جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مکان­دار بودن خداوند، یکی از مصادیق صفات خبری است که ظاهرگرایان، از ظاهر برخی آیات و روایات برداشت کرده­اند. حدیث جاریه یکی از این روایات است که گروهی مانند جریان­ مدعی سلفی­گری، بر اساس ظاهر آن، در آسمان بودن خداوند متعال را برداشت کرده­اند. مسئلۀ اصلی برای نگارنده این مقاله، چگونگی استدلال عالمان متسلف، برای در آسمان بودن خداوند سبحان، بر اساس حدیث جاریه، بوده است؛ از این­رو، نظرات چهار عالم تأثیرگذار در این جریان (ابن­تیمیه، بن­باز، البانی و ابن­عثیمین) را به روش کتابخانه­ای و با جست­و­جوی عبارت «فی السماء» در تمامی کتاب­های آنان، جمع­آوری و سپس شیوه­ی استدلال آنها را تحلیل و نقد کرده ­است؛ پس از آن، برای اثبات خطای ظاهرگرایان در نپذیرفتن مجاز و تأویل، آیاتی از قرآن­کریم و روایاتی از پیامبر6 را ارائه داده که حدیث جاریه با آنها معارض است.

وهابیان تصرف تکوینی اولیای الهی را چه در حال حیات و چه بعد از مرگ، منکرند و معتقدان به تصرفات اولیا و علم آنان در برزخ نسبت به دنیا را مشرک شمرده و بر این باورند که اگر تصرفی نیز توسط اولیا صورت گیرد، به اختیار خود ایشان نیست. این در حالی است قدرت تصرف اولیا وابسته به قدرت خداوند است. اگر کار خارق‌العاده‌ای از اولیا سر بزند، به ‌سبب اذن خداوند است؛ وگرنه اگر خداوند به کسی اذن ندهد، حتی کار عادی نیز نمی‌تواند انجام بدهد. گذشته از این، دلایل قرآنی و روایی و تاریخی نیز ثابت می‌کند که اولیا دارای تصرف در تکوین هستند و در برزخ نیز نسبت به دنیا علم دارند و کرامت آنها گذشته از عنایت خداوند، با اختیار و ارادۀ اولیا می‌باشد. همچنین کسانی که به توانایی و تصرفات اولیا اعتقاد دارند، در حقیقت، قدرت اولیا را متصل به منبع اصلی یعنی خداوند ‌‌می‌دانند و قدرت آنها را مستقل از خداوند ‌‌نمی‌دانند. با این وجود، شرک دانستن این اعتقاد، ادعایی واهی و بی‌اساس می‌باشد.

وهابیت و گروه‌‌‌های تکفیری همچون سایر عالمان مسلمان معتقدند در عصر حاضر، برخی از صفات مربوط به دوره جاهلیت در امت اسلامی رواج یافته و برخی از مسلمانان غرق در امور جاهلی شده‌‌اند؛ البته با این تفاوت که وهابیان با این بهانه، بسیاری از امور مشروع و صحیح نزد مسلمانان را افعالی جاهلی شمرده و حتی در مواردی نیز حکم به شرک بسیاری از آنها کرده اند. به عنوان نمونه: تکفیریان اعمالی مانند استغاثه و طلب شفاعت از اموات، توسل به دعای اولیای الهی و تبرک جستن به قبور صالحین را جزو افعال جاهلی و نواقض اسلام تلقی نموده‌‌اند؛ حال آن‌که مشروعیت بسیاری از این امور در آیات و روایات فریقین به اثبات رسیده است. همچنین بسیاری از مسلمانان و بزرگان اسلامی ملتزم به این امور بوده‌‌اند. در مقاله پیشِ رو پس از بیان برخی از مصادیق امور جاهلی نزد وهابیان، این دیدگاه مورد نقد و بررسی قرار خواهد گرفت.

توحید ربوبی یعنى باور به اینکه تنها خداوند متعال است که می­تواند، مستقل و بدون نیاز به هیچ‌گونه اذن و اجازه‌اى، در تمام شئون مخلوقات و کلّ جهان هستی تصرف کرده و آ‌نها را تدبیر و اداره نماید. وهابیت برای زیر سوال بردن ایمان سایر مسلمانان، آنان را با مشرکان زمان جاهلیت قیاس نموده و مشرکان را موحد ربوبی معرفی نموده‌اند؛ در حالی­که پذیرش چنین امری، مستلزم تعارض­های جدی با مبانی عقلی و قرآنیِ پذیرفته­شده توسط وهابیت می­باشد. در این پژوهش، با بررسی دقیق آیات قرآن کریم و تحلیل عقلی، روشن می­گردد که پذیرش اعتقاد مشرکان به توحید ربوبی با اموری مانند وجود تلازم میان ربوبیت و الوهیت، و اختلاف میان اقرار و ایمان و فطری بودن سایر معارف دین، از جمله الوهیت در تعارض خواهد بود؛ بنابراین ادعای وهابیت، مبنی بر اینکه مشرکان موحد ربوبی هستند صحیح نیست؛ در نتیجه، قیاس مسلمانان با مشرکان نیز، قیاس منتجی نخواهد بود.

وهابیت در طول دهه‌‌های اخیر دخالت‌‌ها و جنایات فراوانی در یمن مرتکب شده است. مهم‌ترین جنایات وهابیت در سال‌‌های اخیر مربوط به حمله نظامی ائتلاف عربی به سرکردگی عربستان سعودی علیه مردم یمن است. این ائتلاف از سال (1394ش ـ 2015م) حملات ‌‌همه‌‌جانبه‌‌ای را علیه یمن آغاز کرده است. بر اثر این حملات، زیرساخت‌‌های یمن نابود شده، جاده‌‌ها، بیمارستان‌‌ها، مدارس و... تخریب گردیده است. این کشور فقیر عربی اکنون دچار بحران قحطی است و بیش از نیمی از مردم، با خطر گرسنگی و بیماری روبه‌رو هستند. کودکان بسیاری کشته شده و بیش از یازده‌‌میلیون کودک دچار سوءتغذیه هستند. این پژوهش، با روش توصیفی به ذکر جنایات وهابیت در یمن پرداخته است. با توجه به این‌که تاکنون پژوهشی مستقل درباره جنایات وهابیت در یمن صورت نپذیرفته، اهمیت این پژوهش بیشتر قابل درک است.

یکی از مباحث مهمی که در حوزه نقد وهابیت مورد بحث و کنکاش قرار می­گیرد، بحث سنت و بدعت است. مراد از سنت در این مبحث، آن چیزی است که مستند به اصول شرع باشد و نقطۀ مقابل آن، بدعت می­باشد. تعاریف متعددی برای بدعت ارائه شده است. محور عمدۀ تعریف‌ها، حول دو مطلب می‌چرخد؛ یکی نداشتن اصل در شرع برای امر محدث (نوپیدا) و دیگری، اضافه ‌کردن به دین یا کاستن از آن، با استناد به شرع می‌باشد. وهابی­ها در این بین، با توسعه در مفهوم بدعت، بسیاری از کارهای مسلمانان را بدعت معرفی می­کنند. آنها انجام هر عملی را که در زمان پیامبر6 و صحابه و تابعان به آن عمل نشده را، مصداق بدعت می­دانند و از طرفی، اصل داشتن این اعمال در شرع و اطلاقات آن را مخدوش می­دانند؛ در حالی­که اولا، اختلاف در اصل داشتن یا نداشتن عملی در شرع، از امور اجتهادی هست و به­راحتی نمی­توان حکم بدعت داد؛ از طرف دیگر، ترک فعلی از سوی پیامبر6 مادامی که دلیل و قرینه­ای به­همراه نداشته باشد، دلالت بر حرمت آن فعل ندارد؛ بلکه صرفا بر عدم وجوب آن دلالت می­کند.

وهابیان بر این باورند که استغاثه به مخلوقِ زندۀ غایب و میت و همچنین استغاثه به مخلوق زندۀ حاضر در امور کلان، مانند شفا خواستن، شرک در ربوبیت و عبادت است. محمد بن عبدالوهاب و هوادارانش پیوسته برای اثبات ادعایشان به برخی از آیات قرآن استدلال کرده‌اند، این درحالی است که این آیات با ادعای وهابیان بیگانه است. در حقیقت آیات مورد استدلال وهابیان مربوط به عبادت‌های «آلهة من دون الله» توسط مشرکان است. مشرکان صریحاً مدعوهای خود را معبود و آلهه می‌خواندند، درحالی‌که هیچ یک از مسلمانانِ اهل استغاثه به‌هیچ‌وجه مستغاثان و مدعوهای خود را آلهة من دون الله ندانسته‌اند و نمی‌دانند. بنابراین تطبیق آیات مشرکان بر مسلمانان، مردود است.

وهابیان با هرگونه آموزش و یادگیری فلسفه مخالف­اند؛ علاوه بر این تکفیر و ملحد خواندنِ فلاسفه از سخنان و فتاوای رایج در میان وهابیان است. گرچه آنان تلاش کرده­اند ستیز خود با فلسفه و فلاسفه را علمی و مستدل جلوه دهند، لکن ارزیابی سخنان و دلایل وهابیان این نتیجه را به دست می­هد که نقص تصوری وهابیان از مفاهیم فلسفی، سوء برداشت آنان از متون فلسفه، در کنار تعصبات عقل‌‌‌ستیزانه، بیشترین تأثیر را در تخطئه‌ و ستیز وهابیان با فلسفه و فلاسفه داشته­ است. به نظر می‌رسد تکفیر فلاسفه و تحریم فلسفه از سوی وهابیان بیش از آن‌‌که مبنای علمی داشته باشد، بر پایه تعصبات و نسبت‌‌های ناروا استوار است. در این نوشته، با روشی توصیفی ـ تحلیلی، نظریات مخالفان فلسفه بررسی و نقد شده است.

به اعتقاد امامیه، مرگ نه‌‌تنها مانع شفاعت برای مشفوع‌‌‌له در حیات دنیوی نمی‌شود، بلکه شافعین با گستردگی و وسعت دسترسی بیشتری می‌توانند شفاعتِ مشفوع‌‌له را نزد پرودگار انجام دهند؛ چراکه تمام شرایط شفاعت به صورت کامل برای چنین امری وجود دارد؛ ازجمله زنده بودن شفیع. چنان‌‌که قران کریم زنده بودن اولیای الهی را ‌‌این‌گونه بیان می‌‌فرماید: )وَلَا تحسبن الَّذِینَ قُتِلُواْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتَا بَلْ أَحْیَاءٌ عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُون( به یقین زمانی که زنده بودن شهدا به‌واسطه این آیه ثابت شد، می‌‌توان به زنده بودن انبیا و امامان معصوم( اطمینان یافت. از دیگر شروط، شنوایی شفیع بعد از مرگ است. این شرط با توجه به تراث روایی اهل‌‌بیت( قابل اثبات و تصدیق است. شرط دیگر، امکان سخن گفتن روح شفیع با خدا است. این شرط نیز به‌وسیله آیات متعدد قرآن اثبات شده است؛ چنان‌‌که سخن گفتن مؤمنین با خداوند که مشتمل بر حمد و ستایش پروردگار است، بر امکان و تحقق تکلّم روح شفیع با پروردگار دلالت می‌کند: «وَقَالُواْ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشَاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَمِلِین». بنابراین تمام شروط لازم برای وقوع شفاعت توسط روح شفیع در منابع دینی وجود دارد.

امروزه وهابیان با تأسیس قواعد نادرست در بحث بدعت، بسیاری از باورها و رفتارهای رایج در میان مسلمانان را بدعت­انگا­ری کرده و عالمان مذاهب اهل‌سنت و شیعه را متهم به بدعت‌گذاری می‌‌کنند. ازجمله قواعد نادرست و ابداع‌شده توسط وهابیان، قاعده سنت تَرکیه است. براساس این قاعده آنچه مقتضی انجام دادنش در زمانه پیامبر7 و صحابه و تابعان وجود داشته و در عین حال مانعی برای انجام ­آن در میان نبوده و البته از سوی پیامبر7، صحابه و تابعان ترک شده باشد، انجامش بدعت و ترک آن سنت است. مخالفان وهابیت همواره این سخن را نقد کرده و بر این باورند که مجرد ترک یک فعل از سوی پیامبر7 دلیل بر حرمت و بدعی بودن آن فعل نیست؛ سایر قرائن مورد ادعای وهابیان نمی‌تواند دلالت فعل متروک از سوی پیامبر7 را به سر حد حرمت و بدعت برساند. بدین ترتیب بسیاری از امور با وجود مقتضی و فقدان مانع، از سوی پیامبر7، صحابه و تابعان ترک شده و در عین حال از سوی عالمان مذاهب اربعه تجویز شده‌اند.