جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اگر چه قرآن کریم منبعی وحیانی است، اما با رعایت برخی قواعد دقیق عقلی، دارای قابلیت تفسیر از بعد فلسفی است. شاهد این مدعا، وجود موضوعاتی مانند امر و ملکوت الهی، خزائن، ملائکه، روح، أجل مسمی و.... در قرآن است که خارج از حوزه حس و تجربه‌اند و دستیابی به مفاهیم آنها نیازمند ژرف‌اندیشی، تحلیل‌های عقلانی و بهره‌گیری از استدلال‌های برهانی است در این راستا، بررسی حقیقت و چیستی امر تکوینی الهی به معنای خلق و ایجاد در آیات قرآن، محور اصلی پژوهش حاضر است. مهم‌ترین آیات در این موضوع، آیاتی چون یس/82 و83، قمر/50، حجر/21و در نهایت آیه 54 سوره اعراف است که در عبارت " الا له الخلق و الأمر"، امر به واژه خلق عطف شده و از این رو، از لحاظ معنایی نیز با این واژه پیوند خورده است؛ لذا یکی از دشوارترین آیاتی که در تفسیر آن، میان مفسران اختلاف پدید آمده، آیه 54 سوره اعراف است که با توجه به نقاط قوت و جامعیتی که تفسیر المیزان در همه ابعاد از جمله بعد فلسفی داراست، نظر علّامه طباطبائی در تفسیر این آیه و نیز سایر آیات مربوطه و تبیین مراد از امر و خلق در آنها، از بعد فلسفی و وجودشناختی مهم می‌نماید. البته در پژوهش حاضر، اکثریت تفاسیر در رابطه با این موضوع بررسی شده‌اند و با تبیین دقیق نظرات پیشینیان و نیز وارد کردن اشکالات متعدد به آراء ایشان، مشخص شد که هیچ یک از آنها توانایی ارائه تفسیری صحیح و مطابق با واقع در باب امر، و نیز حقایق امری از جمله خزائن الهی، را ندارند؛ اما علامه طباطبایی به دلیل اتخاذ شیوه تفسیری قرآن به قرآن، توجه ویژه به أدبیات عرب و علوم بلاغی در تفسیر آیات، استفاده از استدلال عقلی و کلامی و بهره‌گیری از روایات به عنوان مؤید مطالب خویش، پاسخ مطلوب‌تری نسبت به سایرین به این مسئله داده است. از این رو، این تحقیق با روش توصیفی- تحلیلی به تبیین و بررسی کلام علامه طباطبایی در باب امر و حقایق امری می‌پردازد. از جمله شاخصه‌های قرآنی که علامه برای آنها برمی‌شمارد، می‌توان به اختصاص به خداوند، منزّه از ویژگی‌های مادی مثل تغییر و تبدیل، عندالله بودن، واسطه بین خداوند و عالم مشهود در امر ایجاد و خلقت، کلمه الله بودن و .... اشاره کرد. البته ایشان در ارائه دیدگاه‌های تفسیری خود در این موضوع، به شاخصه‌ها و ویژگیهای عالم مجردات در فلسفه نیز توجه داشته است. طبق نظر ایشان، با توجه به برخی از آیات، امر یک حقیقت مقول به تشکیک است و لذا مفاهیم و حقایق مرتبط با آن از جمله روح، خزائن و ... نیز، مراتب و درجات گوناگون این حقیقت واحد هستند. بنابراین علامه ضمن اینکه اصل وجود عالم مجردات را بر طبق ظواهر برخی آیات پذیرفته، در تقریر و تبیینی نوآورانه، احکام و لوازم عقلی را با نصوص دینی پیوند زده است. ایشان بر مبنای اصالت وجود صدرایی و احکام و لوازم آن از جمله تشکیک در مراتب وجود، تقریری برآمده از نصوص دینی در باب امر الهی ارائه کرده است که در این نوشتار عنوان «عالم امر» را به مثابه دیدگاه فلسفی ایشان برگزیده‌ایم.

با مطالعه تفسیر تسنیم و دقت در آراء تفسیری آیت‌ الله جوادی آملی به وجود اختلاف ‌نظرهایی بین دیدگاه ایشان و علامه طباطبائی پی می‌بریم، با توجه این‌که هر دو از مفسران معاصر و صاحب‌نظر در تفسیر قرآن کریم می‌باشند، متوجه این نکته می‌شویم که المیزان علامه با همه ارزش و اعتباری که برخوردار است، در برخی موارد توسط شاگرد ایشان مورد نقد قرار گرفته است. با بررسی آثار موجود در این زمینه چون رساله مستقلی در این موضوع در دست نبود از این جهت نگارنده بر آن شد که موضوع پایان‌نامه خویش را بررسی این اختلاف ‌نظرها در سوره های یونس، هود و یوسف قرار دهد تا ضمن آشنایی هرچه بیشتر با این اختلاف آراء، خواننده را برای دقت بیشتر و دریافت نظرات جدید در تفسیر کلام وحی به تأمل و تکاپوی علمی وا دارد و به نظرات جدید در تفسیر دست یابد که موجب گسترش مفاهیم قرآن در بین پژوهشگران گردد تا زمینه تحقیق بیشتر در این حوزه فراهم شود. روش کار در انجام این تحقیق به این صورت است که در هر موضوعی ابتدا نظر برخی از مفسران نقل‌شده و در ادامه دیدگاه تفسیری علامه و در نهایت نقد آیت‌الله جوادی آملی به ‌عنوان یکی از آراء مطرح و قابل‌قبول در تفسیر ارائه می‌شود. موارد اختلاف در سوره یونس و هود و سوره یوسف از جمله موضوعاتی است که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است.

کتاب «خلاصة علم الکلام» عبدالهادی فضلی است. مولف در این کتاب، خلاصه‌ ای از علم کلام را با این موضوعات به زبان عربی فراهم آورده است: مقدمه‌ ای در تعریف و موضوع و هدف و فایده علم کلام، شیوه‌ های بررسی موضوعات علم کلام (نقلی، عقلی، تکاملی، وجدانی و عرفانی)، شرح و توضیح برخی از اصطلاحات شایع علم کلام، مبحث الوهیت و مسائل مربوط به آن، عدل الهی، نبوت، امامت، و معاد.

یکی از موضوعاتی که همواره مورد توجه متکلمان و مفسران قرآن بوده بحث آیات متشابه است که گاها تفسیر ظاهری این آیات با اعتقادات مربوط به توحید در اسلام متناقض است، از جمله این آیات، آیاتی است که در آنها لفظ ید و وجه تکرار شده و مستقیما با جسمانیت خدا در ارتباط است. همه مسلمانان وجود صفات خبری خداوند و اتصاف خدا به این اوصاف را می پذیرند ولی در تفسیر و تحلیل آنها اختلاف نظر دارند و سعی نموده اند به صورتهای مختلف این مسأله را توجیه و تفسیر نمایند . مساله اصلی این تحقیق آن است که تفاسیر شیعه و اهل سنت آیات ید و وجه خداوند را چگونه تفسیر کرده اند و اصولا آیا می توان وجه اشتراک و افتراق تفاسیر را در این زمینه تبیین کرد یا نه؟ با بررسی تطبیقی تفاسیر شیعه و اهل سنت چنین به دست می آید که در هیچ یک از تفاسیر شیعی معنای ظاهری آیات به کار برده نشده و در تمام مواردِ مورد بررسی از معنای کنایی و مجازی صفات ، تفسیر به عمل آمده است. همچنین در منابع اهل سنت معنای کنایه ای آیات مورد نظر مفسر بوده و در بعضی موارد نیز از بیان تفسیر صرف نظر نموده اند. امامیه و معتزله نیز قائل به تأویل صفات خبری هستند بر اساس نظر امامیه با ارجاع متشابهات به محکمات می توان این صفات را تأویل کرد ولی معتزله تفسیر عقلی را به تفسیر نقلی ترجیح می دهند و با عقل محض آیات صفات خبری را تفسیر کرده اند. روش مورد استفاده در این تحقیق کتابخانه ای و بررسی مطالب بصورت توصیفی تحلیلی می باشد.

علامه طباطبائی و قدیس اگوستین از جمله بزرگترین فیلسوفان دو حوزه اسلام و مسیحیت هستند که مساله شر و ارتباط آن با صفت خیر بودن خدا را مورد مطالعه قرار داده‌اند و دیدگاه های دقیق آنان در بسیاری از وجوه با هم مشترک و در بعضی از موارد مخالف هستند. در این پژوهش به بررسی نگاه این دو متفکر درباره صفت خیر بودن خدا می پردازیم، صفت خیر بودن خدا از سه منظر قابل بررسی است: (1) خیر بودن خدا در پاسخ به مسأله شر، (2) خیر بودن خدا در بحث پیرامون صفات خدا (3) معنای خیر بودن خدا در زبان دین. وجود شر در نگاه هر دو اندیشمند در عالم هستی امری پذیرفته شده است اما در حقیقت و ماهیت آن، هر دو آن را بصورت یک امر عدمی، تحلیل و بررسی نموده اند. علامه اصل در معنای خیر را انتخاب می داند لذا شر را مکروه بالذات معرفی می کند. اگوستین، از عنوان کلّی شر، در اکثر موارد، مفهوم گناه را ارائه می دهد. علامه راه‌کار برون رفت از ناسازگاری ظاهری وجود شرور با وجود خدا و صفات حق تعالی را بسته به نوع شرور، به شر تشریعی و تکوینی تقسیم می نماید. اگوستین در مسأله ارتباط صفات خدا با وجود شر در عالم، خدا را دارای تمام صفات کمال به طور مطلق می داند، از دیدگاه او هیچ گونه شری در عالم وجود ندارد. علامه و اگوستین معقتد هستند که در موارد لازم باید ظواهر کتاب مقدس و قرآن را تاویل و در بعضی موارد معانی مجازی برای آن ارائه کرد اما در مسئله خود زبان، اگوستین زبان دین را زبان عرفی مردم می داند اما علامه معتقد است برای فهم کلام خدا اکتفا به لغت و اصول لفظی کافی نیست.

این تحقیق درصدد بررسی روش کلامی علامه طباطبایی در تفسیر المیزان است.بررسی روش های کلامی دانشمندان امامی و استفاده از نقاط قوت روش های آنان در تقویت دانش کلام موثر خواهد بود. علامه طباطبایی در استنباط آموزه‌های کلامی از دو منبع عقل و نقل استفاده کرده است. در روش نقلی، ایشان استفاده از نقل متواتر را برای استنباط معارف اعتقادی معتبر و حجت می‌داند، اما به کارگیری اخبار آحاد، در این موضوع را فاقد حجت می‌داند و جعل حجیت برای این دسته از روایات را امری لغو و فاقد اثر عملی قلم‌داد می‌کند و بر این باورند که تنها در صورتی می‌توان از خبر واحد در استنباط آموزه‌های کلامی استفاده کرد که همراه با قراینی باشد که مفید علم و یقین بوده باشد. در روش عقلی، ایشان از دو کارکرد نظری و عملی برای استنباط مسائل اعتقادی استفاده می‌کند. دفاع از آموزه‌های کلامی در پنج مرحله؛ تبیین، تنظیم، اثبات، پاسخ‌گویی به شبهات و ردّ مکاتب معارض، صورت می‌پذیرد. علامه طباطبایی در تبیین گزاره‌های کلامی از روش‌های مختلفی نظیر؛ تعریف مفردات، ذکر تاریخچه، ذکر مبانی، ذکر لوازم، ذکر احتمالات و انتخاب احتمال درست، طرح سؤال، ذکر مثال و تشبیه، استفاده از آیات و روایات، و روش ذکر اقسام، استفاده کرده است. علامه طباطبایی گاه بر اساس ترتیب منطقی آموزه‌ها، گاه بر اساس آموزه‌های عقلی و نقلی، گاه بر اساس اهمیت آموزه‌ها و در برخی مواقع بر اساس وضعیت مخاطب و شرایط زمان و مکان، به تنظیم معارف اعتقادی پرداخته است. علامه طباطبایی در اثبات مسائل کلامی، از ادله مبتنی بر عقل نظری، عقل عملی و نقل استفاده کرده است. در کاربست عقل نظری از شیوه‌هایی همچون: کشف استلزامات، قواعد بدیهی عقلی مانند؛ استحاله دور و تسلسل، و ترجیح بلامرجح و انواع متعدد براهین نظیر؛ خلف، سبر و تقسیم، انتفای مدلول به انتفای دلیل، قیاس ذوحدّین و برهان لمّی و انّی، استفاده می‌کند. ایشان در به کارگیری از عقل عملی نیز، از قواعدی مانند؛ لطف، وجوب شکر منعم، قبح نقض غرض و قاعده دفع ضرر محتمل، استفاده کرده است. تمسک به ظهور، کشف استلزامات، تواتر و رفع تعارض نیز، از موارد کاربست ادله مبتنی بر نقل در نزد ایشان می‌باشد. علامه طباطبایی در مقام پاسخ‌گویی به شبهات از دو روش حلی و نقلی استفاده می‌کند که در روش حلی از شیوه‌هایی مانند: نقد و ردّ مبنای شبهه، منع حصر، تبیین مفردات، طرح سؤالات، طرح احتمالات، استفاده از بدیهیات عقلی، استفاده از مسلمات تاریخی، ردّ لوازم شبهه و نشان دادن مغالطه و یا تضاد در شبهه و شبهه کننده بهره برده است. روش‌های؛ بیان لوازم فاسد دیدگاه، نقد مبانی، همگامی ظاهری با طرف مقابل، نشان دادن تضاد و تزلزل در عقائد مکتب معارض و استفاده از اقرار به خصم و یا مبانی طرف مقابل نیز، شیوه‌های به کارگرفته شده علامه طباطبایی در ردّ عقائد و مکاتب معارض می‌باشد.

این تفسیر یکی از تفاسیر جامع و متقن شیعه در دوره‌های اخیر است زیرا از زاویه‌ای علمی به ابعاد مختلف ادبی، لغوی، بلاغی، فقهی، کلامی، اجتماعی، فلسفی و عرفانی پرداخته و در هر قسمت به تناسب وارد بحث شده است. روش تفسیر اجتهادی و در عین حال جمع بین معقول و منقول است، شامل همه آیات قرآن می‌شود و با نثری روان و بدون پیچیدگی و تفنن در عبارات مطالب را ارائه داده است. ایشان قبل از ورود به تفسیر در مقدمه‌ای کوتاه انگیزه و شیوه خود را اینچنین بیان می‌دارد: «اکثر مفسرین، قرآن را به رنگ و بوی علمی که با آن مانوسند، تفسیر کرده‌اند، فلاسفه، متکلمین، فقها، عرفا، صوفیه، اهل لغت، اهل حدیث و دیگران. تلاشم این است که تفسیر به رای نکنم، و تفسیر قرآن را به قرآن ارائه دهم، و با آنچه از ائمه علیهم السلام» در تبیین آیات آمده، در آمیزم، و آنچه مورد پذیرش و اتفاق جمیع اهل شریعت است، به آن اضافه نمایم و در نهایت، آنچه را که می‌توان با قرائن معتبر از آیات استظهار کرد، کنار آن ذکر نمایم. روش من این بوده که مضمون آیه را بیان کنم، سپس مفردات و بعد از آن مباحث مربوط به آیه را مطرح کنم، و در مبحث دلالی، معنای عامی که، آیه با دلالتهای ظاهری یا دقائق علمی به آن، اشاره دارد، را، بیان کرده‌ام. متعرض بیان نظم آیات و ارتباط آنها نشدم زیرا معتقدم، جامع قریب آنها هدایت و تکامل انسانی است، با این وصف، وجهی برای ذکر نظم آیات نمی‌بینم. شان نزول آیات را غالبا ذکر نکردم، چون معتقدم، آیات قرآن، کلیاتی است که بر مصادیق خود، در همه زمانها تطبیق می‌کند، پس وجهی برای تخصیص آن به زمان نزول یا به فرد خاصی، نیست. روایاتی از ائمه «علیهم السلام» نیز که در صدد بیان مصادیق هستند از باب تخصیص معنای آیه به آن مصداق، نخواهد بود، بلکه مصداق تطبیق کلی بر افراد خود می‌باشد. از عبارتهای مغلق و الفاظ سخت و تفصیل زائد احتراز جستم.»