جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امروزه جوامع اسلامی با چالشی به نام تکفیر بی‌ضابطه و تندروی‌های مذهبی مواجه هستند. در تحلیل چرایی شکل‌گیری این افراط و خشونت میان برخی گروه‌های اسلامی، همچون وهابیت، افزون‌بر انگیزه‌های سیاسی، با عوامل متعددی، ازجمله برداشت‌های نادرست از متون دینی، مواجه هستیم. استناد این فرقه به ظاهر برخی آیات قرآن و شیوۀ استدلالشان، آثار ناگواری، مانند تکفیر، در میان جوامع اسلامی بر جای گذاشته است. ظاهرگرایی در نگاه وهابیت به‌معنای اعتبار هرگونه ظهور بدوی و انکار تأویل ضابطه‌مند است که در این نوشتار به نقد آن پرداخته شده است. همچنین در این مقاله معایب اتخاذ این شیوه در فهم دین بیان شده است و برخی مصادیق گرایش به ظاهرگرایی در استنباط آموزه‌های دینی از قرآن، از نگاه وهابیت، بررسی شده است.

احناف، با استناد به آیات، روایات، سیره صحابه و اجماع، سفر زیارتی را عملی مستحب و دارای فضیلت می‌دانند و آن را نزدیک به واجب توصیف می‌کنند. در مقابل، وهابیان با برداشت خاصی از حدیث «لا تُشَدُّ الرِّحَالُ إِلَّا إِلَى ثَلَاثَةِ مَسَاجِد» و ادعای عدم وجود نصّ صحیح، این نوع سفر را بدعت و حرام می‌شمارند. با بررسی ادله طرفین، آشکار می‌شود که دیدگاه احناف از پشتوانه‌های فقهی و استدلالی قوی‌تری برخوردار است، درحالی‌که استدلال وهابیت با نقدهای جدی مواجه می‌شود؛ زیرا روایات فراوان و معتبر، سفر زیارتی را ثابت کرده و همچنین نشان می‌دهد که در زمان سلف نیز این نوع سفر وجود داشته است؛ لذا چنین عملی بدعت محسوب نمی‌شود. اما روایت مورد استناد وهابیت، ادعای آنان را اثبات نمی‌کند؛ چراکه روایت مذکور در خصوص سفر به مساجد است و ارتباطی با مسئله قبور ندارد.

کتاب «مفهوم البدعة وأثره فی اضطراب الفتاوى المعاصرة» اثری ارزنده از «دکتر عبدالإله بن‌حسین العرفج»، نویسندۀ اهل سنت و از علمای شافعی عربستان سعودی است. وی که در سال (۱۳۸۵ق) در استان أحساء متولد شد، از جمله اندیشمندان برجستۀ مکتب شریعت شافعی در این منطقه محسوب می‌شود. طی سالیان گذشته، آثار علمی و پژوهشی متعددی از او منتشر شده است؛ از جمله کتاب «المناهج الفقهیة المعاصرة» که مورد تأیید عالم برجستۀ اهل سنت، «شیخ حاتم العونی» نیز قرار گرفته است.

این پژوهش با هدف بررسی و تحلیل تطبیقی دیدگاه فقه حنفی و نگرش وهابیت نسبت به نذر، به‌ویژه نذرهایی که با نیت تقرب به خداوند انجام می‌شود و ثواب آن به ارواح اموات یا اولیای صالح اهدا می‌گردد، انجام شده است. طبق نظرات معتبر تمامی مذاهب اسلامی، از جمله فقه حنفی، نذر باید با هدف تقرّب به خداوند صورت گیرد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که در فقه حنفی، مشروعیت این نوع نذر و اعمال مشابه آن با نیّت تقرّب به خداوند مورد تأیید شرع است. درحالی‌که علمای وهابی آن را شرک، غیرمشروع و در تضاد با اصول توحیدی خود می‌دانند. پژوهش حاضر، تفاوت‌های مبنایی و رویکردی این دو دیدگاه را در زمینۀ نذر تبیین کرده و نشان داده است که اختلاف در برداشت از مفاهیم توحید، عبادت و مشروعیت اعمال عبادی، ریشۀ اصلی تعارض میان این دو نگرش فقهی و اعتقادی است.

بحث توسل یکی از مباحث چالش‌برانگیز میان وهابیت و سایر مسلمانان است. اگرچه مشروعیت برخی از انواع توسل مورد اتفاق، و عدم مشروعیت برخی دیگر مورد اجماع است، اما شماری از مصادیق آن -مانند توسل به جاه، مقام و حق اولیای الهی- محل مناقشه میان وهابیت و دیگر مسلمانان است. در این تحقیق، دیدگاه وهابیت با دیدگاه مالکیه -به‌عنوان یکی از مذاهب فقهی چهارگانه اهل سنت- درباره توسل به جاه و مقام، به‌صورت تطبیقی مورد بررسی قرار می‌گیرد. این پژوهش به دنبال آن است که روشن سازد هر یک از این دو گروه چه عقیده و دیدگاهی در این زمینه دارند و نقاط اشتراک و افتراقشان در این بحث کدام است. هدف اصلی پژوهش، تبیین تفاوت‌ها و اشتراکات این دو نگاه است. وهابیت، توسل به جاه، مقام و حق اولیای الهی را بدعت، حرام و حتی مقدمه‌ای برای شرک دانسته و بر ترک آن تأکید دارد. عمده دلیل آنان در این زمینه، عدم انجام چنین توسل‌هایی از سوی پیامبر، صحابه و تابعین، و نیز نافع نبودن جاه کسی برای غیر اوست. در مقابل، علمای مالکی این نوع توسل را جایز و مشروع دانسته‌اند، تا جایی که در سیره عملی بسیاری از علمای مالکی، نمونه‌هایی از این نوع توسل مشاهده می‌شود. ادله آنان نیز روایات وارده در این زمینه است. البته برخی از علمای مالکی حکم به عدم جواز آن داده‌اند، اما برخلاف وهابیت، آن را بدعت ندانسته و صرفاً به نافع نبودن جاه اولیا برای دیگران استدلال کرده‌اند.

وهابیان، سفر به قصد زیارت قبور را بدعت و حرام می‌شمارند؛ درحالی‌که بسیاری از علمای اسلام، اعم از شیعه و اهل‌تسنن، با استناد به دلایل مختلف، سفر به قصد زیارت قبور پیامبران( و اولیای الهی را مشروع می‌دانند. یکی از ادله قرآنی برای اثبات جواز سفر به قصد زیارت، آیه ۶۴ سوره نساء است. این آیه، عاری از هرگونه قیدی است که آن را به زمان حیات پیامبر$ محدود کند یا نوع خاصی از آمدن نزد آن حضرت را جایز بداند. بنابراین، با تمسک به اطلاق آیه مذکور می‌توان سفر به قصد زیارت آن حضرت را جایز و حتی مطلوب دانست. داستان معروف به مرد اعرابی، واقع‌شدن فعل در سیاق شرط و فهم مشترک علمای اسلام از آیه فوق، بر این اطلاق صحه می‌گذارند. این پژوهش با رویکردی تحلیلی و با استناد به منابع معتبر اسلامی، به تبیین دلالت آیه فوق بر جواز شدّ رحال برای زیارت قبر پیامبر$ می‌پردازد و به شبهات وهابیت در این‌باره پاسخ می‌دهد.

پژوهش پیش‌رو به بررسی تطبیقی دیدگاه ابن‌تیمیه و وهابیت در مسئلۀ طلب شفاعت می‌پردازد. در این راستا، ضمن تبیین هر دو دیدگاه، به نقاط اشتراک و افتراق آن‌ها توجه شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که ابن‌تیمیه و وهابیت در حکم به جواز طلب شفاعت از زندگان و همچنین مشروعیت درخواست شفاعت در روز قیامت اتفاق‌نظر دارند. با این وجود، در خصوص طلب شفاعت از اموات در زمان برزخ، اختلاف فاحشی میان این دو جریان دیده می‌شود؛ بدین‌سان که ابن‌تیمیه معتقد است این نوع از طلب شفاعت در زمرۀ بدعت‌های دینی قرار دارد، حال‌آنکه وهابیان، طلب شفاعت از اموات را مصداق شرک اکبر و موجب خروج از دایرۀ اسلام می‌دانند. این تفاوت دیدگاه، حاکی از آن است که مبنای وهابیت با ابن‌تیمیه در این مسئله تفاوت فاحش و بنیادین دارد. از این‌رو باید گفت: این تفاوت اساسی، ضرورت بازنگری در تلقی‌های رایج از نسبت وهابیت با اندیشه‌های ابن‌تیمیه را ایجاب می‌کند.

یکی از ویژگی‌های بسیار مهم وهابیت که به‌خوبی شناخته نشده است، نگاه خاص این گروه به آیات قرآن کریم است. آنچه ادعای وهابیت است و بسیاری آن را پذیرفته‌اند، ادعای نص‌گرایی و ظاهر‌گرایی وهابیت در مواجهه با آیات قرآنی است. اما با مراجعه به آثار وهابیت و نحوۀ برخورد آنان با آیات قرآن کریم، درمی‌یابیم که وهابیت، نه نص‌گرا و ‌ظاهرگرا، بلکه گروهی تأویل‌گرا و تحریف‌گراست. این منهج پس از شکل دادن به ساختار فکری ویژۀ خود که نتیجه‌ای جز تکفیر مسلمانان و کفر دانستن اسلام ندارد، با استفادۀ ابزاری از آیات قرآن کریم، درصدد اثبات تفکر خود بر آمده است. بدین‌صورت‌که در موضوعات مهمی، همچون توحید ربوبی و صفات خبری، که از نقاط اختلاف این طیف با مسلمانان است، به سراغ آیات متشابه می‌رود و به معنای اولیۀ الفاظ، بدون در نظر گرفتن محکمات قرآنی و عقیدۀ اسلامی، تمسک می‌کند و زمانی که به نصوص محکم می‌رسد، ظاهر آیات و نصوص قرآنی را انکار می‌کند و دست به تأویل معنا و تحریف این آیات می‌زند.

محمد ناصرالدین البانی با استناد به آیاتی مانند توبه:۱۲۲، اسراء:۳۶ و حجرات:۶، خبر واحد را در مسائل اعتقادی حجت می‌داند و معتقد است همان‌گونه که خبر واحد در احکام قابل اخذ و عمل‌ است، در عقاید نیز می‌توان بدان استناد و استفاده است. وی در کتاب «الحدیث حجة بنفسه» این دیدگاه را تشریح کرده است. اما واقعیت آن است که آیات مورد استناد البانی، ادعای وی را اثبات نمی‌کند: آیه توبه تنها به حجیت نظر فقهای آگاه اشاره دارد، آیه اسراء اساساً از تمسک به ظنّیات (ازجمله خبر واحد) در عقاید نهی کرده، و آیه حجرات نیز فاقد مفهوم مخالف قابل استناد است؛ بنابراین ادعای البانی در اعتباربخشی مطلق به خبر واحد در عقاید با چالش‌های جدی مواجه است.

علامه حلی براساس روایات رسول خدا$ سه فضیلت اختصاصی حضرت زهرا & را در کتاب منهاج الکرامة بیان کرده است و این روایات مورد پذیرش عموم مسلمانان بوده است و عالمان حدیث‌شناس، در عصرهای مختلف، بر صحت آن اذعان کرده‌اند؛ اما این روایات در کتاب منهاج السنة مورد انکار و خدشۀ ابن‌تیمیه قرار گرفته است. ابن‌تیمیه در مهم‌ترین کتاب خود، سه حدیث نبوی که در شأن و فضیلت حضرت زهرا& است را ارزیابی کرده است و تلاش کرده است به‌گونه‌ای آن‌ها را فاقد اعتبار نشان دهد؛ وی گاهی به سند این روایات ایراد گرفته است و آن‌ها را غیرصحیح و دروغ معرفی کرده است و گاهی مدلول روایات را برخلاف سایر علما تفسیر کرده است. اما ذکر این احادیث در منابع حدیثی و غیرحدیثی معتبر و برداشت‌های علمای فریقین از آن‌ها، خلاف و بطلان مطالب ابن‌تیمیه را آشکار می‌سازد.