مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

اگر به تاریخ کلام به عنوان شاخه ای از علم کلام بنگریم مطالعه تاریخی رخدادهای کلامی در این میان، جایگاه استواری خواهد داشت. در این پژوهش، سیستانِ تاریخی به عنوان یک ظرف مکانی از جهت فعالیت های کلامی مورد توجه قرار گرفته است. این سرزمین از قرن اول (هجری قمری)، فعالیت کلامیش آغاز شده و تا قرن هفتم ادامه داشته است؛ هدف این پایان نامه چنین است مکاتب کلامی که در این قرون در سیستان فعالیت داشته را بررسی کند و چگونگی پیدایش و رشد این مکاتب را مورد کنکاش قرار دهد؛ هدف دیگر از پژوهش حاضر این است متکلمانی که در این برهه زمانی در سیستان سکونت داشته یا متعلق به آن جا بوده را بررسی کرده و آثار و روش کلامی آنان را تبیین کند. روش ما در اینجا، روش توصیفی تحلیلی است؛ موضوع با بررسی کتب کلامی، تاریخی، رجالی و حدیثی، ارزیابی و تحلیل قرار می گیرد؛ یافته های این تحقیق نشان می دهد که در سیستان، مکاتب کلامی همچون شیعه امامی، زیدیه، اسماعلیه، خوارج، اهل حدیث، معتزله و کرامیه فعالیت داشته و هر یک از این مکاتب دارای اندیشمندانی بوده اند که آثار کلامی و مبانی خاصی از خود به جا گذاشته اند. این شهر طی چندین قرن، یکی از مهم‌ترین حوزه‌های درسی اهل سنت به شمار می‌آمد و مجموعه‌ای از بزرگ‌ترین فقها، محدثان و متکلمانِ اهل تسنن را در خود جای داده بود، همچنین در این شهر مفاخری از شیعیان همچون«حریز بن عبدالله» حضور داشتند که مکتب اهل البیت را گسترش دادند.

حسن تعلیل و مذهب کلامی به عنوان دو تکنیک و دو آرایه‌ی بلاغیِ مبتنی بر استدلال، در اکثر آثار بلاغی عربی و فارسی مطرح شده‌اند که وجود نقاط مشترک در دو زبان، زمینه‌ی بررسی تطبیقی آن‌ها را فراهم آورده‌است. در این پژوهش تلاش نمودیم تا ضمن بررسی سیر تاریخی این دو آرایه در آثار بلاغی عربی و فارسی، تصویر روشنی از تطور و تحول آن‌ها در طی قرون مختلف تا امروز ارائه دهیم و مباحث نظری مربوط به هر یک نظیر معانی، تعاریف، انواع و کارکردهای بلاغی و ادبی و جایگاه آن‌ها در حوزه‌ی بلاغت را مورد بررسی قرار دهیم و نگاهی به نمود این دو آرایه در قرآن از رهگذر آثار بلاغی داشته باشیم و سپس با بهره‌گیری از مفاهیم زبان‌شناسی به نقد آن‌ها بپردازیم. در این مسیر دریافتیم که در بحث حسن تعلیل در بلاغت عربی، غالباً بر غیرحقیقی و ادعایی بودنِ علت تأکید می‌شود، اما در بلاغت فارسی خصوصاً در دوران معاصر، بیان علت حقیقی را نیز در صورتی که مبتنی بر ظرافت و لطافتی باشد، داخل در حوزه‌ی حسن تعلیل می‌دانند؛ در بحث مذهب کلامی به خصوص در دوران رکود و جمودِ بلاغت عربی، بحث‌های منطقی با آن پیوند تنگاتنگ خوردهو در فارسی نیز گاه گرته‌برداری ناقصی از عربی صورت گرفته و غالباً از چارچوب بلاغت سنتی عربی فراتر نرفته‌اند مگر در دوران معاصر که گاهی به کارکردهای هنری این ترفند اشاره شده‌است. در نهایت به این نتیجه رسیدیم که حسن تعلیل و مذهب کلامی و دیگر آرایه‌های استدلالی را که ذاتاً ماهیت یکسان دارند اما گاه تفاوت‌های عرضی در میانشان وجود دارد، می‌توان تحت یک عنوان واحد نظیر «استدلال شاعرانه» یا بیان هر نوع علت شاعرانه جمع کرد که یکی از شیوه‌ها و اسالیب خیال‌انگیز کردن کلام است، به گونه‌ای که برای مخاطب باورپذیر باشد و او را غرق در حیرت و شگفتی گرداند؛ حال این استدلال می‌تواند به وسیله‌ی بیانِ علت ادعایی، علت حقیقیِ مبتنی بر تشبیه، تمثیل، ارسال‌المثل صورت بگیرد و یا حتی اگر بر یک استدلال کاملاً منطقی استوار است، رنگی از عاطفه و تخیل در آن وجود داشته‌باشد.

پژوهش حاضر به مسئله «حق» و «حقانیت» در قرآن از سه منظر توجه شده است. از حیث معنا و کاربرد، مصداق و ملاک «حق»معانی حق هم شامل امور تکوینی و واقعی و هم امور ارزشی و اعتباری می‌باشد و کاربردهای آن نیز در مورد خداوند متعال، افعال‌ و وعده های الهی ، مطابقت با واقع ونیز امور حقوقی می‌باشد.از حیث مصداق خداوند متعال، قرآن کریم و دین اسلام در زمره مهم‌ترین مصادیق حقانیت قرار گرفته‌اند. از حیث ملاک نیز منشأ «حق» در دو موضوع قوانین و قضایای خبری مورد بررسی قرار گرفته است.از دیدگاه قرآن کریم منشأ حق درتعیین قوانین حقوقی تنها «خداوند متعال» است. به سه دلیل قرآنی، روایی و عقلی؛ از حیث قرآنی به این دلیل که خالق انسان بوده و نسبت به او دارای ولایت تکوینی و تشریعی می‌باشد. بر خلاف مکاتب غربی که ملاک را توافق اجتماعی و حقوق طبیعی میدانند. روایات فراوانی از پیشوایان معصوم علیهم‌السلام بر اتقان این امر می‌افزاید. براهین سلطه و ویژگی‌های قانونگذار نیز از جمله دلایل عقلانی میب‌اشند.ملاک حق در قضایا و گزارشهای خبری از نظرگاه فلاسفه اسلامی و قرآن کریم مطابقت با واقع و نفس الامر محسوب میشود.

چکیدهاعتقاد به وجود روح و جاودانگی آن، حیطه‏ی فرهنگی و دینی وسیعی را از زمان‏های پیش از تاریخ مکتوب بشر تا ظهور ادیان بزرگ توحیدی در برمی گیرد و این اعتقاد انسان را به جستجوی شناخت اصل و منشا روح و راه رستگاری و کمال وی وامی دارد؛ اما چون این مفهوم در حوزه‏ی ادراک عقل نمی گنجد، همواره در ابهام از آن سخن رفته است. با بررسی اساطیر و آرای فلاسفه و متکلمان نیز هرچند شاهد اعتقاد به وجود و وجوب این بعد ماورایی هستیم، اما به دلیل تفاوت فرهنگ ملت‏ها، با اختلافاتی در باورهای آنان درباره‏ی ماهیت، صورت و حتی تعدد ارواح رو به رو می‏شویم.در شریعت اسلام، با استناد به آیات قرآن کریم و بهره مندی از تفسیرهایی که دانشمندان علوم اسلامی از آیات مربوط به روح به معنی جان و روان آدمی داشته اند نیز به این ابهام پاسخی داده نمی‏شود؛ چنان که خداوند خطاب به حضرت رسول اکرم (ص) و در پاسخ به سوال خلق از ایشان درباره‏ی ماهیت روح فرمود:" و یسئلونک عن الروح قلالروح من امر ربی و ما اوتیتم من العلم الا قلیلا"... (ای رسول ما) تو را از حقیقت روح می‏پرسند جواب ده که روح از عالم امر خداست (و بی واسطه‏ی جسمانیات به امر الهی به بدن‏ها تعلق می‏گیرد) و (شما پی به حقیقت آن نمی‏برید زیرا) آنچه از علم به شما دادند بسیار اندک است (اسراء/85).در این میان و از آن جا که عارفان بیش از همه درباره‏ی تجارب روحانی سخن گفته اند و استنباط‏های آنان از روح با تصاویر شاعرانه بیان می‏شود و روح در نظر آنان با مضامینی دیگر (جان، نفس ناطقه، دل، قلب) ارتباط می‏یابد، شاید بتوان در بررسی آثار ایشان به شناخت عمیق تری از روح رسید و با ادراک تجربه‏های روحانی آنان که در تاویلات و تفسیرهای عارفانه‏ی خود به صراحت یا به رمز بدانها می‏پردازند به حقایق بیشتری دست یافت. روح در اعتقاد عرفا، لطيفه‎اي است كه خلقت او بيش از خلقت ابدان و منبع او عالم امر حضرت عزّت و اراده‎ي پروردگار بوده است. حقيقتي است كه از ماهيت و كيفيت او در آثار عرفاني سخن گفته نشده و عقل انسان از درك ماهيت وي عاجز است. عارفان او را قابل اسرار ربوبيت و حافظ احوال عبوديت نامند و سخن گفتن، تميز ميان اشيا و تذكر و تفكر و تدبّر كه از خواص وجود آدمي است همگي از صفات روح هستند. واژگان كليدي: روح، اساطير، اديان، فلسفه، عرفان اسلامي

نویسنده در این پایان نامه کتاب خود را درچهار فصل و یک خاتمه آورده است .ف اول : شرح حال زمخشری.فصل دوم : مسائل مورد اتفاق معتزله.فصل سوم : مسائلی مورد وفاق کلامی کشاف .فصل چهارم : جهات افتراق مسائل کلامی معتزله و کشاف با شیعه - خاتمه : دیدگاه صاحب کشاف نسبت به اهل بیت (ع.)

نورالدّین عبدالرّحمن جامی ( شاعر و عارف بزرگ قرن نهم هجری ) از سرامدان زبان و ادب فارسی است. وی درزمینۀزبان و ادب فارسی و عربی دارای تألیفاتی به نظم و نثر است. در زمان جامی مباحث و مسائل کلامی در بین اندیشمندان رواج داشت و به سبب اهمیّت این علم در شناخت دین و دفاع از آراء و عقاید دینی هرکدام از آنان که دارای تألیفاتی بودند به طرق مختلف به بیان این اندیشه‌ها می‌پرداختند تا باعث رواج و تحکیم عقاید خود در بین مردم شوند. جامی نیز بنا به دلایل مختلف در آثار خود به بیان اندیشه‌های کلامی پرداخته است. در این تحقیق آرای کلامی جامی با تکیه ‌بر دیوان وی موردبررسی قرارگرفته است. به دلیل اینکه این اثر وی سه دورۀ زندگی این شاعر یعنی دوران جوانی، میان‌سالی و پیری شاعر را در برمی‌گیرد بهتر می‌توان عقاید این شاعر را در باب مسائل کلامی روشن ساخت. طبق بررسی‌های صورت گرفته باید گفت که جامی در دیوان خود بیشتر به مباحث توحید و انواع آن، و مباحثی چون جبر و اختیار، قضا و قدر، توکّل، شفاعت، توبه، ذات خدا، جوهر و عرض، نبوّت، امامت و مسائل مربوط به آخرت پرداخته است. جامی در بیشتر اعتقادات خود بر مسلک اشاعره و ماتریدیه است چه این دو مسلک ازنظر اعتقادی بسیار به هم نزدیک‌اند. وی در مسائلی چون شفاعت و وعد و وعید دیدگاهی مانند امامیّه و اشاعره دارد. در مسألۀ لطف و عینیّت ذات و صفات دیدگاه جامی چون امامیّه و عرفا است ولی در این مورد نمی‌توان به‌طور حتم گفت که جامی نظر امامیّه را پذیرفته است زیرا جامی شاعری است عارف و شاید دیدگاه عرفانی وی در این زمینه غالب بوده است.

محمد ابن زکرای رازی پزشک فیلسوف و شیمیدان ایرانی است او در زمینه پزشکی شهرت جهانی دارد اما آرای فلسفی و کلامی وی به دلیل تقابل با جریان فکری رایج مورد توجه قرار نگرفت بررسی آرای م.جود و منسوب به رازی نشان میدهد که او قائل به پنج مبدا قائم بذات برای خلقت بوده وبر خلاف ارسطو جهان را حادث می پندارد او بر این باور است که وجود شرور در عالم بیش از خیرات است و نفوس از این عالم رهایی نمیابد مگر بواسطه آموختن فلسفه رازی فیلسوفی خرد ارا و قائل به اصالت عقل است وبر این باور بوده که تمامی انسان هتبره یکسانی از خرد دارند دریاب عقیده وی راجع به نبوت دو دیته روایت متعارض وجود دارد در روایت اول رازی منکر نبوت بوده که ستایش و تجلیل وی از مقام عقل این نظریه را تقویت میکند در روایت دوم رازی نه تنها نبوت را امکار نمیکند بلکه فردی شیعی مذهب مهرفی میشودبررسی این دودسته از روایت ها هاکی از آن است که رازی اگر چه در باب نبوت عقاید متغاوتی داشته اما نمیتوان پیامبر ستیزی وانکار نبوت را به وی نسبت داد

در پژوهشی با عنوان «جریان‌شناسی کلامی- سیاسی» باید جریان‌هایی شناسایی شوند که هم‌، پشتوانه کلامی و هم، کنش سیاسی داشته و چشم به قدرت دوخته باشند. هر دوره‌ای را که برای تاریخ اسلام فرض بگیریم، می‌توان جریان‌های کلامی- سیاسی را در آن دوره رصد نمود. شناخت این جریان‌ها از آن رو که فضایی از شرایط سیاسی آن دوره را ترسیم می‌کنند، بسیار موجه است. تمرکز این نوشتار، بر مقطعی از تاریخ اسلام است که در آن به مدت بیست سال، امام رضا˜ هدایت معنوی و سیاسی جریان موسوم به شیعیان اثنا‌عشری را بر عهده داشتند. در حقیقت، بررسی کنش‌های سیاسی این جریان در کنار سایر جریان‌های آن روزگار که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: «جریان عباسی»، «جریان‌های علوی»، «جریان‌های نژادپرستانه» و «جریان خوارج»، فضای بازتری را در شناخت خاستگاه، بسترها، رویکردها و کنش‌های سیاسی هر یک از جریان‌های موجود می‌گشاید. این نوشتار خاستگاه، مبانی کلامی و عمل‌کرد سیاسی جریان‌های کلامی- سیاسی دوران امامت امام رضا˜ (183-203ق) را بررسی و تحلیل می‌نماید.

حرکت جوهري از اصول بنيادي حکمت متعاليه است که آن را از ديگر مکاتب فلسفي متمايز مي‌کند. نفس به جهت تعلّقي که با عالم طبيعت دارد، مشمول اين حرکت مي‌شود که بروز تحوّل و تغيير، آن را دور از واقع نمي‌سازد. اين نظريه در معرفي و شناخت نفس انسان، بابي جديد را مي‌گشايد که براي فلاسفۀ پيش از ملاصدرا مطرح نبوده است. تبيين علت قابلي دريافت وحي و نحوه تحقق معجزه و کرامت اولياي الهي در سايه اين اصل صورت می‌گیرد. همچنین حرکت جوهري نفس در تبيين موت نيز اثرگذار است. سعادت انسان به کمک اين اصل فلسفي به نحوي ديگر تبيين مي‌شود و در تأمين اين مسير، دو بال ايمان و عمل صالح، نقشي محوري ايفا مي‌کنند. معاد جسماني و مسخ انسان نيز در پرتو حرکت جوهري نفس قابل تبيين خواهد بود.

نفی وجود زمان و قول به زمان موهوم، نظریه ای کلامی است که در فلسفه اسلامی به تفصیل مورد مناقشه و نقد واقع شده است. این کتاب در واقع عنوان پايان نامه دكتري بدوی بود كه طه حسين تعليقه‌ اي بر آن نوشت و در آن آمده است كه: «براي اولين بار يك فيلسوف مصري مي‌ بينم كه در آن مشكل مرگ را در فلسفه وجودي و در زمان وجودي به بحث گذاشته است.» بحث وجود زمان، بیش از آنکه محتاج استدلال و برهان باشد، نیازمند تصوری منقّح از «نحوه وجود زمان» است. درباره «نحوه وجود زمان» در فلسفه اسلامی دو نظریه وجود دارد. در هر دو نظریه زمان امری موجود، تدریجی الحدوث و الفناء، وجودی متشابک با عدم، صاحب حقیقتی ضعیف و بی قرار می باشد. پیش از حکمت متعالیه، زمان از معقولات اولی و مفاهیم ماهوی به شمار می آمد عرضِ لازم اجسام، عرض خارجی و محمول بالضمیمه بود، وجود رابطی داشت و محتاج موضوع بود. کم متصل غیر قار الذات به حساب می آمد و وجودی نقطه مانند داشت. این که زمان به چه وجودی موجود است، متوقف بر آشنایی با انحاء مختلف وجود است. از آنجا که در رایج ترین قول درباره زمان، آن را مقدار حرکت معرفی کرده اند، لذا اگر حرکت موجود نباشد، زمان نیز موجود نخواهد بود. نحوه وجود حرکت، بویژه حرکت قطعیه، تأثیر تعیین کننده بر نحوه وجود مقدار آن یعنی زمان خواهد داشت. از سوی دیگر بسیاری وجود زمان را به وجود «آن سیال» گره زده اند. اینکه «آن» چیست، چه اقسامی دارد؟ امری عدمی است یا وجودی؟ و بالأخره وجودش چه ارتباطی با وجود زمان دارد؟ می باید پاسخ داده شود تا نحوه وجود زمان تبیین شود. ابتدا تحت عنوان «الوجود بالزمان» در دو بخش به مطالب زیر پرداخته است: 1) الواقع و الامکان: در این بخش به وجود مطلق و عین، وجود نزد هگل، زمان نزد هگل، روح مطلق، نقد دیالکتیک هگل، معنای ذات و انواع آن، وجود لا یمکن پرداخته شده است. 2) الزمان الوجودی: در این بخش به اصول مذهب ارسطو از نظر ارخاطوس، زمان نزد افلاطون، نظریات ارسطو، زمان و نفس، وجود در زمان، افلاطون و نظرش درباره زمان، قیاس نظرات ارسطو و افلاطون، نظریه ایامبلیخوس، نظریه ابرقلس، نظریه زمان در یونان، نظریه دمیسقیوس، نظریه محدثین، نظریه اوغسطین و... سپس با عنوان «الوجود الناقص» به بررسی این مطالب پرداخته: 1) التناهی الخالق: شامل مقولات عاطفه (الالم، الحب، القلق، صله و ...)، مقولات اراده (الخطر، الطفره، الوجود منفصل، اللامعقول، اللاعلیه، مقوله التعالی و ..) در پایان نیز در دو باب اقامه منطق جدید علی اساس فکره التوتر و الزمان و الخلق را بررسی کرده است. 2) التاریخیة الکیفیة: که در آن الزمان و المنفصل، الذاکره و الزمان، التفرقه بین آنات الزمان، الامکان اسبق من الواقع، المقولات تعبر عن الآنات الزمانیه، الاشکالات و الاغالیط فی فکره السرمدیه و... را بررسی نموده است.