جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب شواهد الحق فی الإستغاثة بسید الخلق ازجمله کتاب‌هایی است که در نقد افکار وهابیت و درخصوص دیدگاه آنان دربارۀ استغاثه، به رشتۀ تحریر درآمده است. نویسندۀ این کتاب شیخ یوسف نبهانی، از علمای اهل‌سنت است. این اثر در 434 صفحه توسط دو انتشارات «دار الکتب العلمیة» و «دار التوفیقیة» به چاپ رسیده است. کتابی که در این گزارش به آن استناد شده، چاپ چهارم است که انتشارات «دار الکتب العلمیة» در سال 2011 میلادی، منتشر کرده است.

سخنان وهابیان دربارۀ تأویل و مجاز یکدست نیست، بلکه همواره با نوعی از آشفته‌گویی و تضاد همراه است. وهابیان ابتدا وقوع هرگونه تأویل در نصوص شرعی و به‌تبع آن وقوع مجاز در قرآن و لغت را منکر شده‌اند، پس از آن دریافته‌اند که انکار مجاز در لغت و قرآن پیامدهای سوء و مصیبت‌باری در پی دارد، چراکه استعمال تمامی الفاظ قرآن در معانی حقیقی‌شان، به تناقض و فساد در معانی قرآن ختم می‌شود، بدین‌ترتیب برای رهایی از آثار شوم انکار مجاز، راه‌حل‌هایی را پیشنهاد کرده‌اند. برخی از وهابیان ایدۀ «اسلوب در زبان عربی» و برخی دیگر «توسعه در لغت عرب» را به‌عنوان راه‌حل پیشنهاد کرده‌اند؛ لکن این دو راه با چند اشکال جدّی همراه است. حقیقت آن است که این راه‌حل‌ها در عمل با اعتقاد به وجود مجاز، یکی است، به همین دلیل برخی از محققان معاصرِ وهابیت به این نتیجه رسیده‌اند که دعوای بین منکران و مثبتان مجاز، چیزی جز نزاع لفظی نیست و حتی برخی از وهابیان بر این نظر شده‌اند که مجاز به‌غیر از آیات صفات در دیگر آیات قرآن و لغت عرب نیز وجود دارد و حتی در برخی از موارد آیات صفات را نیز تأویل می‌کنند.

وهابیت به­عنوان یکی از فرقه­های فعال در دوران کنونی، نظرات خاصی در قلمرو عقل دارد. دیدگاه وهابیت درباره عقل را می­توان در دو محور مورد بررسی قرار داد؛ اول، کارکرد عقل از نظر وهابیان که در فهم متون دین، از عقل استفاده می­کنند؛ دوم، منبع بودن یا نبودن عقل از نظر وهابیان که محمد بن عبدالوهاب و پیروان او، حیثیت منبع بودن عقل را نپذیرفته­اند. منبع بودن عقل نیز، در دو جنبه عقل نظری و عقل عملی قابل بررسی است؛ از آنجا که بسیاری از استدلال­های عقلی با ظواهر برخی از دلایل نقلی، تعارض بدوی یا مستقر می­یابند، وهابی­ها گفته­اند: آنچه با نقل تعارض کند، عقل نیست؛ بلکه وهم است که در پوشش عقل ظاهر شده و بدین ترتیب، نباید آن را عقل خواند. وهابیان تنها زمانی استدلال عقلی را صحیح می­دانند که مؤید و موافق با نقل باشد. در حوزه عقل عملی نیز، هرچند بسیاری از آنها، حسن و قبح را عملی دانسته­اند، اما هیچ­گاه، نتایج و کارکردهای حسن و قبح عقلی در دیدگاه­های آنان، دیده نمی­شود.

وهابیان معتقدند، مشرکان عصر پیامبر6، توحید ربوبی داشتند و با استناد به برخی آیات، مانند آیه31 سوره یونس، سعی در اثبات آن دارند. آنان قصد دارند با این نظر، دو مسئله را ثابت ­کنند؛ اولاً، انبیا: فقط برای دعوت به توحید الوهی مامور بودند؛ ثانیاً، بر اساس قول به توحید ربوبی مشرکان، مسلمانان عصر حاضر، که به بزرگان خود متوسل می­شوند، مشرک‌تر از مشرکان زمان رسول­الله6 می‌باشند؛ در حالی­که با دقت در آیات و روایات نبوی6 به این نتیجه دست می‌یابیم که مشرکان، نه­تنها به توحید ربوبی معتقد نبوده، بلکه دلیل و مبنای شرک آنان در الوهیت نیز، برخاسته از شرک ربوبی آنها بوده است. این نظر در مقاله پیش‌رو با محوریت آیات31 تا 36 سوره یونس و مبتنی بر تفاسیر اهل‌سنت تببین شده و آیاتی بر تأیید این نظریه از جهت تاریخی و عقلی آورده شده که اثبات می‌کند، انبیا: برای توحید به­معنای عام مبعوث شده‌ و دعوتشان شامل توحید ربوبی هم می­شود.

نووی، یکی از علمای تراز اول اهل­سنت است که دارای گرایشات اشعری و حدیث‌گرایانه است. اهتمام به نقل­ قول سلف و حدیث­ گرایی نووی، باعث شده است که وهابی­ ها، تمایل زیادی برای همفکر نشان دادن او با خودشان داشته باشند؛ از این­ رو، سعی کرده ­اند برخی از اقوال مخالف اندیشه وهابیت او را، توجیه کنند؛ در حالی­که با بررسی­ های علمی، مشخص می­شود که بین نووی و وهابیت، نه ­تنها هیچ تطابقی نیست، بلکه تضاد نیز وجود دارد. این تضاد در شاخص تفکر وهابیت (یعنی توحید ربوبی و الوهی)، آشکار است؛ زیرا نووی، همانند وهابی­ ها، توحید الوهی و ربوبی را به ­گونه ­ای تفسیر نکرده که اموری مانند طلب شفاعت، استغاثه و تبرک به اموات، شرک باشند؛ بلکه وی، اعتقاد به اذن ­الله و استقلالیت را در تحقق توحید و شرک ربوبی دخیل دانسته است. او در توحید الوهی نیز، اعتقاد به ربوبیت را در تحقق عبادت، شرط می ­داند.

کتاب «استغاثه و جایگاه شرعی آن» اثر «محمدطاهر القادری» نویسنده اهل‌سنتِ حنفی، ساکن پاکستان، با ترجمۀ سیدعبدالحسین رئیس­السادات به زبان فارسی در 112 صفحه در سال ۱۳۹۰ش از سوی انتشارات مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی منتشر شده است. این کتاب مشتمل بر پنج باب است: باب اول: مطالب اولیه درباره استغاثه؛ باب دوم: مفهوم مددخواهی از پیامبر6؛ باب سوم: جایز بودن استغاثه به انبیا و صالحان پس از مرگ آنان؛ باب چهارم: پاسخ به اشکالات و شبهات مخالفان؛ باب پنجم: حُسن‌ظن داشتن به اسلام مسلمانان. در ادامه مطالب مهم هر یک از این ابواب ذکر خواهد شد.

تاریخ وهابیان آکنده از تخریب بناهای واقع بر قبور انبیا، صحابه، تابعان و دیگر صالحان است. محمد بن عبدالوهاب در روزهای نخست تفاهم با عثمان بن معمر، حاکم عیینه، بنای واقع بر قبر زید بن خطاب را تخریب کرد؛ در سال­های هم­پیمانی محمد بن عبدالوهاب با محمد بن سعود، این موضوع تبدیل به رویه و سنتی جاری در میان وهابیان شد. آنان پس از تصرف مدینه، اَبنیه واقع بر مزارات بقیع را تخریب کردند؛ اکنون نیز، چانچه ظروف و شرایط، مساعد وهابیان باشد، قبه خضراء رسول­الله6 را تخریب می­کنند. داعش به­تبع وهابیان در سرزمین­های عراق و سوریه، بناهای واقع بر قبور بسیاری از صالحان را ویران کرده­اند. وهابیان بر حسب خوانش خود معتقدند، ساخت بنای بر قبور حرام، بدعت و ذریعه شرک است؛ این در حالی­ است که برخی از آیات قرآن مانند آیه 21 سوره کهف، 32 سوره حج و 23 سوره شوری، دلالت بر جواز بنای بر قبور می­کنند؛ علاوه بر این، به گواه تاریخ و سیره مسلمانان، از زمان صحابه تاکنون، از نظر مسلمانان در ادوار مختلف، ساخت بنای بر قبور امری مجاز و مشروع است؛ لذا در تحقیق پیش­رو، به تبیین آیات و سیره مسلمانان در این رابطه پرداخته خواهد شد.

وهابیان از اولین روزهایی که سربرآوردند، تاکنون این پندار را ترویج کرده‌‌‌اند که ساخت بنا روی قبور، حرام، بدعت، نماد و ذریعه شرک است. محمد بن عبدالوهاب و پیروان او بر پایه همین پندار، بناهای ساخته‌شده بر قبور ائمه(، صحابه، تابعان و بسیاری از بزرگان اهل سنت را در نقاط مختلف جهان تخریب کرده‌‌اند. اجماع، روایت ابوالهیاج و روایت جابر مهم‌ترین دلایل وهابیان در این مسئله است که در این مقاله مطرح شده و مورد بررسی قرار گرفته است.

موضوع صفات خبریه و روش صحیح تفسیر آن، از مسائل پرمناقشه در تاریخ مذاهب اسلامی است. برخی از مذاهب منحصراً راه تفویض تمامِ معنا یا تأویل را تجویز کرده­اند و برخی دو راه تفویض و تأویل را توصیه کرده­اند. جریان وهابیت از بدو پیدایش تا کنون مکرراً مذاهب اسلامی را به‌دلیل تجویز هر یک از راه­های تأویل و تفویض به انحراف در فهم و تفسیر این دسته از صفات متهم کرده است و روشی نو در تفسیر این صفات ابداع کرده است. وهابیان با هدف تأصیل و هویت‌بخشی به ایده و روش خود تلاش کرده­اند که سلف و عالمان مبرز متقدم اهل­سنت را هم­نظر و هم­سنگ با خود معرفی کنند. عبارت «الاستواء معلوم، والکیف مجهول» که به مالک بن انس منسوب است، یکی از محوری­ترین دلایل و سخنان مصادره‌شده از سوی وهابیان برای اصالت بخشیدن به این دیدگاه است. این مقاله پس از بررسی صحت و سقم ادعای وهابیان در انتساب عبارت مذکور به مالک بن انس، به این نتیجه رسیده است که اولاً، عبارت «الاستواء معلوم، والکیف مجهول» از مالک بن انس نیست و ثانیاً، اگر دیدگاه مالک بن انس در غیر صفت «استواء» بررسی شود، مشخص خواهد شد که دیدگاه او با وهابیت در تعارض است.

وهابیان با تقسیم­بندی استغاثه به اموری که مقدور بشر است و اموری که تنها از خداوند برمی­آید سپس تفسیر ویژه و منحصر به فردی که از این دو مفهوم دارند، پیوسته تلاش کرده­اند استمداد از پیامبر6 و دیگر بزرگان دین را، کاری مشرکانه قلمداد کنند. آنچه وهابیان را به این گمراهی کشانده چند موضوع مختلف است: 1) بی­توجهی به عنصر نیت و اعتقاد درخواست­کننده کمک. 2) تفسیر ناصواب وهابیان از مفهوم «ما لا یقدر علیه الا الله». تفسیری که وهابیان از مفهوم «ما لا یقدر علیه الا الله» دارند با چند اشکال روبروست:این تفسیر نه تنها در کتاب، سنت و سلف ریشه­ای ندارد بلکه با آنها در تضاد است. علاوه براین برخی از باورها و رفتارهای رایج در میان سلف نیز ذیل عنوان مذموم «ما لا یقدر علیه الا الله» قرار می­گیرد.