مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

برخی کسانی که در حوزه زبان دین مطالعاتی دارند، با مشاهده شباهت دیدگاه ابن میمون و قاضی سعید قمی به یکی بودن آرای آن دو درباره الهیات سلبی حکم کرده، به تفاوت های آن وقعی ننهاده اند. درحالی که در یک مطالعه تطبیقی بسامان، افزون بر فهرست مواضع وفاق و خلاف، باید از صوری یا واقعی بودن شباهت ها و تفاوت ها آگاه شد. جایگاه این دو متفکر در سنت خود و نیز، جایگاه دیدگاه مورد بحث در کل منظومه و پارادایم فکری شان، رخنه معرفتی، مبادی تصوری و تصدیقی و نیز، مبانی و دلایل، بررسی افراد تاثیرگذار، موافقان و مخالفان وی امکان تشخیص صوری یا واقعی بودن شباهت ها و تفاوت ها را فراهم می سازد. نگارنده بر این باور است که با ملاحظه موارد پیش گفته تفاوت های بسیار جدی در دیدگاه مزبور بیش ازپیش برجسته می شود.

(از مجموعۀ 7 جلدی)جلد نخست از مجموعه "مجمع الشتات فی الاصول و الاعتقادات "شامل نوشته‌ها و درس‌های شهید "اشرفی اصفهانی "است که پس از گردآوری در قالب هفت جلد به طبع رسیده است .به جز مطالب کوتاهی که به فارسی نگارش شده، مابقی این مجموعه به زبان عربی است و موضوع آن اصول اعتقادی اسلام است .مطالب هر یک از فصل‌ها با استناد به آیات قرآن کریم و روایات تدوین گردیده است . جلد حاضر حاوی مطالبی درباره اثبات صانع، معنی صمد، صفات خداوند، معرفت و علم خداوند، نبوت و معجزات، ایمان ابوطالب، فواید تقوا، معجزات ائمه، علم ائمه، دلایل ختم نبوت، و شفاعت است .

'Adams worlds' are possible worlds that contain no creature whose life is not worth living or whose life is overall worse than in any other possible world in which it would have existed. Creating an Adams world involves no wrongdoing or unkindness towards creatures on the part of the creator. I argue that the notion of an Adams world is of little value in theodicy. Theists are not only committed to thinking that this world was created without wrongdoing or unkindness but also must rule out the possibility that the world might have been better had God not existed. Nor is there much reason, independent of the availability of a satisfactory theodicy, for believing that the actual world is an Adams world. The need for a theodicy constructed along Leibnizian lines, incorporating the claim that this world is the best possible, is thus reinforced.

شرح العرشية کتابی است سه جلدی به زبان عربی، تألیف شیخ احمد بن زین‎الدین احسائی(1166-1241ق) که در شرح و نقد کتاب «العرشیه» ملاصدرا و آرای فلسفی او نوشته شده است. این کتاب به تحقیق صالح بن احمد دباب رسیده و شیخ سعید محمد قریشی بر آن مقدمه‎ای درباره شیوه اندیشه شیخ احمد احسائی نوشته است. قریشی در خاتمه مقدمه‎اش می‎نویسد: «يمكن القول في خاتمة هذا البحث إن الشيخ الأحسائي تميز بأسلوب نقدي جديد، تفرد به الی حد كبير، اعتمد فيه علی الروح القرآنية و السنة الشريفة و العقل المستند اليهما و الفطرة الاسلامية الصافية» در خاتمه این بحث می‎توانیم بگوییم: شیخ احسایی شیوه انتقادی جدیدی را دارد که در آن بر روح قرآن و سنت و عقلی که مستند به آن دو و فطرت اسلامی پاک است، تکیه کرده است. محقق کتاب هم می‎نویسد: با نظر دقیق در تاریخ بسیاری از فلاسفه اسلامی می‎بینیم که در افکار و عقایدشان راه یونانیان را اخذ کرده و منبع صحیح حقیقت (قرآن و سنت) را رها کرده‎اند ازاین‎رو در دریافت حقیقت دچار اشتباه شده‎اند. شیخ احمد احسائی، از کسانی است که علوم اهل‎بیت(ع) را از منبع صحیح دریافت کرده است. او در مقدمه شرح الفوائد درباره صحت عقایدش چنین می‎نویسد: من از طریقه فلاسفه یونان پیروی نکرده و تحقیقاتم را از ائمه هدی(ع) دریافت کرده‎ام ازاین‎رو خطا بر کلمات من راه ندارد؛ زیرا آنچه در کتاب‎هایم نوشته‎ام از آنان است و آن‎ها هم از خطا و غفلت و لغزش معصوم و مصون هستند... احسائی در این کتاب به رد و پاسخگویی به برخی نظریات محمد بن ابراهیم شیرازی ملقب به «ملاصدرا» پرداخته است. وی گفته که این پاسخ‎ها از روی عداوت یا حسد نبوده بلکه از باب روشن شدن حق در مسائلی است که [احسایی معتقد است] ملاصدرا آن‎ها را از غیر اهل‎بیت(ع) اخذ کرده است. احسایی در مشاعر چنین می‎نویسد: «و اعلم ايها الناظر في كلامی اني اعتقد اني اذا قلت قولا فاني املی علی كاتبين لا يغادران صغيرة و لا کبيرة، فلا تتوهم علی ان بينی و بين المصنف شيئا من عداوة او حقد او حسد او تكبر او شیء هداني الی الرد عليه غير بيان الحق، فاني انا و انت مسئولان، و لا تتوهم انه كما يجوز عليه الغلط و الغفلة تجوز علیّ، لانک اذا تبعت كتبه وجدته يميل في عباراته و اعتقاداته لمثل ابن عربی و عبدالكريم الجيلانی و ابن عطاء الله و اضرابهم» و تو ای خواننده این سطور، بدان من معتقدم هر کلامی را که می‎گویم، دو کاتبی می‎نویسند که هیچ‎چیز را جا نمی‎اندازند. پس مباد بپنداری که بین من و نویسنده مشاعر دشمنی یا کینه و حسدی در کار است که باعث شده او را نقد کنم. بدان که هریک از من و تو مسئولیم. همچنین مباد که بپنداری همان‎گونه که او به خطا رفته من هم ممکن است خطا کنم [و هر دوی ما را به یک چوب برانی] چرا که با تحقیق در کتاب‎های او متوجه می‎شوی که وی در عبارات و باورهایش به افرادی چون ابن عربی و عبدالکریم جیلانی و ابن عطاءالله و... گرایش داشته است [ولی من با اعتماد و استناد به کلمات ائمه(ع) سخن می‎گویم و ازاین‎رو کلامم اشتباه نیست زیرا به منبع عصمت برمی‎گردد]. احسایی این کتاب(مشاعر) را به درخواست ملا حسین‎علی شبستری شرح کرد. صالح دباب، در تحقیق این کتاب بر یک نسخه خطی سه‎قسمتی که هر قسمت آن 116 صفحه و به قلم محمد هاشم بوده اعتماد کرده است. تاریخ کتابت این نسخه خطی 1279 ق. ذکر شده. از جمله کارهای محقق روی این کتاب، تطبیق با نسخه خطی، ارجاع آیات و روایات به مصادر اصلی و تکمیل و تصحیح آن‎ها، ارائه ترجمه مختصری از صدرا به قلم خودش و شیوه فکری شیخ احمد احسائی به قلم سید محمد قریشی و... است. صالح احمد دباب در مقدمه‎اش بر کتاب از تمامی کسانی که وی را در نگارش و چاپ این اثر یاری کرده‎اند، به‎ویژه شیخ سعید محمد قریشی و شیخ مجتبی طاهر اسماعیل، تشکر کرده است. شیخ احمد احسائی ابتدا قسمتی از کتاب «العرشیه» ملاصدرا را آورده سپس شارح به شرح و نقد آن بخش و نظریه پرداخته است.

در این مقاله تلاش می شود رابطۀ علم و دین از منظر اندیشۀ پویشی وایتهد بررسی و تحلیل شود. برای این امر ابتدا الگوهای چهارگانۀ رابطه علم و دین (تضاد، تمایز، گفت‌وگو و تلفیق) توضیح داده می‌شود. سپس، درباره نظام مابعدالطبیعی پویشی بحث می‌شود تا نشان داده شود که علم و دین چگونه در چهارچوب این نظام فراگیر هماهنگی یا تلفیق پیدا می‌کنند. و در آخر، اصول حاکم بر رابطۀ این دو قلمرو استخراج می‌شود که تحلیل آن‌ها از پویایی و تحول علم و دین، ناظربودن هر دو بر واقعیتی واحد و سروکار داشتن با وجوهی از واقعیت، طبیعی¬بودن تضاد بین این دو، به رغم اغراق در آن، و تحول معرفت دینی در پرتو معرفت علمی حکایت می کند.

فیلسوفان دین عموما بر این باورند که وجود شر در عالم نیرومندترین چالش در برابر اعتقاد به وجود خداست. آن‌ها میان دو وجه از مسئله تفکیک قائل شده‌اند: وجه «فلسفی/دفاعیه‌ای» و وجه «دینی/روان-جامعه‌شناختی». وجه فلسفی/دفاعیه‌ای به نوبه خود به دو «مسئله منطقی) و «مسئله بینه‌ای» تحلیل شده است. «مسئله منطقی شر) بر آن است که میان اعتقاد خداباوران به وجود خدا و این واقعیت که در عالم شروری وجود دارندء ناسازگاری منطقی وجود دارد. راه‌های مختلفی برای پرهیز از این ناسازگاری پیشنهاد داده شده است. ملحدان» اعتقاد به وجود شر را انتخاب کرده‌اند و اعتقاد به خدا را همچون اعتقادی باطل کنار گذاشته‌اند. خداباوران به راه‌هایی دیگر متوسل شده‌اند؛ گروهی از خداباوران تلاش کرده‌اند تا نشان دهندء اعتقاد به وجود خدا با اعتقاد به وجود شر قابل جمع است. این مقاله در پی آن است تا نشان دهد مسئله شر منحصرا منطقی یا حتی فلسفی نیست» بلکه مسئله‌ای روان - جامعه‌شناختی و ایمانی هم هست.

با تدقیق در آثار دیوید هیوم، مشخص می‌شود هدف او از تبیین مسئلۀ شر همان هدفی است که در سراسر فلسفۀ دینش دنبال می‌کند، یعنی حمله به الهیات طبیعی و معرفی کردن آن به عنوان امری فاقد وجاهت معرفتی و غیرنظام‌مند. بنابراین، خلاف آنچه در بیشتر تقریرها بیان شده، دایر بر این که هیوم با بیان مسئلۀ شر قصد دارد استدلالی علیه وجود خدا بیاورد، هدف هیوم حمله به این ادعای الهیات طبیعی است که گزاره‌های دینی عقلاً غیرقابل اثبات‌اند، نه آن که این گزاره‌ها کلاً مردود باشند؛ یعنی به لحاظ معرفت‌شناختی آنها را بیرون از محدودۀ شناسایی انسان می‌داند، نه آن ‌که به لحاظ وجودشناختی فاقد هستی باشند. بر همین اساس، در این جستار با پژوهشی کتابخانه‌ای، به دنبال آن هستیم که با نشان دادن دو گونه شاهد، که یکی اذعان صریح به امکان وجود علتی برای نظم موجود در جهان در متن آثار هیوم (پایان هر دو کتاب تاریخ طبیعی و گفتگوها) است، و دیگری راه‌حل‌هایی است که هیوم برای مسئلۀ شر ارائه می‌دهد، مشخص گردد تقریر مشهور از مسئلۀ شر او، که استدلالی علیه وجود خدا قلمداد می‌گردد، با در نظر گرفتن متن آثار وی چندان صحیح نیست. بنابراین لباس الحاد را از تن هیوم درمی‌آوریم و او را به نوع خاصی از ایمان‌گراییِ قریب به رازوارگی ملبس می‌کنیم.

از دیدگاه پل تیلیش، زبان انسان برای سخن گفتن از اعیان و وقایع عادی زندگی او مناسب است و به‌هیچ‌وجه نمی‌توان چنین زبانی را برای سخن گفتن از خدای «متعالی» و «به‌کلی دیگر» به‌کار گرفت. غایت قصوا یا دلبستگی واپسین جز با زبان نمادین بیان‌شدنی نیست و نمادهای دینی تنها در موقعیت سخن از خدا و بازنمایی بنیان غایی هستی، معنای نمادین‌ دارند. محمد غزالی نیز قائل است که معرفت به عالم علوی جز از طریق نمادهای عالم سفلی محال خواهد بود. نمادگرایی او ناظر به کل عالم ملک و شهادت است. هر دو شخصیت بر درک شایستۀ نمادهای دینی از طریق پیوند قلبی و علم حضوری تأکید دارند. اما نزد تیلیش این ادراک، تنها زمینۀ مواجهۀ بهتر با خدا را فراهم می‌کند و فاقد حیثیت واقع‌نمایی و معرفت‌بخشی است؛ در حالی‌که غزالی نمادها را واجد چنین حیثیتی می‌داند.

مسئلۀ شر یکی از مهم‌ترین مسائلی است که دغدغۀ فیلسوفان دین و متکلمان بوده است. الهی‌دانان پویشی مانند وایتهد، هارتسهورن و گریفین، رویکرد جدیدی به این مسئله داشته‌اند؛ یعنی فلاسفه و متکلمان گذشته، بیشتر با قبول صفات (علم، قدرت و خیرخواهی مطلق) خداوند به تبیین و توجیه شرور پرداختند؛ اما فلاسفۀ دین پویشی با رد علم و قدرت مطلق الهی این مسئله را بررسی می‌کنند؛ یعنی علم خدا را زمانی می‌دانند، موجودات را نیز دارای قدرت خلاقه می‌دانستد و با محدود دانستن قدرت خداوند او را از شبهۀ شر مبرا می‌کنند. در این نوشتار ضمن بررسی اندیشۀ آن‌ها و البته با تأکید بر هارتسهورن، دیدگاه آن‌ها را نقد خواهیم کرد.