مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

---

‫يکي از مسائل مهم و اساسي که هميشه ذهن انسان را به خود مشغول داشته ، مسئله وجود و هستي است؛ آن هم در قالب اين پرسش که چرا موجودات، به جاي اينکه نباشند، هستند؟ در اين ميان، ارسطو و ابن سينا، جزء شاخص‌ترين کساني هستند که همواره سرگشته در پي دريافت اين حقيقت بوده و از آن، پرسش داشته‌اند. برخي از محققان مانند ابن رشد و ژيلسون به عمق انديشه‌هاي اين دو رفته و عقايد آنان را عميقاً شرح کرده‌اند؛ ولي با اين نگرش که نظام فلسفي ابن سينا، بسط تفکر ارسطو و حاشيه فلسفه اوست. از اين رو، استقلال بوعلي در حد مسئله‌شناسي فلسفه باقي مانده و کليت تفکر وي را به عنوان يک نظام مستقل نشان نمي‌دهد. نگارنده با اين ديدگاه مخالف است؛ لذا در اين پژوهش، با تکيه بر مباني هر يک، ديدگاه‌هاي اين دو فيلسوف بزرگ را به صورت مقايسه‌اي بررسي کرده است. او به اين نتيجه رسيده است که وجود در تفکر فلسفي ارسطو، بر محوريت جوهر فرد که همان وجود محسوس است، تفسير مي‌شود و در انديشه بوعلي بر محوريت وجود عام مفهومي که وجود حق تعالي و وجود ممکن از مصاديق آن به حساب مي‌آيد، تبيين ميگردد. نگارنده در آغاز، برخي از اصطلاحات فلسفي مورد استفاده مانند وجود، جوهر، صورت، ماهيت و موجود بما هو موجود را تعريف کرده، سپس به شرح ديدگاه ارسطو، فلوطين، فارابي و ابن سينا مي‌پردازد. وي وجه اشتراک ارسطو و ابن سينا را در موضوع فلسفه يعني «موجود بما هو موجود» مي‌داند. البته وي نگرش اين دو فيلسوف را به موضوع، متفاوت ذکر کرده؛ چرا که شخصيت هر فيلسوف متفاوت از ديگري است و شيوه تبيين آنها نيز فرق مي‌کند. در انديشه ارسطو جوهر مساوي با وجود است و حتي شامل خدا هم مي‌شود؛ در حالي که در نظر بوعلي، جوهر ماهيتي است که اگر موجود شود، نيازي به موضوع ندارد و يکي از موجودات ممکن به حساب مي‌آيد. صورت نزد ارسطو همان جوهر نخستين است؛ ولي در نظر ابن سينا جزء مقوم ماده است. ابن سينا وجود را به مطلق و خاص تقسيم مي‌کند و وجود مطلق را داراي مفهوم مشکک و عارض و زائد بر ذوات خاصه که همان ماهيات هستند، مي‌داند.

---

در قسمت نخست این مقاله، بیان شد که دو راه قلب و عقل برای شناخت خدا وجود دارد. سپس به بیان تقریب ابن سینا و ملاصدرا از برهان صدیقیقن پرداختیم. آنگاه، به تفصیل در خصوص برهان وجودی در فلسفه غربی، تقریب آنسلم، نقد گونیلون و پاسخ وی و نقد اکوئینی بحث نمودیم. در این مقاله این مباحث دنبال خواهد شد: تقریر دکارت از برهان، نقد کانت بر برهان وجودی، تدوین برهان وجودی بر اساس منطق ریاضی، نقد جان هیک بر تقریر این برهان.

موضوع این پژوهش راههای خداشناسی در کلام مولی علی- علیه السلام- می باشد و در حقیقت در این اثر کوشش می شود که راههای مختلف خداشناسی معرفی گردد و در ضمن گوشه ای از جامعیت کلام حضرت علی- علیه السلام- نیز تبیین می شود. از آن جا که شناخت ذات حق برترین موضوع می باشد، خداشناسی ارزشمندترین دانشی است که بشر می تواند بدان دست یابد، چرا که در پرتو خداشناسی و معرفت آدمی تمام خواسته هایش را از خداوند می طلبد و به غیر او تکیه نمی کند. بینش ژرف توحیدی به انسان آرامش و امنیت روحی می بخشد و انگیزه مقاومت در برابر سختی ها می شود و به او کمک می کند تا آینده نگر باشد و مقصد حقیقی و نهایی خود را از یاد نبرد و در نتیجه این بینش در راه کسب خشنودی خداوند گام برمی دارد و از آنچه مایه عقوبت الهی است پرهیز می کند. این تحقیق در اصل راههای خداشناسی در کلام مولی علی- علیه السلام- را در نهج البلاغه بیان می کند اما برای توضیح وتبیین کلام حضرت ازآیات قرآن، مضامین ادعیه وسخنان معصومین استفاده شده است. منبع اصلی در این پژوهش نهج البلاغه بوده است که با استفاده از شروح موضوعی و فرهنگ معارف نهج البلاغه سخنان حضرت پیرامون مباحث توحیدی استخراج شده و سپس توسط شروح نهج البلاغه و کتابهای تألیف شده در زمینه خداشناسی در نهج البلاغه تبیین و تفسیر شده است. با توجه به این که استعدادها و ظرفیتهای فکری افراد مختلف است راههای خداشناسی نیز متفاوت می باشد و با مخاطب شناسی زیبای مولا علی- علیه السلام- در نهج البلاغه به انواع راههای خداشناسی نظیر: خداشناسی فطری، خداشناسی از راه برهان نظم، خداشناسی از راه عقل و استدلال اشاره شده است.

مقاله حاضر با تمسک به روش تحلیلی و اسنادی نشان می دهد قاضی عبدالجبار به ویژگیهایی در شهود اخلاقی قائل است که مبنای دریافت اصول اخلاقی هستند. وی از این منظر معنای شر را شناسایی کرده و برای آن تعریف حقوقی ارائه نموده است. از این رو، هدف مقاله ارائه مبانی و اصول «شر»، از دیدگاه قاضی عبدالجبار است. در این زمینه، بیهودگی و دروغ گویی به عنوان مبانی ظهور شر معرفی شده، جایگاه خداوند و نسبت او با شر نیز مورد تحلیل قرار می گیرد. عبدالجبار در راستای نظر به اصل موضوع نیز سه دسته دلیل فلسفی، کلامی و وحیانی ارائه کرده تا نشان دهد خداوند نیز قادر به انجام شر می باشد.

‫در مقابل پايه‌هاي لرزان سفسطه، عدم غفلت از اصل واقعيت به تمام کاوش‌هاي علمي و تلاش‌هاي عملي فلاسفه مسلمان، ويژگي خاصي بخشيده است. در اين ميان، قايلان به وحدت شخصي وجود، و از جمله صدرالمتألهين، مقتضاي برهان متقن و کشف صحيح را حمل بالحقيقه وجود بر واجب الوجود، و حمل بالمجاز آن بر ماسوا مي‌دانند؛ يعني آن‌چه حقيقتاً وجود و تحقق دارد تنها واجب الوجود است، و بقيه فقط مظاهر و نمودهاي او هستند. بدين ترتيب، کثرت در اين منظومه توحيدي نفي نمي‌شود، و هيچ يک از محضر وجود خارج نمي‌شوند، هرچند توان راه‌يابي به حاقّ وجود را هم ندارند. ملاصدرا در قالب حکمت متعاليه، دو اصل اساسي اصالت وجود و تشکيک وجود را به اثبات رسانيد. سپس به اين نکته دست يافت که اگر غير از حقيقت مطلق و بسيط واجب الوجود، شي‌ء ديگري وجود داشته باشد، حتي اگر وجودش عين ربط به واجب باشد، در اين صورت ذات واجب مصداق سلب آن شي‌ء بوده و بدين ترتيب، مرکب از تحقق خودش و عدم تحقق آن شيء مغاير خواهد بود. در حالي که ترکيب، ملازم با امکان ذاتي است. او همچنين با تبيين دقيق رابطه موجود ميان علت و معلول، ثابت کرد که معلول، به‌جز حکايت از علت، هيچ حقيقت ديگري نمي‌تواند داشته باشد. عليت علت نيز بر هيچ امري متوقف نبوده و مشروط به هيچ شرطي نيست، بلکه عليت آن به ضرورت ازلي ثابت است. بر اين اساس، صدرالمتألهين موفق شد تا به کمک برهان، هرگونه کثرتي را از عرصه وجود نفي کند، و وحدت شخصي وجود واجب الوجود بالذات را ثابت نموده، و کثرت تشکيکي نمودها و مظاهر آن وجود يگانه را، نتيجه بگيرد. حکمت متعاليه ملاصدرا به دليل برخورداري از چنين ويژگي‌هاي برجسته‌اي، بر الهيات تنزيهي معاصران او که معتقد به اشتراک لفظي وجود ميان واجب و ممکن بودند، تفوق و برتري آشکاري به‌دست آورد.

‫وجود ذهني از مباحث کليدي فلسفه اسلامي به‌شمار مي‌رود، که از ديرباز مورد توجه فيلسوفان مسلمان بوده است. پژوهش حاضر با روش عقلي، مسأله وجود ذهني را از ديدگاه علامه طباطبايي و شهيد مطهري مورد بررسي قرار داده است. مفهوم وجود به دليل وجدان و علم حضوري، مفهومي بديهي است، و ذهن نيز امر مجردي است که شهيد مطهري آن را همان صور علمي و مفاهيم ادراکي نفس مي‌داند، و علامه طباطبايي آن را ظرف ادراکات حصولي معرفي کرده است. و اما وجود ذهني، عين ماهيت خارجي و مطابق با آن است، فقط ماهيت ذهني به وجود ذهني موجود است و آثار خاص خود را دارد. تعريفي که علامه و شهيد مطهري از وجود ذهني ارايه کرده‌اند، تعريف جامعي نيست زيرا مفاهيم حسي، خيالي و معقولات ثاني فلسفي را از تعريف خارج کرده‌اند، اما دلايل آن‌ها نشان مي‌دهد که اين مفاهيم در قلمرو وجود ذهني قرار دارند. بدين ترتيب، وجود ذهني عبارت است از مفهومي که در ذهن آمده و بالذات حاکي از خارج مي‌باشد، اعم از آن‌که مفهوم حسي و خيالي و يا مفهوم ماهوي يا غيرماهوي باشد. کساني که نتوانسته‌اند اشکالات وجود ذهني را پاسخ دهند، نظريه اضافه را مطرح نموده وعلم را فقط اضافه نفس به خارج، يا اضافه نفس به صورت ذهني دانسته‌اند؛ در حالي‌که اين نظريه، علم به معدوم، و خطاي در علم را نمي‌تواند توجيه کند. عده ديگري نظريه شبح را مطرح کرده و تطابق ماهوي ذهن و خارج را نمي‌پذيرند. علامه لازمه اين قول را انکار علم و دور مي‌داند. اما اشکال اساسي رويکرد علامه و شهيد مطهري آن است که مطابقت را بديهي مي‌دانند. ارجاع علوم حصولي به حضوري نيز مشکل مطابقت را حل نمي‌کند، زيرا تنها مطابقت صور ذهني با انفعال دروني را ثابت مي‌کند. همچنين آن‌ها ماهيت را حد عدمي وجود مي‌دانند، و اسناد آن را به خارج کذب مي‌شمارند، که بدين ترتيب بحث وجود ذهني ثمره خود را از دست مي‌دهد، مگر آن‌که همين اتصاف وجود به ماهيت، براي حکايت از خارج و تطابق ماهوي با آن کافي دانسته شود.

برای اثبات وجود خدا براهین مختلفی در سنت فلسفی اسلامی ارائه شده است. برهان صدیقین را نخستین بار ابن سینا در اثبات وجود خدا به کار برده است. این برهان در آثار سایر فلاسفه ما همچون شیخ اشراق و ملاصدرا و همینطور در مشارب فکری وابسته به ایشان به صورت های مختلفی مورد توجه قرار گرفته است. در این مقاله، این برهان آنگونه که بار اول توسط شیخ رئیس ارائه شده مورد بررسی قرار گرفته و سپس نظرات مختلف راجع به آن، که به اشکال گوناگون، ظهور کرده است مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

بدون ترديد مسئله اصلی معرفت‌شناسی epistemology در هر سيستم فلسفی همان درك واقع است كه در رابطه بسيار نزديك علم و وجود تجلی می يابد. برای ارزيابی و تحليل اين دو مسئله فلسفی، منطقا اولی را در هستی شناسی ontology و ديگری را در معرفت‌شناسی مورد مداقه قرار می دهند، هر چند برخی مسائل فلسفی نيز وجود دارد كه در هر دو شاخه مورد بحث و تحقيق قرار گرفته به حدی كه تفكيك آن‌ها از يكديگر و يا اختصاص به يكی از دو موضوع فوق چندان آسان به نظر نمی رسد. در این مقاله بنابر اصول حکمت متعالیه (اصالت وجود، تشکیک در وجود، تجرد ادراک، علم حضوری و علم حصولی، و نفس شناسی) این دو موضوع مورد بررسی قرار گرفته می شود.