جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وهابیت و گروه‌‌‌های تکفیری همچون سایر عالمان مسلمان معتقدند در عصر حاضر، برخی از صفات مربوط به دوره جاهلیت در امت اسلامی رواج یافته و برخی از مسلمانان غرق در امور جاهلی شده‌‌اند؛ البته با این تفاوت که وهابیان با این بهانه، بسیاری از امور مشروع و صحیح نزد مسلمانان را افعالی جاهلی شمرده و حتی در مواردی نیز حکم به شرک بسیاری از آنها کرده اند. به عنوان نمونه: تکفیریان اعمالی مانند استغاثه و طلب شفاعت از اموات، توسل به دعای اولیای الهی و تبرک جستن به قبور صالحین را جزو افعال جاهلی و نواقض اسلام تلقی نموده‌‌اند؛ حال آن‌که مشروعیت بسیاری از این امور در آیات و روایات فریقین به اثبات رسیده است. همچنین بسیاری از مسلمانان و بزرگان اسلامی ملتزم به این امور بوده‌‌اند. در مقاله پیشِ رو پس از بیان برخی از مصادیق امور جاهلی نزد وهابیان، این دیدگاه مورد نقد و بررسی قرار خواهد گرفت.

توحید ربوبی یعنى باور به اینکه تنها خداوند متعال است که می­تواند، مستقل و بدون نیاز به هیچ‌گونه اذن و اجازه‌اى، در تمام شئون مخلوقات و کلّ جهان هستی تصرف کرده و آ‌نها را تدبیر و اداره نماید. وهابیت برای زیر سوال بردن ایمان سایر مسلمانان، آنان را با مشرکان زمان جاهلیت قیاس نموده و مشرکان را موحد ربوبی معرفی نموده‌اند؛ در حالی­که پذیرش چنین امری، مستلزم تعارض­های جدی با مبانی عقلی و قرآنیِ پذیرفته­شده توسط وهابیت می­باشد. در این پژوهش، با بررسی دقیق آیات قرآن کریم و تحلیل عقلی، روشن می­گردد که پذیرش اعتقاد مشرکان به توحید ربوبی با اموری مانند وجود تلازم میان ربوبیت و الوهیت، و اختلاف میان اقرار و ایمان و فطری بودن سایر معارف دین، از جمله الوهیت در تعارض خواهد بود؛ بنابراین ادعای وهابیت، مبنی بر اینکه مشرکان موحد ربوبی هستند صحیح نیست؛ در نتیجه، قیاس مسلمانان با مشرکان نیز، قیاس منتجی نخواهد بود.

اصل موضوع تبرّک، از مسلّمات قرآن کریم و روایات معصومین( است. لکن برخی از موارد تبرک مانند تبرک جستن به اموات یا آثار منفصل از اولیاء خدا، از سوی وهابیان نه تنها مردود شمرده شده بلکه گاه شرک اکبر انگاشته شده است؛ این درحالی است ‌‌‌که آنچه از منابع اسلامی برمی‌آید، صحت تبرک جستن به مقدسات اسلامی است؛ چه ان امر مقدس زنده باشد، چه مرده، و چه متصل باشد، چه منفصل. برای قاعده‌‌مند کردن موضوع تبرک شروطی لازم است که باید در آن لحاظ شود: شرط اول: تأثیر گرفتن شیء مبارک از خدا و به اذن خدا بودن آن است. ازاین‌‌رو اگر خود آن شیء را مستقل و در عرض خدا منشأ اثر بدانیم، بی‌تردید شرک در ربوبیت خداوند خواهد بود. شرط دوم: این است که دلیلی از کتاب وسنت برای متبرک بودن به صورت خاص یا عام وجود داشته باشد تا شخص با توجه به آن دلیل بتواند عمل خود را به شرع نسبت دهد. بنابراین اگر شیء متبرک را در عرض قدرت خدا بدانیم، دچار شرک ربوبی شده‌ایم و اگر هیچ نوع دلیلی بر تبرک جستن یا مقدس بودن آن شیء وجود نداشته باشد، تبرک جستن به آن، باطل وانتساب دادن آن به شرع، بدعت و حرام است.

وهابیان تصرف تکوینی اولیای الهی را چه در حال حیات و چه بعد از مرگ، منکرند و معتقدان به تصرفات اولیا و علم آنان در برزخ نسبت به دنیا را مشرک شمرده و بر این باورند که اگر تصرفی نیز توسط اولیا صورت گیرد، به اختیار خود ایشان نیست. این در حالی است قدرت تصرف اولیا وابسته به قدرت خداوند است. اگر کار خارق‌العاده‌ای از اولیا سر بزند، به ‌سبب اذن خداوند است؛ وگرنه اگر خداوند به کسی اذن ندهد، حتی کار عادی نیز نمی‌تواند انجام بدهد. گذشته از این، دلایل قرآنی و روایی و تاریخی نیز ثابت می‌کند که اولیا دارای تصرف در تکوین هستند و در برزخ نیز نسبت به دنیا علم دارند و کرامت آنها گذشته از عنایت خداوند، با اختیار و ارادۀ اولیا می‌باشد. همچنین کسانی که به توانایی و تصرفات اولیا اعتقاد دارند، در حقیقت، قدرت اولیا را متصل به منبع اصلی یعنی خداوند ‌‌می‌دانند و قدرت آنها را مستقل از خداوند ‌‌نمی‌دانند. با این وجود، شرک دانستن این اعتقاد، ادعایی واهی و بی‌اساس می‌باشد.

وهابیت در طول دهه‌‌های اخیر دخالت‌‌ها و جنایات فراوانی در یمن مرتکب شده است. مهم‌ترین جنایات وهابیت در سال‌‌های اخیر مربوط به حمله نظامی ائتلاف عربی به سرکردگی عربستان سعودی علیه مردم یمن است. این ائتلاف از سال (1394ش ـ 2015م) حملات ‌‌همه‌‌جانبه‌‌ای را علیه یمن آغاز کرده است. بر اثر این حملات، زیرساخت‌‌های یمن نابود شده، جاده‌‌ها، بیمارستان‌‌ها، مدارس و... تخریب گردیده است. این کشور فقیر عربی اکنون دچار بحران قحطی است و بیش از نیمی از مردم، با خطر گرسنگی و بیماری روبه‌رو هستند. کودکان بسیاری کشته شده و بیش از یازده‌‌میلیون کودک دچار سوءتغذیه هستند. این پژوهش، با روش توصیفی به ذکر جنایات وهابیت در یمن پرداخته است. با توجه به این‌که تاکنون پژوهشی مستقل درباره جنایات وهابیت در یمن صورت نپذیرفته، اهمیت این پژوهش بیشتر قابل درک است.

تعامل و گفتگو با دیگران، جزء لاینفک زندگی انسان محسوب می‌‌شود. این مسئله در قرآن­کریم و سیره پیامبر اکرم6 و ائمه­اطهار:، مورد توجه قرار گرفته و علاوه بر سفارش به تعامل، راه و روش تعامل با دیگران نیز، بیان شده است. خط اصیل وهابیت، از ابتدای پیدایش تاکنون، نسبت به شیعه دیدگاه منفی و تقابلی داشته و حکم کفر و خروج از اسلام را برای شیعیان صادر نموده و هنوز نیز، بر آن نظر است؛ اما این، تمام واقعیت نبوده و علمای وهابی، از یک طیف و گروه نیستند؛ امروزه برخی از وهابیان از رویکرد خط اصیل وهابیت فاصله گرفته و بر این باور شده­اند که باید راه تعامل و گفتگو با شیعه را در پیش گرفت، اینان در عمل نیز، به این ایده پایبند بوده­اند که گزارشات علمای شیعه‌‌ای که با آنان تعامل داشتند، بر این مطلب گواهی می‌دهد. هر یک از این وهابیان برای تعامل با شیعه، دلایل خاص خود را دارند که ایده قرآنی بودن تعامل، تأکید روایات بر تعامل، تعامل بر اساس اخوت و برادری دینی، تعامل بر اساس زندگی مسالمت­‌آمیز، وجود دشمن مشترک، تعامل بر اساس وحدت و گفتگوی ملی، از دلایل این طیف محسوب می‌شود.

به اعتقاد امامیه، مرگ نه‌‌تنها مانع شفاعت برای مشفوع‌‌‌له در حیات دنیوی نمی‌شود، بلکه شافعین با گستردگی و وسعت دسترسی بیشتری می‌توانند شفاعتِ مشفوع‌‌له را نزد پرودگار انجام دهند؛ چراکه تمام شرایط شفاعت به صورت کامل برای چنین امری وجود دارد؛ ازجمله زنده بودن شفیع. چنان‌‌که قران کریم زنده بودن اولیای الهی را ‌‌این‌گونه بیان می‌‌فرماید: )وَلَا تحسبن الَّذِینَ قُتِلُواْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتَا بَلْ أَحْیَاءٌ عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُون( به یقین زمانی که زنده بودن شهدا به‌واسطه این آیه ثابت شد، می‌‌توان به زنده بودن انبیا و امامان معصوم( اطمینان یافت. از دیگر شروط، شنوایی شفیع بعد از مرگ است. این شرط با توجه به تراث روایی اهل‌‌بیت( قابل اثبات و تصدیق است. شرط دیگر، امکان سخن گفتن روح شفیع با خدا است. این شرط نیز به‌وسیله آیات متعدد قرآن اثبات شده است؛ چنان‌‌که سخن گفتن مؤمنین با خداوند که مشتمل بر حمد و ستایش پروردگار است، بر امکان و تحقق تکلّم روح شفیع با پروردگار دلالت می‌کند: «وَقَالُواْ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشَاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَمِلِین». بنابراین تمام شروط لازم برای وقوع شفاعت توسط روح شفیع در منابع دینی وجود دارد.

کتاب شواهد الحق فی الإستغاثة بسید الخلق ازجمله کتاب‌هایی است که در نقد افکار وهابیت و درخصوص دیدگاه آنان دربارۀ استغاثه، به رشتۀ تحریر درآمده است. نویسندۀ این کتاب شیخ یوسف نبهانی، از علمای اهل‌سنت است. این اثر در 434 صفحه توسط دو انتشارات «دار الکتب العلمیة» و «دار التوفیقیة» به چاپ رسیده است. کتابی که در این گزارش به آن استناد شده، چاپ چهارم است که انتشارات «دار الکتب العلمیة» در سال 2011 میلادی، منتشر کرده است.

وهابیت به­عنوان یکی از فرقه­های فعال در دوران کنونی، نظرات خاصی در قلمرو عقل دارد. دیدگاه وهابیت درباره عقل را می­توان در دو محور مورد بررسی قرار داد؛ اول، کارکرد عقل از نظر وهابیان که در فهم متون دین، از عقل استفاده می­کنند؛ دوم، منبع بودن یا نبودن عقل از نظر وهابیان که محمد بن عبدالوهاب و پیروان او، حیثیت منبع بودن عقل را نپذیرفته­اند. منبع بودن عقل نیز، در دو جنبه عقل نظری و عقل عملی قابل بررسی است؛ از آنجا که بسیاری از استدلال­های عقلی با ظواهر برخی از دلایل نقلی، تعارض بدوی یا مستقر می­یابند، وهابی­ها گفته­اند: آنچه با نقل تعارض کند، عقل نیست؛ بلکه وهم است که در پوشش عقل ظاهر شده و بدین ترتیب، نباید آن را عقل خواند. وهابیان تنها زمانی استدلال عقلی را صحیح می­دانند که مؤید و موافق با نقل باشد. در حوزه عقل عملی نیز، هرچند بسیاری از آنها، حسن و قبح را عملی دانسته­اند، اما هیچ­گاه، نتایج و کارکردهای حسن و قبح عقلی در دیدگاه­های آنان، دیده نمی­شود.

یکی از مباحث مهمی که در حوزه نقد وهابیت مورد بحث و کنکاش قرار می­گیرد، بحث سنت و بدعت است. مراد از سنت در این مبحث، آن چیزی است که مستند به اصول شرع باشد و نقطۀ مقابل آن، بدعت می­باشد. تعاریف متعددی برای بدعت ارائه شده است. محور عمدۀ تعریف‌ها، حول دو مطلب می‌چرخد؛ یکی نداشتن اصل در شرع برای امر محدث (نوپیدا) و دیگری، اضافه ‌کردن به دین یا کاستن از آن، با استناد به شرع می‌باشد. وهابی­ها در این بین، با توسعه در مفهوم بدعت، بسیاری از کارهای مسلمانان را بدعت معرفی می­کنند. آنها انجام هر عملی را که در زمان پیامبر6 و صحابه و تابعان به آن عمل نشده را، مصداق بدعت می­دانند و از طرفی، اصل داشتن این اعمال در شرع و اطلاقات آن را مخدوش می­دانند؛ در حالی­که اولا، اختلاف در اصل داشتن یا نداشتن عملی در شرع، از امور اجتهادی هست و به­راحتی نمی­توان حکم بدعت داد؛ از طرف دیگر، ترک فعلی از سوی پیامبر6 مادامی که دلیل و قرینه­ای به­همراه نداشته باشد، دلالت بر حرمت آن فعل ندارد؛ بلکه صرفا بر عدم وجوب آن دلالت می­کند.