جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توسل به صالحان یکی از مسائل ریشه‌دار اعتقادی در فرهنگ اسلامی است که ابن‌تیمیه و پیروان او در آن شک و تردید کرده‌اند. رشید رضا از جمله کسانی است که سخت روی این مسئله انتقاد داشته است و واسطه‌گری میان انسان و خالق را به هر نحوی که باشد، منافی توحید دانسته است؛ از این رو در تفسیر المنار بارها آن را رد کرده است. او برای اثبات دیدگاه خود به دلایلی مانند منافی بودن توسل با خلوص در عبادت، عنصر شرک در توسل و نفی استعداد وسیله بودن در انبیا و اولیا تمسک جسته است. مقالۀ حاضر با روش انتقادی و با تکیه بر آیات و روایات، به نقد محتوای استدلال‌های رشید رضا پرداخته است. نتیجه آن که برخلاف پندار وی، واسطه‌گری با خلوص در عبادت منافاتی ندارد؛ چون واسطه‌گریِ صالحان اصلاً عبادت آنان نیست؛ عبادت، خضوع در برابر کسی است که پرستشگر، او را اله (مالکِ مدّبّر) بپندارد. قرآن کریم در آیات متعددی سلطۀ غیبیِ انسان‌های ویژه را فی‌الجمله ثابت می‌کند و اگر مقتضای روح ایمان، نفی مطلق سلطه‌های غیبیِ غیر خداوند باشد، بایستی وجود چنین آیاتی را مخالف روح ایمان قلمداد کرد.

سلطان العمیری به‌عنوان یکی از نظریه‌پردازان برجسته وهابیت معاصر، در ابتدای کتـاب المسلک الرشید إلی شـرح کتاب التوحید تلاش کـرده پوشـشی نووهـابی و فریب­کارانه را بر اندام آیین و منهج وهابیت بنشاند، تا از این طریق، خلاءهای موجود در منهج وهابیت را جبران سازد، لکن توجیهات العمیری در عمل به مجموعه‌ای از مطالب و مسائل متناقض مبدل شده است. تناقض در بیان توحید ربوبی، تناقض در تعریف عبادت، تعریف اشتباه از مفهوم عبادت و انحراف در بیان خصایص الهی، برخی از اشکالات وارده بر این بخش از کتاب المسلک الرشید است که در این مقاله شرح داده شده است.

وهابیت با نگاهی افراطی، مسلمانان را به­دلیل نذرهایی که انجام می­دهند، مورد هجمه قرار داده­اند. آنها در این خصوص به چند روایت تمسک کرده­اند. نگارنده در این تحقیق کوشیده است تا اولاً، روایات مورد استدلال وهابیت را مورد نقد دلالتی قرار دهد؛ چراکه دلالت هیچ­یک از آنها نمی­تواند عدم­جواز چنین نذرهایی را اثبات کند؛ ثانیاً، با ذکر ادلّۀ قرآنی و روایی، فتوای فقهای مسلمانان و همچنین سیرۀ مسلمین، جواز نذرهای مسلمانان را اثبات کند.

کتاب «شد الرحل لزیارة القبر الشریف بین المجیزین والمانعین» اثر عبدالفتاح بن صالح قدیش الیافعی از علماء اهل­سنت پیرو فقه شافعی و عقیده اشعری برای اولین بار در سال 2015م با همکاری مکتبة خالد بن ولید و دارالکتب الیمنیة در 87 صفحه منتشر شد. این گزارش بر پایه نسخه مصوری از اولین نوبت چاپ اثر یاد شده، تهیه و ارائه شده است. عبدالفتاح بن صالح قدیش الیافعی در سال 1394ق، در شهر یافع یمن متولد شد. وی پس از گذراندن دروس ابتدایی و متوسطه، وارد دانشگاه شد. مدرک فوق‌لیسانس خود را در دانشگاه «وادی النیل» سودان، در رشتۀ اصول دین اخذ کرد. یافعی از فعالان نقد وهابیت در فضای مجازی، محسوب می‌شود. عبدالفتاح یافعی، نزد بسیاری از بزرگان یمن، قطر، سوریه و عربستان از قبیل مصطفی محمد البنجوبنی، مقبل بن هادی الوادعی و عبدالرحمن المرعی الیمنی درس آموخت و بالغ بر هفتاد اجازۀ نقل روایت و تدریس از بزرگان کشورهای متعددی از جمله یمن، سوریه، هند و قطر دارد که در بین آن‌ها، شخصیت‌هایی مانند محمد سعید رمضان البوطی، علی بن عبدالرحمن الجفری، عبدالقادر العیدروس، شیخ محمد عاقل سهارانفوری و جعفر بن محمد بن سقاف وجود دارد. یافعی هم‌اکنون خطیب و امام جماعت مسجد الخیرات شهر صنعای یمن است. وی بیش از 30 عنوان کتاب نگاشته است، بسیاری از کتابهای او در حوزۀ نقد وهابیت می‌باشد.

کتاب عربی أخطاء ابن تیمیة فی حقّ رسول الله 0 وأهل بیته نوشتۀ دانشمند اهل‌سنت، دکتر محمود سید صبیح توسط دار زین العابدین بیروت به سال 1431ق (2010م) در 504 صفحه منتشر شده است. محتوای این کتاب در ارتباط با لغزش‌های ابن‌تیمیه در حقّ پیامبر $ و اهل‌بیت آن حضرت ( است. کتاب یادشده تا کنون دو مرتبه به زبان فارسی ترجمه شده است، یکی با نام اشتباهات ابن‌تیمیه دربارۀ رسول‌الله $ و اهل‌بیت ایشان با ترجمۀ «دکتر حسن حکیم» توسط انتشارات آثار نفیس شهر قم به سال 1394ش در دو مجلد منتشر شده است؛ دیگری هم باعنوانِ لغزش‌های ابن‌تیمیه در حقّ رسول خدا $ و اهل‌بیت ( در یک جلد است که با ترجمۀ «محمد تقدمی صابری» توسط انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی شهر مشهد در سال 1394ش منتشر شده است، کتاب مذکور متشکل از مقدمه، پیش‌درآمد، متن اصلی (دارای 96 عنوان از خطاهای ابن‌تیمیه به‌همراه نقد آن) و خاتمه می‌باشد.

با ظهور ابن­تیمیه و پس از او، محمد بن عبدالوهاب، شُبهاتی پیرامون مسائل مورد اتفاق در اسلام ایجاد شد. حرمت سفر به­قصد زیارت قبر پیامبر6نیز، از جمله شبهاتی است که توسط وهابیان مطرح می­گردد. یکی از دلایل وهابیان بر حرمت سفر برای زیارت، حدیث «لا ینبغی للمطی أن تشد رحاله إلی مسجد تبتغی فیه الصلاة غیر المسجدالحرام و مسجدالأقصی ومسجدی هذا» می­باشد؛ بر اساس این حدیث، تنها، سفر به­سوی این سه مسجد (مسجدالحرام، مسجدالاقصی، مسجد پیامبر6) جایز است؛ اما با تتبع در کلام علمای اهل­سنت، این نتیجه به­دست می­آید که حدیث، بیانگر اجر و ثواب کامل در سفر به این سه مسجد است و برتری این سه مسجد بر باقی مساجد را بیان می­کند؛ علاوه بر اینکه طبق قرائن و نظرات بزرگان اهل­سنت، "لاینبغی" دلالتی بر حرمت ندارد؛ همچنین، با سایر قرائنی که وجود دارد، می­توان نتیجه گرفت که سفر به­قصد زیارت، امری جایز و دارای پاداش است.

یکی از مفسرین و علمای برجستۀ اهل­سنت، قرطبی است. وی در کتب خود، مخصوصا تفسیر «الجامع»، به آراء سلف، استنادات فراوانی داشته است و محل رجوع وهابی­ها می­باشد. در این بین نیز، برخی از وهابی­ها درصدد بوده­اند که اختلافات خود با قرطبی را تنها در بحث اسماء و صفات بدانند و این­گونه وانمود کنند که او در دیگر مباحث، با آنها همراه است؛ در حالی­که ادعاهای بنیادین وهابیت که در توحید الوهی و ربوبی است، در تضاد با تفکرات قرطبی می­باشد. قرطبی یکی از اصلی­ترین ادعاهای وهابیت در توحید ربوبیت (یعنی موحد بودن مشرکین) را رد کرده و مشرکین را دارای شرک ربوبی دانسته است؛ همچنین قرطبی «ما لا یقدر علیه الا الله» را، به­گونه­ای تفسیر نکرده که اموری مانند طلب شفاعت و تبرک از اموات، از مصادیق آن باشند. در توحید الوهیت نیز، تعریف عبادت قرطبی و وهابیت بر یکدیگر منطبق نیستند؛ زیرا قرطبی برخلاف وهابی­ها، هیچ­گاه صرف خضوع و خشوع بدون اعتقاد به ربوبیت را، منجر به تحقق عبادت ندانسته و اموری مانند طلب شفاعت و تبرک به اموات را، جایز دانسته است.

مقالۀ حاضر، در ابتدا جریان‌‌های تکفیری و پیامدهای گسترش آن را به صورت اجمالی بررسی کرده است. در ادامه به بررسی نقش علمای جوامع اسلامی، به‌عنوان منادیان اسلام و مروّجان این آیین صلح و دوستی میان بشریت، پرداخته است و راهکارهایی را، در دو بُعد دینی و فرهنگی، به‌‌منظور عبور جهان اسلام از بحران‌ جریان‌های تکفیری، ارائه داده است. نتیجه‌گیری مقاله آن است که نظر به تلاش دشمنان برای ایجاد اسلام‌هراسی و ترسیم چهره‌ای غیرواقعی از مسلمانان در اذهان عمومی، علمای جوامع اسلامی، می‌توانند نقش مهمی را ایفا کنند. علما، به‌عنوان یکی از متولّیان فعّالیت‌های دینی و فرهنگی، می‌توانند در جلوگیری از ترویج خشونت و افراطی‌گری و مقابله با جریان‌های تکفیری نقش بسزایی داشته باشند. عالمان جهان اسلام می‌توانند زمینۀ لازم را برای رفع سوء‌برداشت‌ها و کاهش نزاع‌های بیهوده ایجاد کنند و نهایتاً بسترهای صلح و امنیت را فراهم سازند.

محلّ نزاع، در اخبار آحادِ روایاتِ واحدی است که فارغ از هرگونه تقویت‌کننده هستند. در رابطه با اینکه خبر واحد بدون قرینه علم‌‌آور یا ظن‌آور است سه قول اصلی وجود دارد: 1. خبر واحد ثقه، مطلقاً مفید علم است؛ 2. خبر واحد محفوف به قرائن، فقط مفید علم یقینی است؛ 3. خبر واحد ثقه، مطلقاً مفید ظن است. برخی از وهابیان حجیت خبر واحد در اعتقادات را بر اساس اجماعی یقینی می‌دانند. برای حجیت خبر واحد در اعتقادات و علم‌آور بودن آن، ادلّۀ مختلفی از سوی آن‌ها ارائه شده است که البانی در دو کتابِ الحدیث حجة بنفسه فی العقائد والأحکام و أشرطة متفرقة به نقل آن پرداخته است. ظاهر کلمات و عبارات علمای شیعه نشان‌‌دهندۀ نپذیرفتن حجیت خبر واحد در مسائل اعتقادی، به دلیل ظنّی بودن آن است؛ ولی ابن‌تیمیه با طرح مبحث تلقّی امّت به قبول، دایرۀ علم‌آوری خبر واحد را گسترده‌تر می‌کند و بسیاری از اخبار آحاد را با این استناد علم‌آور می‌داند.

جاهلیت از مفاهیم اصیل و منصوص قرآنی و روایی می‌باشد، که در باب گستره معنایی و تطبیق آن بر مصادیق، تفاسیر مختلفی ارائه شده است. این مفهوم یکی از کلیدواژه‌های پرتکرار در آثار افرادی مانند محمد بن عبدالوهاب و سید ‌قطب می‌باشد. بررسی تطبیقی دیدگاه محمد بن عبدالوهاب و سید ‌قطب درباره مفهوم جاهلیت و آثارش این نتیجه را به دست می دهد که اشتراکات ظاهری و اختلافات معنوی مهمی میان این دو دیدگاه وجود دارد. محمد بن عبدالوهاب و سید قطب، مفهوم جاهلیت را اعم و اسع از اعمال کفری و غیرکفری می‌دانند و جاهلیت در سه حوزه عقیده، قول و عمل تبلور می‌یابد؛ اما به­لحاظ تفسیر و تطبیق آن بر مصادیق خارجی، اختلافات اساسی با یکدیگر دارند؛ محمد بن عبدالوهاب با برداشتی که از مفهوم عبادت دارد، جاهلیت را بر اعمال صحیحی مانند توسل، استغاثة، استشفاع و تبرک به قبور بار کرده و با شرکی و بدعی قلمداد کردن آنها، مسلمانان را متهم به جاهلیت، شرک و ابتداع کرده است. او حتی شرک مسلمانان اهل استغاثه و استشفاع به ارواح اولیاء الهی را از شرک مشرکین عصر رسالت شدیدتر خوانده است؛ در مقابل، سید قطب نه­تنها متذکر بروز جاهلیت در این موارد نشده، بلکه بروز و ظهور آن را در مواردی مانند حکم "بغیر ما انزل­الله،" پذیرش حاکمیت طواغیت و حکومت­های سکولار و غیره می‌داند که سایر مسلمین نیز، معتقد به بروز و ظهور جاهلیت در آن حوزه‌ها می‌باشند. خلاصه اینکه در منظومه فکری محمد بن عبدالوهاب، اموری ذیل جاهلیت قرار گرفته‌اند که جزء مسائل مسلّم شریعت اسلام هستند؛ اما سید قطب، نه­تنها یک مسئله جزئی اسلامی را، ذیل جاهلیت وارد نکرده است، بلکه اموری را که او جاهلی خوانده است، از نگاه هر اندیشمند مسلمانی، امور جاهلی هستند