جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با ظهور ابن­تیمیه و پس از او، محمد بن عبدالوهاب، شُبهاتی پیرامون مسائل مورد اتفاق در اسلام ایجاد شد. حرمت سفر به­قصد زیارت قبر پیامبر6نیز، از جمله شبهاتی است که توسط وهابیان مطرح می­گردد. یکی از دلایل وهابیان بر حرمت سفر برای زیارت، حدیث «لا ینبغی للمطی أن تشد رحاله إلی مسجد تبتغی فیه الصلاة غیر المسجدالحرام و مسجدالأقصی ومسجدی هذا» می­باشد؛ بر اساس این حدیث، تنها، سفر به­سوی این سه مسجد (مسجدالحرام، مسجدالاقصی، مسجد پیامبر6) جایز است؛ اما با تتبع در کلام علمای اهل­سنت، این نتیجه به­دست می­آید که حدیث، بیانگر اجر و ثواب کامل در سفر به این سه مسجد است و برتری این سه مسجد بر باقی مساجد را بیان می­کند؛ علاوه بر اینکه طبق قرائن و نظرات بزرگان اهل­سنت، "لاینبغی" دلالتی بر حرمت ندارد؛ همچنین، با سایر قرائنی که وجود دارد، می­توان نتیجه گرفت که سفر به­قصد زیارت، امری جایز و دارای پاداش است.

روایت مشهور «لایحبّک إلّا مؤمن ولایبغضک إلّا منافق» ازجمله روایاتی است که در فضیلت امام علی %، با عبارات مختلفی، نقل شده است و فریقین آن را به‌عنوان روایت صحیح تلقّی نموده‌اند. در این حدیث پیامبر اکرم $ دوستی و دشمنی با امام علی % را معیار تشخیص مؤمن و منافق قرار داده است. همچنین از مفاد روایت مباحثی نظیر عصمت و افضلیت برداشت می‌شود و نکتۀ قابل توجه این است که در روایات صحیح فریقین، چنین مضمونی برای کسی از صحابه بیان نشده است، البته در کتب اهل‌سنت روایت مشابه آن، بدون قید خاصی در منقبت انصار آمده است و اهل‌سنت تلاش کرده‌اند که آن را مهم‌تر از روایت مورد بحث جلوه دهند، درحالی‌که از نظر دلالت مورد قبول نیست و با بسیاری از آیات قرآن و حقایق تاریخی ناسازگار است. سلفی‌های معاصر، ازجمله عبدالرحمن دمشقیه، با پیروی از ابن‌تیمیه، سعی در وارد کردن اشکالاتی واهی بر دلالت این روایت داشته‌اند که نقل صحیح و متواتر این روایت، راه را بر آن‌ها بسته است.

جاهلیت از مفاهیم اصیل و منصوص قرآنی و روایی می‌باشد، که در باب گستره معنایی و تطبیق آن بر مصادیق، تفاسیر مختلفی ارائه شده است. این مفهوم یکی از کلیدواژه‌های پرتکرار در آثار افرادی مانند محمد بن عبدالوهاب و سید ‌قطب می‌باشد. بررسی تطبیقی دیدگاه محمد بن عبدالوهاب و سید ‌قطب درباره مفهوم جاهلیت و آثارش این نتیجه را به دست می دهد که اشتراکات ظاهری و اختلافات معنوی مهمی میان این دو دیدگاه وجود دارد. محمد بن عبدالوهاب و سید قطب، مفهوم جاهلیت را اعم و اسع از اعمال کفری و غیرکفری می‌دانند و جاهلیت در سه حوزه عقیده، قول و عمل تبلور می‌یابد؛ اما به­لحاظ تفسیر و تطبیق آن بر مصادیق خارجی، اختلافات اساسی با یکدیگر دارند؛ محمد بن عبدالوهاب با برداشتی که از مفهوم عبادت دارد، جاهلیت را بر اعمال صحیحی مانند توسل، استغاثة، استشفاع و تبرک به قبور بار کرده و با شرکی و بدعی قلمداد کردن آنها، مسلمانان را متهم به جاهلیت، شرک و ابتداع کرده است. او حتی شرک مسلمانان اهل استغاثه و استشفاع به ارواح اولیاء الهی را از شرک مشرکین عصر رسالت شدیدتر خوانده است؛ در مقابل، سید قطب نه­تنها متذکر بروز جاهلیت در این موارد نشده، بلکه بروز و ظهور آن را در مواردی مانند حکم "بغیر ما انزل­الله،" پذیرش حاکمیت طواغیت و حکومت­های سکولار و غیره می‌داند که سایر مسلمین نیز، معتقد به بروز و ظهور جاهلیت در آن حوزه‌ها می‌باشند. خلاصه اینکه در منظومه فکری محمد بن عبدالوهاب، اموری ذیل جاهلیت قرار گرفته‌اند که جزء مسائل مسلّم شریعت اسلام هستند؛ اما سید قطب، نه­تنها یک مسئله جزئی اسلامی را، ذیل جاهلیت وارد نکرده است، بلکه اموری را که او جاهلی خوانده است، از نگاه هر اندیشمند مسلمانی، امور جاهلی هستند

محلّ نزاع، در اخبار آحادِ روایاتِ واحدی است که فارغ از هرگونه تقویت‌کننده هستند. در رابطه با اینکه خبر واحد بدون قرینه علم‌‌آور یا ظن‌آور است سه قول اصلی وجود دارد: 1. خبر واحد ثقه، مطلقاً مفید علم است؛ 2. خبر واحد محفوف به قرائن، فقط مفید علم یقینی است؛ 3. خبر واحد ثقه، مطلقاً مفید ظن است. برخی از وهابیان حجیت خبر واحد در اعتقادات را بر اساس اجماعی یقینی می‌دانند. برای حجیت خبر واحد در اعتقادات و علم‌آور بودن آن، ادلّۀ مختلفی از سوی آن‌ها ارائه شده است که البانی در دو کتابِ الحدیث حجة بنفسه فی العقائد والأحکام و أشرطة متفرقة به نقل آن پرداخته است. ظاهر کلمات و عبارات علمای شیعه نشان‌‌دهندۀ نپذیرفتن حجیت خبر واحد در مسائل اعتقادی، به دلیل ظنّی بودن آن است؛ ولی ابن‌تیمیه با طرح مبحث تلقّی امّت به قبول، دایرۀ علم‌آوری خبر واحد را گسترده‌تر می‌کند و بسیاری از اخبار آحاد را با این استناد علم‌آور می‌داند.

مورخان وهابی، تاریخ نجد را به دو برهه قبل و بعد از قدرت یافتن محمد بن عبدالوهاب تقسیم کرده­اند. آنان همواره از نجدِ پیش از وهابیت، تصویری آکنده از شرک و کفر ترسیم می­کنند و نجدِ پس از وهابیت را تابناک و توحیدی جلوه می­دهند. این پژوهش، تبیین ماهیت روایت وهابیان از نجد است؛ این روایت به ظاهر تاریخی است، اما در حقیقت، مقوله­ای برآمده از خوانش و باورهای منحصربه­فرد آنان در باب توحید و شرک است؛ از این­رو برای وارسی آن باید، روش اعتقادی را برگزید. اثبات اعتقادی بودن این موضوع با گردآوری داده­های کتابخانه­ای به­روش توصیفیـ تحلیلی، در دو محور امکان­پذیر است؛ دقت در قرائن زمانی و مکانی، تامل در علل و معیارهای حاکم بر روایت وهابیان از نجد، نشانگر اعتقادی بودن این مسئله است.

یکی از باورهای اصلی آیین وهابیت، موحد­انگاری مشرکان در توحید ربوبی و محصورسازی شرک مشرکان در الوهیت و عبادت است. فطری بودن توحید ربوبی، یکی از دلایل وهابیان، برای تبرئه و تطهیر مشرکان از ابتلاء به شرک ربوبی است. این دلیل وهابیان، چند مشکل اساسی دارد؛ اول آنکه فطرت و گرایش به توحید، محصور و محدود به ربوبیت نیست؛ بلکه علاوه بر توحید ربوبی، شامل دیگر مراتب توحید مانند توحید ذات، صفات، افعال، الوهیت و عبادت نیز می­شود؛ بنابراین تقیید و تخصیص فطرت به توحید ربوبی و نادیده گرفتن فطری بودن یکتایی خداوند در عبادت و الوهیت، سخنی بی­اصل و دلیل است؛ دوم آنکه، فطری بودن توحید، به­معنای مومن و موحد بودن همه انسان­ها نیست؛ چراکه اگر مجرد فطرت دلیل بر ایمان باشد، وهابیان می‌بایست اعتراف کنند، از ابتدای آفرینش تا برپایی قیامت، هرگز هیچ مشرکی روی زمین نبوده و نخواهد بود؛ سوم آنکه، با ادعای وهابیت، در تلازم بین فطری بودن توحید با ایمان به توحید، دیگر نیازی به ارسال رُسُل و انزال کُتُب نیست.

تبرک به قبور صالحان از جمله اموری است که از صدر اسلام در میان مسلمانان رایج بوده و مسلمانان به­جهت بهره­مندی از برکات مادی و معنوی، به قبور اولیاء­الله تبرک می­جویند؛ اما محمد بن عبدالوهاب (بینان­گذار وهابیت)، با استناد به آیات شریفه 20 و 19 سوره مبارکه نجم، فتوا به شرک بودن تبرک داده­ است؛ وی حدیث «ذات أنواط» را ذیل این آیات ذکر نموده و آن را دلیل بر شرک­اصغر بودن تبرک می­داند؛ در حالی­که مفسران شاخص فریقین معتقدند، اوّلاً، این آیات درباره بت­پرست­هایی است که از بت­ها استمداد می­کردند؛ نه مسلمانانی که به قبور اولیاء­الله تبرک می­جویند؛ ثانیاً مفسران، روایت «ذات انواط» را ذیل آیات 138 سوره اعراف و 108 سوره بقره که مربوط به درخواست جواز پرستش اصنام از سوى بنی­اسرائیل است، ذکر نموده­اند؛ بنابراین روایت ذات انواط، ارتباطی با موضوع تبرک جستن مسلمانان به قبور اولیاء­الله نداشته و نمی­توان جهت اثبات عدم مشروعیت تبرک، به آن استناد کرد.

وهابیت، قسم‌ خوردن به غیر نام خدا را، نوعی شرک می‌داند. آنها می­گویند: قسم به غیر خدا، شرک اصغر است. در این نوشتار قصد داریم، دیدگاه وهابیت را به کتاب و سنت عرضه کنیم و نشان دهیم که این دیدگاه، مخالف کتاب و سنت و اجماع فقهای اسلام است. مسلمانان، بحث قسم را به­عنوان بحثی فقهی و در مسئله یمین مطرح کرده‌اند؛ اما وهابیت این موضوع را به عقاید وارد کرده‌ و ذیل توحید و شرک از آن بحث می‌کند و مرتکبِ قسم به غیر خدا را، مشرک به شرک اصغر می‌پندارد. وهابیت، مسئله‌ای فقهی را که دایره آن حلال و حرام است، به مسئله‌ای اعتقادی، که دائر مدار توحید و شرک است، گسترش داده‌ و می­خواهد از این طریق، مخالفان خود را به شرک و کفر متهم کند. علمای اسلام، رویکرد وهابیت را مخالف کتاب و سنت می‌دانند و آن را نقد می‌کنند.

وهابیان قریب به سه قرن است که با شعار پیروی از قرآن، سنت و سلف، قرائتی خاص از توحید و شرک ربوبی و الوهی را ترویج می کنند که نتیجه آن کفر انگاری برخی از باورها و رفتاری رایج در میان عالمان و عامیان مسلمان مذاهب مخالف وهابیت است. این در حالی است که این خوانش وهابیان از توحید و تکفیرهای برآمده از آن، نه در سلفِ مشتهر به سلف صالح در میان اهل­سنت راه دارند و نه در قرآن. این مقاله، تساوی و یکسانی راه وهابیت با سلف طالح (یعنی خوارج)، را اثبات کرده و ادعای وهابیان را مورد بررسی قرار داده است؛ از این­رو، با توجه به مدعای وهابیت که خود را تابع سلف می­دانند، این سوال مطرح است که آیا سلف صالح به­ویژه در سه قرن اول، چنین تفکر تکفیری­ای داشتند؟ اگرچه موضوع کفر و مسئلۀ تکفیر در مباحث کلامی و فقهی سنی و شیعه وجود دارد، ولی اکثر مسلمانان، هیچ­گاه مخالفین فکری خود را به بهانه­ی تکفیر مهدورالدم ندانستند؛ اما در اواسط قرن اول هجری، عده­ای به­نام خوارج و با شعار «لاحکم الالله» دست به قتل مسلمانان زدند و کشتن آنان را به­سبب کفر و شرک جایز دانستند؛ از این­رو، ریشه تکفیر وهابیت، امروز در میان تاریخ اسلام نه­تنها به سلف صالح، بلکه به سلف طالح یعنی خوارج برمی­گردد.

وهابیت مهمترین چالش جهان اسلام در سه قرن اخیر است که با تکفیر مسلمانان، امت اسلامی را چندپاره کرده و فرصتی برای دست‌اندازی دشمنان اسلام فراهم نموده است. آنان با شرک‌انگاری برخی امور از قبیل استغاثه، استشفاع و نذر، مسلمانان را بدتر از مشرکان عصر نزول توصیف می­کنند. این سخن وهابیت برگرفته از مبنای فکری آنان در تعریف عبادت است که با دست بردن در آن، قصد و نیت را از تعریف عبادت خارج کرده و بسیاری از امور را به­صرف تشابه ظاهری با افعال مشرکان، در زمره امور شرکی به­شمار آورده­اند. در این مقاله، با مراجعه به روایات اهل­بیت(، دیدگاه وهابیت درباره مفهوم عبادت مورد نقد و بررسی قرار می­گیرد و از این رهگذر، ثابت می­شود که ائمه معصومین(، عبادت را بر دو رکن استوار دانسته­اند؛ اول، خضوع و اطاعت و دوم، قصد و نیت. برای این منظور، روایات اهل­بیت( با نگاه تحلیلی مورد پژوهش قرار گرفته و ماهیت عبادت از میان سخنان معصومان(، استخراج گردیده است.