مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده این رساله به بررسی میزان تطابق آراء ملاصدرا در سه مساله عقول، حدوث عالم و علیت با مطالب نهج البلاغه پرداخته است. به این منظور کتب فلسفی و تفسیری صدرا، مطالعه و آراء ایشان درباره مسایل فوق، جمع آوری شده است. همچنین با مراجعه به شروح نهج البلاغه، مطالب مرتبط با موضوعات مذکور، استخراج و رساله در سه فصل تنظیم گردیده است: در فصل اول، با بررسی عقول در حکمت صدرا و فرشتگان در نهج البلاغه، معلوم شد که عقول و ملایکه از حیث اوصاف و وظایف بر هم قابل تطبیقند. از حیث تجرد، ملایکه مقرب در صورتی بر عقول، قابل تطبیقند که در مرتبه تجرد تام باشند، اما در صورت تنزل وجودی و تمثل ملایکه در هیأت و صورت عالم مادون خود، بر عقول تطبیق نمی کنند. از حیث کثرت نیز، تعداد ملایکه مانند تعداد عقول، بی شمار و دارای کثرت نوعی و تشکیکی است هر چند در مورد منشأ کثرت فرشتگان، نهج البلاغه ساکت است. از حیث وظایف نیز، عقول و ملایکه، به اذن الهی، مدبران عالم مادون خود می باشند و در افاضه کردن صور موجودات و ابلاغ وحی، ایفا نقش می کنند. در فصل دوم با بررسی، حدوث عالم در حکمت صدرا و نهج البلاغه، روشن شد که جهان مادی، حادث به حدوث زمانی است و این حدوث بادوام و استمرار فیض الهی تنافی ندارد. در فصل سوم با بررسی علیت در حکمت صدرا د نهج البلاغه معلوم شد که ملاک معلولیت، نقصان و فقر وجودی است که از متن وجود و هستی معلول، انتزاع می گردد. این نیاز، دائمی، مستمر و عین ذدات معلول است و جمله ی معلولات، شؤون و جلوه ذات باری تعالی می باشند. کلید واژه ها: عقول، ملایکه، عقل فعال، جبرئیل، عقول عرضی، حدوث، حرکت جوهری، علیت، فقر وجودی، تاجلی.

چکیده: معاد جسمانی از جمله مباحثی است که فیلسوفان و متکلمان، نظرات فراوانی را درباره آن بیان نموده‌اند. گرچه همگی آنها معاد جسمانی را از مسلمات می‌دانند، ولی در رابطه با چگونگی حشر ابدان در آخرت، اختلافات فراوانی بین آنها وجود دارد. این مسئله که انسان در روز قیامت با چه بدنی برانگیخته می‌شود یکی از مهمترین مباحث معاد جسمانی و معرکه‌ی آرای متکلمان و فیلسوفان اسلامی است. گرچه آنچه که در این‌باره از ضروریات دین به شمار می‌آید، اعتقاد اجمالی به بازگشت روح به بدن در روز قیامت است، ولی این اعتقاد اجمالی ذهن مسئله‌کاو متکلمان و فیلسوفان را که در پی معرفت تفصیلی امور هستند قانع نمی‌کند. از اینرو آنان کوشیده‌اند بر مبنای دیدگاه‌های خاص خود چگونگی بدن اخروی را تبیین کنند و برای اثبات هماهنگی نظر خود با نظر شریعت سخنان خود را به شواهدی از کتاب و سنت استناد دهند. در میان متأخران از فیلسوفان اسلامی، شاخص‌ترین چهره‌ای که برای اثبات معاد جسمانی بر مبنای روش فلسفی اهتمامی گسترده و ژرف ورزیده است، فیلسوف معروف صدرالمتألهین شیرازی است. ملاصدرا برای تبیین و تحکیم نظریه خویش، اصول یازده‌گانه‌ای را در اسفار پیریزی میکند و معتقد است که با عنایت به این اصول، به خوبی میتوان حقیقت معاد جسمانی را آن‌گونه که مقصود کتاب و سنت است دریافت نمود. صدرا پس از بیان این اصول نتیجه می‌گیرد که نفس همیشه مرتبه‌ای از بدن را با خود دارد و بدن اخروی عین بدن دنیوی است، اما فاقد ماده خواهد بود و از بدن عنصری دنیوی چیزی به آخرت منتقل نخواهد شد، ولی در عین حال تمام اجزاء و ویژگیهای صوری بدن عیناً در آخرت ظاهر و یا خلق خواهد شد. نظریه معاد جسمانی صدرا کم و بیش مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. مکتب تفکیک یکی از مکاتبی است که معاد جسمانی صدرا را مورد نقد قرار داده و اشکالاتی را بر آن وارد کرده است، و خود برای اثبات معاد جسمانی راه دیگری پیموده است. اصحاب تفکیک از طرفی اصول فلسفی که صدرا برای اثبات معاد جسمانی تاسیس کرده است را مورد نقد و بررسی قرار می دهند و از طرفی خود برای اثبات معاد جسمانی اصولی را تاسیس کرده اند. از نظر مکتب تفکیک همه عوالم از جمله عالم دنیا، برزخ و آخرت همگی از ماده‌ای به نام آب(ماء بسیط) آفریده شده‌اند، لذا تمامی این عوالم را مادی دانسته‌ و بیان می‌دارند که روح انسان پس از مرگ در برزخ به سر می‌برد و در قیامت بار دیگر از برزخ به همین عالم باز می‌گردد و ذرات بدن‌های مردگان دوباره گرد هم آمده و همچون انسانی که از خواب بیدار شده، دوباره زنده می‌گردند. لذا اصحاب تفکیک معتقد به معاد جسمانی عنصری هستند و بیان می‌دارند که بدن انسان در قیامت همین بدن مادی دنیوی است. در این پایان‌نامه سعی شده است تا معاد جسمانی ملاصدرا و مکتب تفکیک به تفصیل بیان گردیده و در پایان نقدهایی که مکتب تفکیک بر معاد جسمانی ملاصدرا وارد کرده است پاسخ داده شود، و معاد جسمانی مکتب تفکیک مورد نقد و بررسی قرا گیرد. کلیدواژه‌ها: معاد جسمانی، حکمت متعالیه، مکتب تفکیک، بدن مثالی، بدن عنصری

در پاسخ به این پرسش مهم که آیا می توان با زبانی محدود و بشری، از خدایی نامحدود و متعالی سخن گفت؟ دیدگاهها و نظریات گوناگونی مطرح شده است. بنابر دیدگاهی که با نظر به مبانی حکمت متعالیه ملاصدرا، می توان آن را نظریه «اشتراک معنوی و تشکیک وجودی» نامید، با توجه به اینکه خدا کامل مطلق و قائم بالذات است، اولا معنای اتصاف او به صفات کمال این است که خداوند تمامی کمالات وجودی را به کاملترین نحو داراست و صفات سلبیه نیز چیزی جز سلب نقص، یا همان اثبات کمال، نیست و ثانیا این صفات کمالیه عین یکدیگر و عین ذات الهی دانسته می شود و با توجه به «وحدت تشکیکی حقیقت وجود»، اشتراک معنوی صفات الهی با صفات انسانی مستلزم اشتراک مصداقی خدا و انسان و افتادن در ورطه تشبیه نیست. علامه طباطبایی نخست با توجه به تلقی انسانوارانگارانه انسان از خدا، مفاهیم دینی را جامع میان نفی و اثبات دانسته و با تکیه بر روایات، بر دیدگاه اثبات بلاتشبیه، تاکید نموده است. آنگاه به عنوان یک فیلسوف پیرو مکتب حکمت متعالیه و به تبع صدرالمتالهین، با تکیه بر «اشتراک معنوی مفهوم وجود» و «تشکیک حقیقت اصیل وجود» و «تفکیک مقام معنا از مقام مصداق» و با توجه به مراتب معنا و کاربرد الفاظ، بر اشتراک اصل معنای صفاتی همچون علم و قدرت و حیات و ... در انسان و خدا تاکید کرده و انحصار معنا در مرتبه مادی و جسمانی را نادرست دانسته است. هر چند در نظریه علامه نیز نوعی تمایل به روش سلبی دیده می شود و معنای ایجابی مشترک میان صفات خدا و صفات انسان، به روشنی بیان نشده است.

قرآن کریم در آیه «ان کل نفس لما علیها حافظ» (طارق، 4) به یکی از ویژگی های نفس انسانی (که حافظ داشتن نفس است) اشاره می کند، اما مفسرین در تفسیر این آیه دارای نظرات متنوعی هستند، جمع زیادی از مفسرین منظور از نفس مورد اشاره در آیه را روح انسانی و منظور از حافظ را ملائک الهی می دانند، ولی برخی تفاسیر به یک اعتبار نفس را بر ماسوی اله تعمیم داده اند و از این جهت، منظور از حافظ را خداوند دانسته اند و معدودی نیز نفس را قوه حیوانی و حافظ را روح معرفی کرده اند. در این مقاله ضمن بیان این نظرات، به دلیل اینکه یکی از مهم ترین مبانی اختلاف تفاسیر در تفسیر این آیه، گرایشات فلسفی است، دیدگاه ملاصدرا و علامه طباطبایی مورد تاکید قرار گرفته است، به ویژه اینکه نقش علیت فاعلی حافظ برای نفس، که مورد تاکید ملاصدرا است و قول دوم علامه طباطبایی که مقصود از حافظ را جنس حافظ می داند، متمایز از تفاسیر دیگر است.

---

---

---

‫‫ف‍ارس‍ی‌ - ان‍گ‍ل‍ی‍س‍ی‌ رس‍ال‍ه‌ ح‍اض‍ر ب‍ه‌ ج‍م‍ع‌آوری‌ ان‍دی‍ش‍ه‌ه‍ای‌ ف‍ل‍س‍ف‍ی‌ ح‍ض‍رت‌ ام‍ام‌ رح‍م‍ه‌ال‍ل‍ه‌ از آث‍ار ف‍ل‍س‍ف‍ی‌، ک‍لام‍ی‌، ع‍رف‍ان‍ی‌، اخ‍لاق‍ی‌، ف‍ق‍ه‍ی‌، اص‍ول‍ی‌، س‍خ‍ن‍ران‍ی‌ و دی‍وان‌ اش‍ع‍ار ای‍ش‍ان‌ و ... پ‍رداخ‍ت‍ه‌ و م‍ق‍ای‍س‍ه‌ ب‍ی‍ن‌ ن‍ظرات‌ ای‍ن‌ ح‍ک‍ی‍م‌ ب‍ا ح‍ک‍م‍اآ دی‍گ‍ر ن‍م‍وده‌ اس‍ت‌ و در خ‍لال‌ ب‍ح‍ث‌ ه‍ای‌ خ‍ود اب‍داع‍ات‌ ح‍ض‍رت‌ ام‍ام‌ را ب‍ه‌ ن‍م‍ای‍ش‌ گ‍ذاش‍ت‍ه‌ و ن‍ق‍اط ق‍وت‌ و ن‍وآوری‌ ه‍ای‌ ای‍ش‍ان‌ را در ک‍ن‍ار ع‍ق‍ای‍د ف‍لاس‍ف‍ه‌ پ‍ی‍ش‍ی‍ن‌ از ج‍م‍ل‍ه‌ م‍لاص‍درا ب‍ی‍ان‌ ک‍رده‌ اس‍ت‌ پ‍ای‍ان‌ ن‍ام‍ه‌ در دو ب‍خ‍ش‌ ام‍ور ع‍ام‍ه‌ ی‍ا ال‍ه‍ی‍ات‌ ب‍ه‌ م‍ع‍ن‍ی‌ اع‍م‌ و ال‍ه‍ی‍ات‌ ب‍ه‌ م‍ع‍ن‍ی‌ اخ‍ص‌ ت‍دوی‍ن‌ ش‍ده‌ اس‍ت‌ ک‍ه‌ ه‍ر ک‍دام‌ از آن‌، خ‍ود ش‍ام‍ل‌ ف‍ص‍ل‍ه‍ای‌ م‍ت‍ع‍ددی‌ اس‍ت‌ ح‍ض‍رت‌ ام‍ام‌ رح‍م‍ه‌ال‍ل‍ه‌ ع‍ل‍ی‍رغ‍م‌ اح‍ت‍رام‍ی‌ ک‍ه‌ ب‍ه‌ ف‍ی‍ل‍س‍وف‍ان‌ و ع‍ارف‍ان‌ از ج‍م‍ل‍ه‌ م‍ی‍ردام‍اد و م‍لاص‍درا و اب‍ن‌ ع‍رب‍ی‌ و م‍ح‍م‍درض‍ا ق‍م‍ش‍ه‌ای‌ دارد، ول‍ی‌ در ب‍رخ‍ی‌ م‍وارد ب‍ه‌ ن‍ق‍د آراآ آن‍ه‍ا پ‍رداخ‍ت‍ه‌ و ن‍ق‍اط ض‍ع‍ف‌ ن‍ظرات‍ش‍ان‌ را ن‍م‍ای‍ان‌ س‍اخ‍ت‍ه‌ اس‍ت‌ رس‍ال‍ه‌ ح‍اض‍ر ت‍لاش‌ ک‍رده‌ اس‍ت‌ ک‍ه‌ ن‍ظرات‌ اب‍ت‍ک‍اری‌ ح‍ض‍رت‌ ام‍ام‌ رح‍م‍ه‌ال‍ل‍ه‌ را در م‍ق‍ای‍س‍ه‌ ب‍ا دی‍گ‍ر ف‍ی‍ل‍س‍وف‍ان‌ ن‍ش‍ان‌ ده‍د، و ب‍ه‌ ای‍ن‌ وس‍ی‍ل‍ه‌ م‍ی‍زان‌ ن‍وآوری‌ ام‍ام‌ و م‍ق‍داری‌ پ‍ای‌ ب‍ن‍د و ال‍ت‍زام‌ او ب‍ه‌ ح‍ک‍م‍ت‌ م‍ت‍ع‍ال‍ی‍ه‌ ن‍ش‍ان‌ داده‌ ش‍ده‌ اس‍ت‌ و ب‍ه‌ ای‍ن‌ وس‍ی‍ل‍ه‌ م‍ش‍خ‍ص‌ ش‍ده‌ ک‍ه‌ ام‍ام‌ چ‍گ‍ون‍ه‌ از م‍ب‍اح‍ث‌ ق‍رآن‍ی‌ و روای‍ی‌ و ع‍رف‍ان‍ی‌ و ک‍لام‍ی‌ ب‍رای‌ ب‍ازس‍ازی‌ ی‍ک‌ ن‍ظام‌ ف‍ل‍س‍ف‍ی‌ ب‍ه‍ره‌ گ‍رف‍ت‍ه‌ اس‍ت‌.

از مهم ترین مباحث فلسفۀ دین، مباحث انسان شناختی است، چون انسان هم گیرندۀ دین و هم مخاطب آن است. از رهگذر نگاه ما به انسان، نگاه ما به دین نیز شاید تغییر کند. مقالۀ حاضر نگاه دو فیلسوف، یکی از شرق و دیگری از غرب را در مورد انسان مقایسه می کند. ملاصدرا با طرح حرکت جوهری در مرکز فلسفۀ خود، به تبیین انسان و جهان و نسبت میان آنها پرداخته است. این طرح که بر اصالت وجود مبتنی است، حرکت اشتدادی انسان در مراتب هستی را بنیان نهاده است و پیدایش انسان در طبیعت، زندگی دنیوی و در نهایت مرگ او را به تفصیل تبیین می کند. برخلاف ملاصدرا که به زبان فلسفۀ کلاسیک سخن می گوید، هایدگر در تلاش برای خلق زبان فلسفی جدیدی است، چراکه زبان فلسفی کلاسیک را برای تفسیر هستی شناسی جدید ناکافی می داند. فلسفۀ او نیز بر اصالت وجود مبتنی است و شباهت های بسیاری میان اندیشه های او با صدرا وجود دارد. هایدگر نیز انسان- دازاین - را پیوسته در حال شدن و صیرورت می داند که همواره در حال برون شدن از خود است و رو به آینده دارد. این جستار بر آن است تا با تبیین حرکت جوهری ملاصدرا در انسان و سیر اشتدادی انسان در مراتب هستی و همچنین بررسی خودبرون افکنی دازاین و نسبت دازاین با عالم در فلسفۀ هایدگر، شباهت ها و مفارقت های اندیشۀ دو فیلسوف را واکاوی کند.

مسأله وحدت وجود، از مسائل کلان هستی‌‌‌‌‌شناختی است که در فضای عرفانی پدید آمده و آرام آرام به فضای فلسفی، وارد شده است. قبول یا رد آن، تمام مسائل فلسفی را تحت‌‌‌‌‌الشعاع قرار می‌‌‌‌‌دهد؛ زیرا با قبول وحدت وجود، عالَم رنگ دیگری به خود گرفته و علیت از میان موجودات رخت برمی‌‌‌‌‌بندد. همچنین وحدت وجود، تحلیل دیگری از وجود حضرت حق و شریعت به دست خواهد داد. فیلسوفان پیش از صدرالمتألهین در این باب بحث کرده‌‌‌‌‌اند، اما ملاصدرا مدعی برهانی ساختن این مسأله و تبیین صحیح و دقیق آن شده است. پس از ملاصدرا، تابعان مکتب او نیز درباره چنین مسأله‌‌‌‌‌ای بحث و گفت‌‌‌‌‌وگو کرده‌‌‌‌‌اند که از مهم‌‌‌‌‌ترین ایشان، علامه طباطبایی است. در این مقاله به بیان تقریر علامه طباطبایی و ادله وی در باب وحدت شخصی وجود می‌‌‌‌‌پردازیم. علامه از سه راه «وجود رابط»، «صرف الوجود» و «عدم تناهی» به اثبات وحدت وجود پرداخته است.