فرایندی ویژه، معرفی راه‌های تشخیص امام و تعیین مصادیق امامان دوازده‌گانه پرداخته‌اند. در این اندیشه، وظایفی برای پیروان در قِبال امام تعریف شده است و امام نیز مسئولیت‌هایی در قِبال پیروان خود دارد. هم‌چنین پذیرش ولایت امام، آثار گوناگونی برای پیروان در این جهان و آخرت دارد. آنان معتقدند، امامت در این جهان با استقرار حکومت حضرت مهدیعج و پدیدۀ رجعت و در آخرت با ظهور مقامات امام به اوج شکوه و اهداف خود خواهد رسید. متهمان، با این‌که به امامتی متفاوت و برتر باورمندند، خود را در مسائل امامت از باورهای غالیانه دور نگاه داشته‌اند. در‌ نتیجه اتهام غلو دربارۀ آنان، غلو در اتهام است.