جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائلی که مسلمانان از همان ابتدا با آن مواجه بودند، مسئلۀ کج‌اندیشی برخی از افراد دربارۀ حدود اسلام بود. چنین افرادی به‌سبب نداشتنِ درک درستی از ارکان اسلام، دیگر مسلمانان را تکفیر می‌کردند و در زمان حاضر نیز چنین اندیشه‌ای، به‌مراتب شدیدتر از گذشته، در جامعۀ اسلامی گسترش یافته است. در پژوهش پیشِ رو، دیدگاه ائمۀ مذاهب اربعه و وهابیت در مسئلۀ تکفیر بررسی شده که با توجه به جایگاه ویژۀ ائمۀ مذاهب در میان اهل سنت، پژوهش در چنین موضوعی، از اهمیت بالایی برخوردار است. پژوهش پیشِ رو، به‌دنبال پاسخ به این سؤال است که میان وهابیت و ائمۀ مذاهب دربارۀ تکفیر مسلمانان چه تفاوت‌هایی وجود دارد؟ وهابیت، اکثریت مسلمانان را به‌سبب ارتکاب برخی از اعمال، مانندِ استغاثه، تبرک، طلب شفاعت، نذر، ذبح، قسم به غیر الله و... تکفیر می‌نمایند. از دید آنها ارتکاب این‌گونه اعمال، ناقض شهادتین است و مرتکب‌شوندۀ چنین اعمالی از اسلام خارج می‌شود. چنین اندیشه‌ای مخالف اندیشۀ ائمۀ مذاهب چهارگانه است. آنها به‌سبب ارتکاب چنین اعمالی، تکفیر مسلمانان را جایز نمی‌دانستند.

محمد بن عبدالوهاب در کتاب التوحید درخصوصِ روایات ناهیه از مسجد قرار دادنِ قبور به چند نکته اشاره می­ کند. اول اینکه: بنای مسجد بر روی قبور، فعل یهود و نصاری است. دوم اینکه: بنای مسجد بر قبور در شریعت اسلامی، حرام و منهی عنه است. سوم اینکه: نمازخواندن در کنار قبور، حرام است و پیامبر اکرم$ از آن نهی کرده است. چهارم اینکه: این اعمال، منجر به شرک می­ شود و پنجم اینکه: این روایات درواقع ردّیه ­ای بر شیعیان و جهمیه است که برای اولین بار بر روی قبور، مسجد بنا کردند. این درحالی است که استنباط عموم علمای اهل سنت از روایات نهی از مسجد قرار دادنِ قبور، غیر از آن چیزی است که محمد بن عبدالوهاب فهمیده و هیچ‌کس به هدم و تخریب آن، امر نکرده است؛ لذا روشن می­ شود که وهابیت در این مسئله نیز همانند بسیاری از موارد دیگر برخلاف فهم جمهور اهل سنت و شرّاح مجامع حدیثیِ آنها گام برداشته و به‌دلیل سوءبرداشت و جمودی که در متون دینی دارند و با تکیه بر فرضیاتِ خودساخته و بی ­اساس به سایر مسلمین، اتهام زده ­اند.

وهابی‌ها معتقدند، شرک مشرکان مکه در عصر رسالتِ پیامبر اکرم$ فقط در الوهیت خداوند بود و در ربوبیت خداوند، موحد بودند. یکی از آیاتی که برای اثبات عقیدۀ مذکورشان به آن استناد می‌کنند، آیۀ 5 سورۀ صاد است: ]أجعل الآلهة الها واحدا إن هذا لشیء عجاب[؛ «آیا او چندین خدای ما را منحصر به یک خدا کرده و به خدای یگانه، دعوت می‌کند؟ این بسیار تعجب‌آور و حیرت‌انگیز می‌باشد». این نوشتار با بهره‌گیری از کتب تفسیری و با روش تحلیلی _ انتقادی به تبیین وجه دلالت آیه، وجه تعجب مشرکان و ارتباط معنای اله و رب، پرداخته است و نشان می‌دهد که اعتقاد مشرکان مکه به آلهۀ متعدد از اعتقاد به رب‌دانستنِ آلهه‌شان، نشأت گرفته بود و آیۀ مذکور، افزون بر شرک الوهی بر شرک ربوبیِ مشرکانِ عربِ جاهلی نیز دلالت دارد.

فرقۀ وهابیت از بدو ظهور تا به امروز در گفتمان دینی غرق در برچسب زدن، طرد، نارسیسم و خودبرتربینی شده و با تفکراتی که دارند، مسلمانان را تکفیر می‌کنند و آنها را به‌رسمیت نمی‌شناسند و سایر فرق اسلامی را منحرف، مشرک و دارای گرایش‌های عقیدتی و اسلوب غلط می‌داند. این امر سبب شده تا مورد مخالفت و انتقاد بسیاری از عالمان اهل سنت و حتی علمای معتدل وهابی قرار گیرد. شیخ حاتم العونی که رشد‌یافتۀ عربستان است و خود را پیرو عقیدۀ سلف و نجد می‌داند؛ ولی در خیلی از مواضع نسبت به محمد بن عبدالوهاب و تفکراتش، زبان به انتقاد گشوده و ثابت کرده محمد بن عبدالوهاب، شخصیتی تکفیری بوده و بسیاری از علما حتی شیوخ خود و علمای دیگر شهرهای مسلمین را از دم تیغ تکفیر گذرانده است. همچنین، نگاه وی نسبت به تعریف عبادت و بدعت، متفاوت از دیدگاه وهابیت است و مسئلۀ احتفال به مولد النبی و جواز شدّ رحال و تبرک به قبر پیامبر$ را که وهابیت از مصادیق بدعت می‌دانند، جایز دانسته است.

یکی از مبانی نظری وهابیت در حوزۀ مسایل اعتقادی این است که خبر واحد اعتقادی، بسان اخبار فقهی حجت است. ایمان به آن واجب و عدم ایمان، به منزلۀ مخالفت با سنت رسول خدا - محسوب می‌شود؛ از این رو، دست به تکفیر مسلمانان زده‌اند و مخالفان حجیت خبر واحد را در عقاید کافر شمرده‌اند، با بررسی کتب وهابیت در این مسئله روشن می‌شود که علمای نجد برای اثبات این نظریۀ خود به برخی احادیث تمسک کرده‌اند که از مهمترین آنان، روایت فرستادن معاذ به یمن، تعلیم مردم یمن توسط ابوعبیده و خبر تغییر قبله، است. اصلی‌ترین اشکال این روایات این است که خبر واحد نمی‌تواند حجیت خود را اثبات کند؛ زیرا اثبات حجیت خبر واحد به‌وسیلۀ خبر واحد مستلزم دور بوده و دور باطل است. علاوه بر اشکال فوق هر کدام از روایات با اشکالات دیگری نیز روبه‌رو هستند. اشکال روایت معاذ و ابوعبیده این است که مصداق خبر واحد بدون قرینه نیست. اشکال روایت تحویل قبله علاوه بر تعارض با اخبار تاریخی، موضوع آن یک فرع فقهی است که دربارۀ حجیت خبر واحد در احکام شرعی اختلافی وجود ندارد.

عناصر تکفیری _وهابی، همواره به عموم مسلمانانی که با رویکردِ یک‌جانبه‌گرایانۀ آنان، همراه و موافق نبوده‌اند، با بدبینی نگریسته و از هر فرصتی برای ابراز مخالفت و تخریب آنان استفاده کرده‌اند. گاهی به آنها حملات قلمی و لفظی داشته و مذاهب اسلامی را یهودی و بدعت‌گذار و متعصب و… نامیده‌اند، گاهی هم در عرصۀ علمی، مخالفت‌هایی با آنها داشته و نظراتی از آنان را رد کرده‌اند که آن نظرات، مورد تأییدِ نصوصِ شرعی بوده است؛ لذا رویکردهای ناصحیحِ عناصرِ تکفیری _ وهابی، منحصر به مواجهه با شیعه نیست و وهابیان و تکفیریان، هر مسلمانی را که با خود، هم‌عقیده نیابند، به هر شکلی که بتوانند با وی مبارزه خواهند کرد. در این نوشتار، بعد از ذکر پاره‌ای اتهامات وهابیت نسبت به احناف ازجمله نسبت کفر، یهود و عالم‌پرستی به برخی از اختلافات منهجیِ آنها با احناف نیز پرداخته شده است.

ابن‌تیمیه در برخورد با فضائل اهل‌بیت یا این فضیلت را برای دیگران هم شبیه‌سازی می‌کند تا از ارزش آن کاسته شود و فضیلت خاص و ویژه‌ای به‌شمار نیاید یا اینکه آن فضیلت را انکار کرده و آنها را جعلی و دروغ معرفی می‌کند. در برخی از موارد برای تأیید ادعای خود، ادعای اجماع هم می‌کند و با عباراتی، همچون «کذب باتفاق أهل المعرفة بالحدیث»، «کذب باتفاق أهل العلم»، «هو من الموضوعات عند أهل العلم بالحدیث»، «فإن هذا موضوع باتفاق أهل المعرفة بالحدیث»، «لا یرتاب أحد من أهل المعرفة بالحدیث أنه موضوع» و... ادعا می‌کند که این روایت به‌اتفاق و اجماع علمای حدیث، کذب و جعلی است. درحالی‌که این قبیل روایات اتفاقاً در منابع اهل سنت به‌کرات نقل شده و گاهی به حد تواتر رسیده‌اند و گاهی هم ادعای اجماع برخلاف مدعای ابن‌تیمیه نقل شده است. در تحقیق پیشِ رو و در ادامۀ مقاله قبلی، چند نمونه از اجماعات ادعایی ابن‌تیمیه در ردّ فضائل اهل‌بیت بررسی می‌شود.