مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

‫در اين نوشتار ديدگاه‌هاي ابن سينا، ملاصدرا و شيخ اشراق در مورد وجود و ماهيت و اصالت داشتن هر يک از آن ها مطرح شده و وجوه اشتراک و اختلاف آنان در اين موضوع بيان گرديده است. نويسنده، مباحث را در چهار فصل سامان داده است. وي ابتدا رابطه بين وجود و ماهيت از منظر اين سه انديشمند و نيز مفهوم اصالت الوجود و تاريخ آن و احکام کلي وجود و ماهيت را ذکر نموده است. در ادامه بداهت مفهوم وجود، اشتراک معنوي وجود، معناي مفاهيم فلسفي و معقولات ثانيه فلسفي، ويژگي‌ها و امتيازات اين مفاهيم، اصالت وجود و ماهيت و زيادت وجود بر ماهيت را بيان کرده است. وي در فصل دوم، رابطه بين وجود و ماهيت نزد ابن سينا و نيز مفهوم وجود و تفاسير مختلف از آن، تقسيمات وجود، مفهوم ماهيت و کيفيت شناخت ذهن از آن، معنا و کيفيت عارض شدن وجود بر ماهيت، اعتباري بودن ماهيت، مشکل اتصاف ماهيت بر وجود و معناي تشکيک در فلسفه از منظر ابن سينا را بيان نموده است. نويسنده در فصل سوم، رابطه بين وجود و ماهيت نزد شيخ اشراق و مفهوم وجود، احتمالات شيخ اشراق در مورد اعتباري بودن ماهيت، مفهوم ماهيت نزد وي، رابطه مسأله ماهيت، مفهوم نور الانوار الهي نزد وي، تشکيک و مراتب نور، وجود و رابطه آن با نور نزد شيخ اشراق و رابطه اصالت با ماهيت با مسأله نور از منظر وي را شرح و بررسي کرده است. در فصل چهارم، رابطه بين وجود و ماهيت نزد ملاصدرا مطرح شده و مفهوم وجود، معاني اعتباريت ماهيت، اطلاقات وجود، اصالت وجود در کلمات ملاصدرا، استدلال بر اصالت وجود از طريق وجود ذهني، استدلال از طريق حمل شايع در اثبات اصالت وجود، استدلال از طريق موجود بودن ماهيت بر اصالت وجود، استدلال بر اصالت وجود از طريق تشخيص ماهيت، تقسيم وجود به وجود في نفسه و وجود رابطه، و استدلال بر اصالت وجود از طريق امتناع تساوي در ماهيت با وحدت و کثرت از منظر صدرالمتألهين را بيان کرده است.

‫شکل‌گيري و گسترش مکاتب کلامي گوناگون در زمان امام صادق‌(، اهميت مواضع اعتقادي آن حضرت را در اثبات عقايد شيعه، آشکار مي‌سازد. در دوران امام صادق‌( دشمنان اسلام و مخالفان مذهبي با کمال آزادي و صراحت، عقايد و انتقادهاي خود را درباره اصول و فروع اسلام بيان مي‌کردند؛ آن حضرت نيز با کمال متانت، صبوري و بردباري، ادعاها و دلايل آن‌ها را گوش مي‌کرد، و با ظرافت و برخورد حکيمانه، از طريق تشکيل محافل علمي و مناظره، با استفاده از دلايل و مباني آن‌ها، ادعاي ايشان را باطل نموده و اعتقادات اسلامي را اثبات مي‌کرد. عدم امکان رويت خدا، مهم‌ترين دليل انکار وجود او از سوي زنادقه و دهريون بود. امام صادق‌( نيز رؤيت خدا به‌وسيله حواس پنج‌گانه را نفي مي‌کرد، اما تأکيد مي‌کرد که حس، توانايي درک بسياري از امور را ندارد ولي ما آن‌ها را انکار نمي‌کنيم. براي اثبات وجود خدا، دلايل بسياري مي‌توان ارايه کرد که هر عقل سليمي آن‌ها را مي‌پذيرد؛ خداشناسي از راه قلب و فطرت، برهان عمومي نظم، برهان حدوث، و برهان هدايت، دلايلي هستند که از سوي امام صادق‌( براي اثبات واجب الوجود بالذات ارايه شده است. اما مشکل دهريون و زنديق‌ها، فقدان دليل نبوده است، بلکه بر اساس فرمايش امام صادق‌( جهل و ناداني، و خصوصاً گناه، آن‌ها را به وادي انکار مي‌کشاند. آن حضرت در برابر زنادقه که معتقد به دو مبدأ بودند، به گواهي فطرت و شعور دروني انسان بر يکتايي خدا استدلال مي‌کرد. برهان تمانع، برهان فرجه، و هماهنگي و پيوستگي جهان، از دلايل ديگر امام‌( در مسأله توحيد است. قدرت خداوند نيز بر اساس فرمايش امام صادق‌(، اگرچه مطلق است اما تنها به اموري تعلق مي‌گيرد که محال ذاتي نباشد؛ زيرا امور محال قابليت تعلق قدرت الهي را ندارد. زنادقه، حکمت الهي را نيز با استناد به وجود شر در عالم، نفي مي‌کردند، که امام اين مسأله را ناشي از جهل آن‌ها به حکمت چيزهايي مي‌داند که شر، بلا يا مصيبت پنداشته مي‌شوند.

‫بررسي ديدگاه اماميه و معتزله پيرامون صفات ذات و صفات فعل خدا، حاکي از تفاوت آشکاري ميان دو ديدگاه مي‌باشد. اماميه معتقدند که صفات خدا مانند علم، قدرت و حيات، از لحاظ مفهوم، از يکديگر متفاوت بوده، و غير از ذات مي‌باشد؛ اما از لحاظ مصداق، همگي يکسان هستند؛ يعني ذات واجب‌الوجوب مصداق همه صفات کمال است. اما معتزله به‌دليل عدم توانايي در حل برخي از تعارضات فکري خود، به‌سوي سه ديدگاه، شامل ديدگاه نيابت ذات از صفات، بازگشت صفات ثبوتي به سلبي، و نظريه احوال، گرايش يافته‌اند. اما بررسي‌هاي اين پژوهش نشان مي‌دهد که اگر عينيت صفات با ذات را نپذيريم، لازم مي‌آيد که ذات خدا فاقد کمالات و صفات ذاتي باشد، و بايد آن‌ها را از غير خود دريافت کند. يکي از صفات ذات خدا، قدرت است. قادر به کسي گفته مي‌شود که انجام يا ترک فعلي، تابع اراده او باشد. بعضي از معتزله معتقدند که بعضي از اشيا از حيطه قدرت خدا خارج است؛ بر اين اساس، آن‌ها مي‌گويند که خدا بر فعل قبيح قدرت ندارد. اما اماميه قدرت خداوند را همانند ذات و ديگر صفات او، بي‌نهايت مي‌داند. اراده خدا نيز از صفاتي است که معرکه آرا نزد متکلمان است. معتزله منکر اطلاق اراده الهي شده، و افعال بندگان را مشمول اراده خدا نمي‌دانند. نگاه تنزيهي معتزله درباره خدا، آن‌ها را به‌سوي نظريه تفويض سوق داده است. در حالي که اماميه، اراده خدا را مطلق دانسته، و معتقدند که همه افعال انسان به مشيت و اراده حق تعالي انجام مي‌پذيرد. آن‌ها با اختيار نظريه "امر بين الامرين" عقيده دارند که بندگان در انجام افعال خود مجبور نيستند، بلکه قدرت آن‌ها بر انجام فعل، از سوي خدا اعطا شده است. از سوي ديگر، وعد و وعيد الهي را معتزله بر خدا واجب دانسته‌اند؛ اما اماميه تنها وعده الهي را لازم دانسته، ولي وعيد را از اختيارات خداوند شمرده‌اند.