جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شیخ عبدالفتاح یافعی شافعی در سال 1394ق، در شهر یافع یمن متولد شد و پس از گذراندن دروس ابتدایی و متوسطه، وارد دانشگاه شد. مدرک فوق لیسانس خود را در دانشگاه "وادی النیل" سودان در رشته اصول دین اخذ کرد. وی متمایل به مسلک تصوف بوده و یکی از فعالین نقد وهابیت در فضای مجازی، محسوب می­شود. عبدالفتاح یافعی نزد بسیاری از بزرگان یمن، قطر، سوریه و عربستان از قبیل مصطفی محمد البنجوبنی، مقبل بن هادی الوادعی، عبدالرحمن المرعی الیمنی و... درس آموخت و بالغ بر هفتاد اجازه نقل روایت و تدریس معارف دین، از بزرگان کشورهای متعددی از جمله، یمن، سوریه، هند، قطر و... دارد که در بین آنها، شخصیت­هایی مانند محمد سعید رمضان البوطی، علی بن عبدالرحمن الجفری، عبدالقادر العیدروس، شیخ محمد عاقل سهارانفوری، جعفر بن محمد بن سقاف وجود دارد. یافعی، اکنون خطیب و امام جماعت مسجد الخیرات شهر صنعا یمن است. وی بیش از 30 جلد کتاب نگاشته که مهمترین این کتب، در حوزه نقد وهابیت می­باشد. کتاب پیش­رو با عنوان التوسل باالصالحین بین المجیزین و المانعین، از جمله این کتب به­حساب می‌­آید.

وهابیت دربارۀ ذبح نگاه خاصی دارد، این نگاه همواره منازعات تلخ و مصیبت‌باری، همچون تکفیر و کشتار مسلمانان بی‌گناه را موجب شده است. وهابی‌ها می‌گویند مجرّد ذبح، عبادت است از این­رو اگر کسی در استقبال از کاروان شادی و عروسی، رویاروی صالحان زنده یا درگذشته ذبح کند، مخلوق را عبادت کرده و به شرک در عبادت افتاده است. البته عالمان مسلمان، اعم از اهل‌سنت و شیعه، این نگاه وهابیان را مردود خوانده و معتقدند که مجرّد ذبح، عبادت نیست؛ ذبح تنها جایی عبادت است که ذابح با اعتقاد به ربوبیتِ مذبوح‌له این عمل را انجام دهد، ازاین‌رو اگر ذابح عمل ذبح را بدون اعتقاد به ربوبیت مذبوح‌له انجام دهد عبادتی رخ نداده است بدین ترتیب اگر ذابح، عمل ذبح را مقابل کاروان شادی و عروسی، یا رویاروی دسته­جات عزاداری، نزد صالحان زنده یا قبور آنان انجام دهد و به ربوبیت آنان معتقد نباشد، مخلوق را عبادت نکرده و مشرک نیست. در نتیجه نگاه خاص وهابیان به تعریف و تفسیر خاص آنان از مفهوم عبادت، بی توجهی به عنصر نیت و اعتقاد در تحقق عبادت و همچنین عبادت­انگاری مجرد ذبح بازمی‌گردد. در این مقاله دیدگاه وهابیان مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

روایت مشهور «لایحبّک إلّا مؤمن ولایبغضک إلّا منافق» ازجمله روایاتی است که در فضیلت امام علی %، با عبارات مختلفی، نقل شده است و فریقین آن را به‌عنوان روایت صحیح تلقّی نموده‌اند. در این حدیث پیامبر اکرم $ دوستی و دشمنی با امام علی % را معیار تشخیص مؤمن و منافق قرار داده است. همچنین از مفاد روایت مباحثی نظیر عصمت و افضلیت برداشت می‌شود و نکتۀ قابل توجه این است که در روایات صحیح فریقین، چنین مضمونی برای کسی از صحابه بیان نشده است، البته در کتب اهل‌سنت روایت مشابه آن، بدون قید خاصی در منقبت انصار آمده است و اهل‌سنت تلاش کرده‌اند که آن را مهم‌تر از روایت مورد بحث جلوه دهند، درحالی‌که از نظر دلالت مورد قبول نیست و با بسیاری از آیات قرآن و حقایق تاریخی ناسازگار است. سلفی‌های معاصر، ازجمله عبدالرحمن دمشقیه، با پیروی از ابن‌تیمیه، سعی در وارد کردن اشکالاتی واهی بر دلالت این روایت داشته‌اند که نقل صحیح و متواتر این روایت، راه را بر آن‌ها بسته است.

دو علم کلام و منطق از جمله علوم مبتنی بر عقل هستند که نقشی محوری و تعیین کننده در شکل گیری علوم اسلامی دارند، با این وجود وهابیان به ستیز با این دو علم برخواسته و دو علم یاد شده را بدعی و گمراه کننده خوانده­اند، از این رو همواره هواداران خود را از مطالعه کتب متکلمان و اهل منطق برحذر می­دارند. وهابیان به زعم خویش دلایلی در ابطال و رد این دو علم بیان کرده­اند، در این مقاله سعی شده این دلایل ابتدا تبیین، سپس ارزیابی شود و در نهایت سستی دیدگاه وهابیان در مخالفت با علم­های کلام و منطق واضح گردد.

یکی از باورهای اصلی آیین وهابیت، موحد­انگاری مشرکان در توحید ربوبی و محصورسازی شرک مشرکان در الوهیت و عبادت است. فطری بودن توحید ربوبی، یکی از دلایل وهابیان، برای تبرئه و تطهیر مشرکان از ابتلاء به شرک ربوبی است. این دلیل وهابیان، چند مشکل اساسی دارد؛ اول آنکه فطرت و گرایش به توحید، محصور و محدود به ربوبیت نیست؛ بلکه علاوه بر توحید ربوبی، شامل دیگر مراتب توحید مانند توحید ذات، صفات، افعال، الوهیت و عبادت نیز می­شود؛ بنابراین تقیید و تخصیص فطرت به توحید ربوبی و نادیده گرفتن فطری بودن یکتایی خداوند در عبادت و الوهیت، سخنی بی­اصل و دلیل است؛ دوم آنکه، فطری بودن توحید، به­معنای مومن و موحد بودن همه انسان­ها نیست؛ چراکه اگر مجرد فطرت دلیل بر ایمان باشد، وهابیان می‌بایست اعتراف کنند، از ابتدای آفرینش تا برپایی قیامت، هرگز هیچ مشرکی روی زمین نبوده و نخواهد بود؛ سوم آنکه، با ادعای وهابیت، در تلازم بین فطری بودن توحید با ایمان به توحید، دیگر نیازی به ارسال رُسُل و انزال کُتُب نیست.

مورخان وهابی، تاریخ نجد را به دو برهه قبل و بعد از قدرت یافتن محمد بن عبدالوهاب تقسیم کرده­اند. آنان همواره از نجدِ پیش از وهابیت، تصویری آکنده از شرک و کفر ترسیم می­کنند و نجدِ پس از وهابیت را تابناک و توحیدی جلوه می­دهند. این پژوهش، تبیین ماهیت روایت وهابیان از نجد است؛ این روایت به ظاهر تاریخی است، اما در حقیقت، مقوله­ای برآمده از خوانش و باورهای منحصربه­فرد آنان در باب توحید و شرک است؛ از این­رو برای وارسی آن باید، روش اعتقادی را برگزید. اثبات اعتقادی بودن این موضوع با گردآوری داده­های کتابخانه­ای به­روش توصیفیـ تحلیلی، در دو محور امکان­پذیر است؛ دقت در قرائن زمانی و مکانی، تامل در علل و معیارهای حاکم بر روایت وهابیان از نجد، نشانگر اعتقادی بودن این مسئله است.

دکتر مصطفی حمدو علیان الحنبلی اهل کشور اردن است. «نظرة الإمام أحمد بن حنبل لبعض المسائل الخلافیة بین الفرق الإسلامیة»، «إضاءات على منهج الإمام أحمد بن حنبل فی العقیدة والدعوة» و «السادة الحنابلة واختلافهم مع السلفیة المعاصرة فی العقیدة و الفقه و التصوف» از جمله آثار اوست. محمد بن عبدالوهاب و پیروان فکری وی برای فرار از بحران مشروعیت، خود را در زمره حنبلیان به حساب می‏آورند. دکتر علیان در کتاب «السادة الحنابلة واختلافهم مع السلفیة المعاصرة فی العقیدة و الفقه و التصوف» به اختلافات جدی میان وهابیان و حنبلیان در مبانی و آراء در سه حوزه عقیده، فقه و تصوف پرداخته است و به این وسیله انتساب ایشان به حنابله را رد می‏کند. ابن تیمیه نزد وهابیان جایگاه برجسته‏ای دارد؛ این در حالی است که به اعتقاد مؤلف کتاب، ابن تیمیه انسانی عالِم است که آراء‏اش برای دیگران حجت نیست؛ پس نباید نسبت به او و نظراتش تعصب داشت. نوشتار حاضر به معرفی این کتاب اختصاص دارد؛ اما نظر به حجم بالای مطالب کتاب، برخی از مسائل اختلافی میان وهابی‏ها و حنبلی‏ها مانند مشروعیت تقلید، تقلید در عقاید، یادگیری علم کلام، تکفیر مسلمانان، مبانی تفسیر صفات خبری، برگزاری مراسم مولد النبی –صلی الله علیه و آله- زیارت انبیاء و صالحان و توسل به ایشان مطرح می‏شود.

تبرک به قبور صالحان از جمله اموری است که از صدر اسلام در میان مسلمانان رایج بوده و مسلمانان به­جهت بهره­مندی از برکات مادی و معنوی، به قبور اولیاء­الله تبرک می­جویند؛ اما محمد بن عبدالوهاب (بینان­گذار وهابیت)، با استناد به آیات شریفه 20 و 19 سوره مبارکه نجم، فتوا به شرک بودن تبرک داده­ است؛ وی حدیث «ذات أنواط» را ذیل این آیات ذکر نموده و آن را دلیل بر شرک­اصغر بودن تبرک می­داند؛ در حالی­که مفسران شاخص فریقین معتقدند، اوّلاً، این آیات درباره بت­پرست­هایی است که از بت­ها استمداد می­کردند؛ نه مسلمانانی که به قبور اولیاء­الله تبرک می­جویند؛ ثانیاً مفسران، روایت «ذات انواط» را ذیل آیات 138 سوره اعراف و 108 سوره بقره که مربوط به درخواست جواز پرستش اصنام از سوى بنی­اسرائیل است، ذکر نموده­اند؛ بنابراین روایت ذات انواط، ارتباطی با موضوع تبرک جستن مسلمانان به قبور اولیاء­الله نداشته و نمی­توان جهت اثبات عدم مشروعیت تبرک، به آن استناد کرد.

وهابیان قریب به سه قرن است که با شعار پیروی از قرآن، سنت و سلف، قرائتی خاص از توحید و شرک ربوبی و الوهی را ترویج می کنند که نتیجه آن کفر انگاری برخی از باورها و رفتاری رایج در میان عالمان و عامیان مسلمان مذاهب مخالف وهابیت است. این در حالی است که این خوانش وهابیان از توحید و تکفیرهای برآمده از آن، نه در سلفِ مشتهر به سلف صالح در میان اهل­سنت راه دارند و نه در قرآن. این مقاله، تساوی و یکسانی راه وهابیت با سلف طالح (یعنی خوارج)، را اثبات کرده و ادعای وهابیان را مورد بررسی قرار داده است؛ از این­رو، با توجه به مدعای وهابیت که خود را تابع سلف می­دانند، این سوال مطرح است که آیا سلف صالح به­ویژه در سه قرن اول، چنین تفکر تکفیری­ای داشتند؟ اگرچه موضوع کفر و مسئلۀ تکفیر در مباحث کلامی و فقهی سنی و شیعه وجود دارد، ولی اکثر مسلمانان، هیچ­گاه مخالفین فکری خود را به بهانه­ی تکفیر مهدورالدم ندانستند؛ اما در اواسط قرن اول هجری، عده­ای به­نام خوارج و با شعار «لاحکم الالله» دست به قتل مسلمانان زدند و کشتن آنان را به­سبب کفر و شرک جایز دانستند؛ از این­رو، ریشه تکفیر وهابیت، امروز در میان تاریخ اسلام نه­تنها به سلف صالح، بلکه به سلف طالح یعنی خوارج برمی­گردد.

وهابیت، قسم‌ خوردن به غیر نام خدا را، نوعی شرک می‌داند. آنها می­گویند: قسم به غیر خدا، شرک اصغر است. در این نوشتار قصد داریم، دیدگاه وهابیت را به کتاب و سنت عرضه کنیم و نشان دهیم که این دیدگاه، مخالف کتاب و سنت و اجماع فقهای اسلام است. مسلمانان، بحث قسم را به­عنوان بحثی فقهی و در مسئله یمین مطرح کرده‌اند؛ اما وهابیت این موضوع را به عقاید وارد کرده‌ و ذیل توحید و شرک از آن بحث می‌کند و مرتکبِ قسم به غیر خدا را، مشرک به شرک اصغر می‌پندارد. وهابیت، مسئله‌ای فقهی را که دایره آن حلال و حرام است، به مسئله‌ای اعتقادی، که دائر مدار توحید و شرک است، گسترش داده‌ و می­خواهد از این طریق، مخالفان خود را به شرک و کفر متهم کند. علمای اسلام، رویکرد وهابیت را مخالف کتاب و سنت می‌دانند و آن را نقد می‌کنند.