جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حکمت متعالیه در زمرة گنجینه های اسلامی است که دلالت ها و لوازم فراوانی برای طرح ریزی فلسفة علوم اجتماعی دارد تا از این مسیر بتوان به تغییر در علوم اجتماعی نایل شد. هنگامی می توان به چنین هدفی دست یافت که پرسش هایی از سنخ فلسفة علوم اجتماعی طراحی کنیم و به این نظام حکمی عرضه داریم تا از این طریق دلالت ها و لوازم آن را بر مبنای حکمت متعالیه به دست آوریم. این پژوهش، از روش تحلیلی ـ برهانی سود جسته است. حکمت متعالیه، هستی ای فراتر از فهم انسان باور دارد و جهان اجتماعی نیز همان سپهر معنایی است که انسان به واسطة حرکت جوهری در پرتو اتحاد علم و عالِم و معلوم، به آن سپهر معنایی دست می یابد. این سپهر معنایی اگر با نظام معنایی توحیدی هم سان باشد، جامعة فاضله را در تاریخ خود محقق می سازد؛ در غیر این صورت، جوامع غیرفاضله را وارد تاریخ ساخته است.

امروزه پزشکی نوین و ورود تکنولوژی های پیچیده و جدید در حوزه مسائل انسانی، دغدغه هایی را فراروی اندیشمندان علم اخلاق نهاده که کانون توجه آنها را بر مسایل اخلاق پزشکی معطوف کرده است. این اندیشمندان در تلاشند به موازات پیشرفت هایی که در حوزه پزشکی صورت می گیرد، مسائل اخلاقی و مهم تر از آن مبانی فلسفی اخلاق پزشکی از محوریت خاصی برخوردار گردد. در این بین نظام فلسفی حکمت متعالیه با ارائه ژرف ترین مبانی فلسفی که از منابع قرآنی و روایی بهره جسته است، به پردازش مسائل اخلاق پزشکی پرداخته است. در پرتو آموزه های فلسفی همچون اصل حرکت جوهری، قاعده جسمانیه الحدوث و روحانیه البقا بودن نفس، مساله لبس بعد لبس، اخلاق پزشکی از سامانی فلسفی و عقلانی برخوردار خواهد شد. با ابتنای اخلاق پزشکی بر مبانی فلسفی حکمت متعالیه سوای بهره مندی این حوزه از بنیادهای ژرف فلسفی، به دو چالش عمده پزشکی نوین یعنی بحث «سقط جنین» و «اهدای عضو» پاسخی فلسفی داده می شود.

مصنف کتاب شرح منظومه [استاد مطهری] که ما آن را از جهت ارزش فلسفی و بویژه فلسفه تطبیقی مورد بررسی قرار خواهیم داد در راه دست یافتن به فلسفه تطبیقی راهی دراز پیمود. اصولاً ساختمان فکری ایشان بیش از هر چیز، ساختمانی عقلانی بود و اگر چه از علوم نقلی هم بهره وافر داشت اما آنها را نیز بیشتر از دیدی عقلی و تحلیلی می نگریست. ایشان خود این خصلت را بدین شکل تصویر می کند : « اثبات یا انکار خدا قطعاً حساس ترین و شور انگیزترین موضوعی است که از فجر تاریخ تا کنون اندیشه ها را به خود مشغول داشته و می دارد. موضع انسان در این مسأله در تمام ابعاد اندیشه اش و در جهان بینی او و ارزیابیهایش از مسائل و در جهت گیری های اخلاقی و اجتماعیش تأثیر و نقش تعیین کننده دارد. گمان نمی رود هیچ اندیشه ای به اندازه این اندیشه دغدغه آور باشد. هر فردی که اندکی با تفکر و اندیشه سر و کار داشته باشد لااقل دوره ای از عمر خویش را با این دغدغه گذرانده است. تا آنجا که من از تحولات روحی خود به یاد دارم از سن سیزده سالگی این دغدغه در من پیدا شد. پرسشها_ البته متناسب با سطح فکری آن دوره _ یکی پس از دیگری بر اندیشه ام هجوم می آورد. لذا در سال های اول مهاجرت به قم که هنوز از مقدمات ... فارغ نشده بودم چنان در این اندیشه ها غرق بودم که شدیداً میل به تنهایی در من پدید آمده بود و می کوشیدم و شرائط را آماده می کردم که تنها با اندیشه های خود به سر ببرم. در آن وقت نمی خواستم در ساعات فراغت از درس و مباحثه، به موضوع دیگری بیندیشم، و در واقع اندیشه در هر موضوع دیگر را پیش از آنکه مشکلاتم در این مسائل حل گردد، بیهوده و اتلاف وقت می شمردم. و اصولاً مقدمات ... را از آن جهت می آموختم که تدریجاً آماده بررسی اندیشه فیلسوفان بزرگ ... بشوم.»

مصنف کتاب شرح منظومه [استاد مطهری] که ما آن را از جهت ارزش فلسفی و بویژه فلسفه تطبیقی مورد بررسی قرار خواهیم داد در راه دست یافتن به فلسفه تطبیقی راهی دراز پیمود. اصولاً ساختمان فکری ایشان بیش از هر چیز، ساختمانی عقلانی بود و اگر چه از علوم نقلی هم بهره وافر داشت اما آنها را نیز بیشتر از دیدی عقلی و تحلیلی می نگریست. ایشان خود این خصلت را بدین شکل تصویر می کند : « اثبات یا انکار خدا قطعاً حساس ترین و شور انگیزترین موضوعی است که از فجر تاریخ تا کنون اندیشه ها را به خود مشغول داشته و می دارد. موضع انسان در این مسأله در تمام ابعاد اندیشه اش و در جهان بینی او و ارزیابیهایش از مسائل و در جهت گیری های اخلاقی و اجتماعیش تأثیر و نقش تعیین کننده دارد. گمان نمی رود هیچ اندیشه ای به اندازه این اندیشه دغدغه آور باشد. هر فردی که اندکی با تفکر و اندیشه سر و کار داشته باشد لااقل دوره ای از عمر خویش را با این دغدغه گذرانده است. تا آنجا که من از تحولات روحی خود به یاد دارم از سن سیزده سالگی این دغدغه در من پیدا شد. پرسشها_ البته متناسب با سطح فکری آن دوره _ یکی پس از دیگری بر اندیشه ام هجوم می آورد. لذا در سال های اول مهاجرت به قم که هنوز از مقدمات ... فارغ نشده بودم چنان در این اندیشه ها غرق بودم که شدیداً میل به تنهایی در من پدید آمده بود و می کوشیدم و شرائط را آماده می کردم که تنها با اندیشه های خود به سر ببرم. در آن وقت نمی خواستم در ساعات فراغت از درس و مباحثه، به موضوع دیگری بیندیشم، و در واقع اندیشه در هر موضوع دیگر را پیش از آنکه مشکلاتم در این مسائل حل گردد، بیهوده و اتلاف وقت می شمردم. و اصولاً مقدمات ... را از آن جهت می آموختم که تدریجاً آماده بررسی اندیشه فیلسوفان بزرگ ... بشوم.»

کتاب ارزشمند حاضر از علامه مظفر ره درباره اسفار ملاصدرا می باشد که یک مقدمه کامل و دقیق می باشد. علت تالیف این کتاب درخواست جمعی از شاگردان و ارادتمندان ایشان بوده که یک مقدمه ای برای شناخت اسفار داشته باشند و لذا ایشان این کتاب را تالیف کردند که دربردارنده بخشی از حیات ملاصدرا، نظرات ایشان در اسفار، اصالت وجود و در آخر مباحثی هم از افکار و عقاید ابن عربی شیخ اکبر مطرح می شود.

تعليقات علی الحكمة المتعالية، مجموعه تعلیقات شهید سید مصطفی خمینی، به زبان عربی، بر اثر معروف فلسفی الحكمة المتعالية صدرالمتألهین است که توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی منتشر شده است. این اثر و سایر آثار علمی مصطفی خمینی به‌مناسبت بیستمین سالگرد شهادتش توسط انتشارات مذکور به چاپ رسیده است. تعلیقات شهید مصطفی خمینی بر اسفار (الحكمة المتعالية)، علی‌رغم ایجاز و اختصارش، نکته‌های علمی دقیقی را در مابعدالطبیعه و فلسفه اولی، بلکه در علم طبیعی به خواننده اهل تحقیق نشان می‌دهد. از نکات جالب این کتاب این است که نویسنده آن برخی از حواشی آقا علی زنوزی بر اسفار را نقل کرده است؛ بااینکه حواشی مدرس زنوزی در دسترس نیست. علت این امر شاید این باشد که او نسخه‌ای از تعلیقات مدرس زنوزی را در دست داشته یا این نسخه در دست برخی از دوستانش بوده است.

رساله زوراء علامه دوانی (حاوی نظریه مهم و اساسی ارجاع علیت فلسفی به تشأن و ظهور) را می‌توان حلقه وصلی بین عرفان نظری و فلسفه دانست. همچنان که واسطه العقد بین «مکتب فلسفی شیراز» و «حکمت متعالیه صدرالمتألهین» به شمار می‌رود که در نهایت به تبیین فلسفی تجلی و ظهور بجای علیت و تهیه پشتوانه نظری نیرومندی برای عرفان مکتب ابن‌عربی ـ در حکمت متعالیه ـ انجامید. این رساله شرح فخرالدین کمال ابن محمدلاری از شاگردان برجسته علامه دوانی و از دست‌پروردگان مکتب فلسفی شیراز بر شرح علامه بر متن زوراء است. نویسنده این کتاب را از «مقدمه، ترجمه رساله الزوراء، تمهید (فی تعریف العلة الحقیقة)، تذکرة و استبصار (فی أن المعلول شأن من شئون العلة)، تبصرة ( فی أن المعلول اعتباری محض)، تشبیه (فی أنه کیف یکون الشیء موجودا باعتبار و معدوم بالاخر)، تنبیه (فی إثبات ذات واحده للوجود (الحق المتعال) و ان ما سواه من شؤونه)، تذکرة أخری (فی اتحاد الممکنات فی المعدومیة) و تنبیه (فی أن زوال المعلول هو ظهور العلة بوجه آخر)» گردآوری کرده است. در مقدمه آمده است: «هر چند مشهورترین قول علامه دوانی در فلسفه و الهیات، مسلک او در باب وجود و ماهیت است که به (ذوق‌التاله) یا (ذوق‌المتألهین) نامبردار شده است اما از آنجا که مهمترین اثر او که مبین حقیقت مسلک وی و به منزله پلی بین فلسفه و عرفان نظری محسوب می‌شود و در اواخر عمر وی نیز به نگارش درآمده همانا رساله زوراست که حاوی نظریه مهم و اساسی ارجاع علیت فلسفی به تشأن و ظهور مطرح در عرفان می‌باشد، می‌توان مهم‌ترین قول وی را نیز همین نظریه دانست.» از دیگر مباحث این کتاب «إزاحة وهم مما سبق و انارة [افادة] فهم فیما یلحق، بسط وطاء (الامتداد الزمانی شأن من شوؤن العلة له احاطة بالجمیع)، تشبیه (فی أن التدریج أنما ینشأ من القصور فی الادراک)، کشف غطاء (فی المسائل الثلاث: احاطه علم الحق بالاشیاء)، تذکرة (فی بیان ظهور حقیقة واحدة بصور مختلفة جزئیة)، تبصرة (فی أن صورة الشیء غیر حقیقته) و تنبیه (وجه الانطباق و الموازاة بین العوالم و مشاهدة الواحد)» است. در این کتاب همچنین به «شک و تحقیق (فی کیفیة تلبس الحقیقة الواحدة بصور مختلفة)، تشبیه‌ (فی تنظیر ما ذکر بالوجود الذهنی)، زیادة کشف (فی أن للحقایق صعودا و نزولا مع النفس، رمز (التمایز و الکثرة بالنفس و فی النفس و إنها عین)، تنبیه (النفس مادة جمیع الصور و کتاب جامع و اسم اعظم محتد لکثراته) و تکلمه (تنظیر النفس الرحمانی بالنفس انسانی و تبیین وحده المبدأ و المرجع) پرداخته شده است. این رساله حاوی بیست فصل و یک خاتمه و وصیت (سفارش) است، فصل‌های این رساله با نام‌های مختلف از جمله تمهید ـ تذکره ‌ـ تبصره ـ تشبیه ـ تنبیه ـ رمز ـ کلمه ـ کشف غطاء ـ بسط وطاء ـ شک و تحقیق ـ زیادة کشف و ازاحة وهم از یکدیگر متمایز شده‌اند. در اینجا خلاصه‌وار به محتوای هر یک از فصول بیست‌گانه اشاره می‌شود: 1 ـ تمهید: در تعریف علت حقیقی شیء و تبیین دو وجه مجعولیت و عدم مجعولیت ماهیت. 2 ـ تذکره و تبصره: در اینکه معلول شیئی از شؤون علت است. 3 ـ تبصره: در اینکه معلول اعتباری محض است. 4 ـ تشبیه: در اینکه چگونه یک چیز به یک اعتبار موجود است و به اعتبار دیگر معدوم و عدم. 5 ـ تنبیه: در اثبات ذات واحد وجود (حق متعال) و اینکه دیگران شؤون و وجوه آن‌اند. 6 ـ تذکره: در اتحاد سنخ ممکنات در معدوم‌بودن. 7 ـ تنبیه: اینکه زوال و معدوم بودن معلول عبارتست از ظهور علت به گونه‌ای دیگر. 8 ـ ازاحه وهم: در اینکه نسبت اول (حق) متعال به ثانی (اولین صادر) اصل و مادر همه نسبت‌هاست بی هیچ مانندی. 9 ـ بسط وطأ: در اینکه امتداد زمانی نیز شأنی از شؤون علت است که به دیگر شؤون (جز مراتب عالیه و مجرد) احاطه دارد. 10 ـ تشبیه: در اینکه تدریج تنها از تنگی و کوتاهی ادراک ناشی می‌شود. 11 ـ کشف غطاء: در بیان سه مسئله: درجه احاطه علم حق به اشیاء ـ نحوه وجود حوادث در ذات آنها ـ نسخ. 12 ـ تذکره: در تبیین نحوه ظهور حقیقتی واحد به صورت‌های مختلف جزئی و کلی بر ابزارهای ادراکی مختلف. 13 ـ تبصره: در اینکه صورت شیء غیر از حقیقت آن است چون حقیقت چه بسا به صورتهای گوناگون در‌آید. 14 ـ تنبیه: در وجه انطباق و موازات بین عوالم، مشاهده واحد در کثرت‌ها و ظهور اعمال و تجسم آنها. 15 ـ شک و تحقیق: در اینکه چگونه حقیقت واحد واجد دو یا چند صورت می‌باشد. 16 ـ تشبیه: در تنظیر مطلب پیشین به وجود ذهنی که در آن جوهر در ذهن به صورت عرض ظاهر می‌شود. 17 ـ زیادتی کشف: در اینکه حقایق همراه با نفس صعود و نزول دارند و اینکه حقیقتی واحد می‌تواند به صورت مادی یا مجرد ظاهر می‌شود. 18 ـ رمز: در اینکه تمایز و کثرت بالنفس و فی النفس است و اینکه عین واحد در اعیان جلوه‌های متعدد در اذهان دارد. 19 ـ تنبیه: در اینکه نفس، ماده جمیع صور و کتاب جامع و اسم اعظم و محل انگیزش کثرت و تعدد است. 20 ـ تکمله: تشبیه نفس رحمانی به نفس انسان و تبیین وحدت مبدأ و مرجع: بر آن اساس.

فیض و فاعلیّت وجودی از فلوطین تا صدرالمتألهین معنای اولیه (نخستین) فیض در فلسفه فلوطین با توجه به نظام فلسفی او؛ کیفیت انتقال نظریه فیض به فلسفه اسلامی تا زمان صدر المتالهین؛ تبیین نحوه تحول وجودی مفهوم فیض و فاعلیت وجودی در حکمت متعالیه؛ بررسی شبهات و اعتراضات پیرامون نظریه فیض و پاسخگویی به آن؛ و مقایسه مبنایی نظریه فیض بین دو نظام فلسفی فلوطین و صدر المتالهین اهداف این تحقیق می‌باشند.