مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

معرفت و شناخت بشر از منابع متعدد تولید می شود و ابزارهای متفاوتی در بوجود آمدن آن نقش دارد، در این میان ابزار عقل بدلیل ویژگی خاص آن که عبارت است از درک مفاهیم کلی و عام از اهمیت والایی برخوردار می باشد. از این رو در تمام اعصار مورد توجه بوده و در دوره های اخیر با توجه به گسترش مباحث معرفت شناسی اهمیت آن مضاعف شده است، زیرا مباحث معرفت شناسی بستگی تام به منابع و ابزار معرفت از جمله عقل دارد. بدلیل اهمیت تاریخی، معرفت شناختی و در عین حال تاکید دین بر خردورزی بر آن شدیم نقش عقل در شناخت را طی فصولی تبیین کنیم، با این پیش فرض که در میان ابزارهای معرفتی نقش اساسی از آن عقل است. برای اثبات این مدعا، پس از ارائه معنای عقل در لغت و اصطلاح و تبیین مراحل آن و بیان مقصود از معرفت در فصل اول، به بررسی نقش عقل در شناخت پرداخته ایم، ضمن تقسیم معارف به حضوری و حصولی و حصولی را به تصور و تصدیق، ابتدا نقش عقل در تصورات را از سه دید "تجربه گرایی" "عقل گرایی" و "تلفیق" مطرح نموده ایم؛ نظریه تجربه گرایی سراسر معارف را تجربی می داند، عقل گرایی به مفاهیمی، پیش از تجربه قایل است، با توجه به کاستی این دو نظریه، دیدگاه تلفیق را برگزیدیم که آغاز معرفت را داده های حسی می داند در عین حال معارفی را باور دارد که بصورت مستقیم از تجربه اخذ نشده، از این رو فیلسوفان مسلمان که ملتزم به این عقیده اند به اتفاق گفته اند من فقد حسا فقد فقد علما گر چه آنان در نحوه بوجود آمدن مفاهیم کلی عقلی متفق نیستند، فیلسوفان ما قبل صدرا قایل به تجریدند، ملاصدرا اشتداد وجودی را ارائه داده که در این اشتداد وجودی نفس در مرحله حس و خیال صورت را ابداع می کند و تصور عقلی و کلی نیز از طریق مشاهده عقول ساخته می شود و فیلسوفان ما بعد صدرائی نیز با ادامه دادن حکمت متعالیه ضمن تقسیم ادراکات عقلی به معقولات اولی و ثانوی منطقی و فلسفی بسیاری از مباحث شناخت را حل کردند. این مطالب همه در فصل دوم تبیین شده. اما نقش عقل در تصدیقات، که مطالب فصل سوم و چهارم به آن اختصاص یافته آشکار را مهم است؛ زیرا حکم کردن جز در حیطه قدرت حاکم عقل امکان پذیر نیست، توضیح اینکه قضایا، یا بدیهی اولی است که در آن صرف تصور موضوع و محمول برای حکم کردن کافی است، یا بدیهی ثانوی می باشد. اینجا گرچه در بعضی قضایا حس و علم حضوری زمینه ساز است اما نقش عمده از آن عقل است در بخش قضایای نظری که بر استدلال استوار است، نیز عقل با کنترل کیفیت مواد و چگونگی ترکیب آن زمام امور را در دست دارد. و پیرامون نقش عقل در قضایای دینی و حقایق عرفانی سه دیدگاه مطرح است: 1. عدم کارایی عقل در درک گزاره های دینی و عرفانی. 2. قدرت عقل بر عقلانی کردن تمام گزاره ها. 3. با اعتراف به محدودیت عقل در عین حال آن را قادر به درک بسیاری از گزاره های دینی و عرفانی می داند، مانند اصل پذیرش دین، اثبات اصول و بسیاری از فروع و احکام گرچه درک جزئیات در حیطه قلمرو عقل نیست.

رواج گفتمان عقلگرايی و علمگرايی را بايد فرصتی مغتنم برای ترسيم تصويری شايسته و بايسته درباره تعامل عقل، علم و دين برشمرد. در منظومه معرفتی شيعه عقل از دو منظر هستی شناختی و كاركردشناختی و علم از سـه منظـر 1.علـوم تجربـی ؛2 .مطلـق علـوم؛ 3 .علـوم وحيـانی و الهـامی می تواند مورد توجه قرار گيرد. بر اين اساس، عقل و علم از دو حيث 1 .حيث ملازمت؛ 2 .حيث تاثيرپذيری می توانند با هم تعامل داشته باشند. از حيث ملازمت، عقل با علـمِ از نـوع سـوم رابطـه تساوی برقرار ساخته كه در آن، سخن از ملازمت و معيت عقل و علم است؛ يعنی هر عاقلی عالم وهر عالمی عاقل است و با علمِ از نـوع اول و دوم رابطـه عمـوم و خصـوص مـن وجـه را برقـرار می سازد؛ يعنی عدم ملازمت و معيت عقل با علم غير الهامی. از حيث دوم، يعنـی كـاركرد متقابـل عقل و علم، عقل جهت باروری خود علم را خوانده و علم نيز برای رشد و شكوفه اش دستش بـه سوی عقل بلند است. به بيان ديگر، عقل و علم موجب هم افزايی و تكامل يكديگر بـرای كشـف حقيقت می باشند. سخن آخرآنكه دين نه تنها مانع، بلكه هادی ای اسـت كـه انسـان را بـه سـوی عقل و علم والاتر و برتر رهنمون ساخته و قادر است انقلاب عقلی و علمی برپا كند.

مقاله حاضر به اهمیت خداوند در آثار فمینیستی، انتقادهای الهیدانان و فیلسوفان فمینیست به مفهوم خدای ادیان توحیدی و راه‌حل جایگزین آنها برای نسبت خداوند و بشر می‌پردازد که در این ارتباط، آرای متفکران فمینیستی چون مری دیلی، ایریگاری، جانتزن و اندرسون دربارۀ دوئالیسم تجسد - تجرد، مورد توجه قرار می‌گیرد و در ادامه تفکر و راه‌حل‌های ایشان نقد و ارزیابی خواهد شد و انتقادهای افرادی نظیر هالیوود، اندرسون، تالیافرو، بایرن، منفرد هاوک و سارا کوکلی مطرح می‌شود و در نهایت رأی علامه جوادی آملی و استاد مطهری به‌عنوان نمایندگان تفکر اسلامی در مورد صفات خداوند و جایگاه زنانگی در دین مطمح نظر قرار خواهد گرفت.

دین و معنای زندگی یکی از مباحث مهم در عرصۀ دین‌پژوهی است، که نظریه‌های فراوان و گوناگونی در این باره ارائه شده است. یکی از نظریه‌هایی که در این عرصه مطرح شده، پروژه‌ی «عقلانیّت و معنویّت» مصطفی ملکیان است. این پروژه با محوریت بخشیدن به مولّفه‌های اجتناب‌ناپذیر مدرنیته به مواجهه با دین سنتی می‌رود و ضمن مقایسه این مولّفه‌ها با ویژگی‌های اصلی دین سنتی، حکم به تباین میان دین‌داری و مدرن بودن می‌کند. فهم سنتی از دین را در جهان مدرن کارآمد نمی‌داند و فهمی جدید از دین (معنویّت) را که سازگار با مولّفه‌های مدرنیته است را معرفی می‌کند. در این پایان نامه می‌کوشیم با استفاده از گزارش‌های متعددی که در سال‌های اخیر از این نظریه شده است تصویری روشن و شفاف از ارکان اصلی آن که عبارتند از: عقلانیّت، معنویّت و زندگی اصیل، ارائه دهیم. و در ادامه به بررسی و نقدهایی که به این نظریه وارد شده خواهیم پرداخت. و در پایان به این نتیجه خواهیم رسید که علاوه بر اینکه در وهله‌ی اوّل این نظریه جذاب و معقول و کارآمد به نظر می‌رسد امّا با ابهاماتی که در آن وجود دارد نمی‌توان آن را نظریه قابل دفاعی دانست و آن را جایگزین دین قرار داد و از آن انتظار داشت که به زندگی ما معنا دهد.

انسان موجودی دو بعدی است این دو بعد عبارتند از بعد فیزیکی و مادی و بعد روحانی و معنوی است. و هر کدام از آنها نقشی را بازی می کنند که بر عهده آنها گذاشته شده است بعد مادی او به دلیل ملموس بودنش نه قابل انکار است و نه نیازی به اثبات دارد لکن بعد روحانی او هم وجودش و هم خواصش احیانا مورد جر و بحث قرار بگیرد. وقتی به درون خود نظر می کند با موجودی روبرو می شود که نه جسم است و نه قابل انقسام به اجزاء و لذا موجودی را در خود دارد که با ماده سنخیتی ندارد و مانند بعد مادی انسان زمانی بوده که این موجود عاری از ماده نبوده است یعنی موجود حادث است نه قدیم. روح افعال خود را به وسیله بدن انجام می دهد چون ارتباط تنگاتنگی با آن دارد به این شکل که چشم ظاهری از آن بدن است ولی رویت کار نفس گوشه ظاهری از آن بدن است ولی شنیدن کار نفس و ... به عبارت دیگر هر دو به هم دیگر نیاز دارند ولی نیاز روح به بدن در مقام انجام افعال برای رسیدن به اهداف خود می باشد. و لذا با توجه به تعریف لغوی و اصطلاحی نفس انسان که در فصل اول بیان می شود اثبات موجودیت جوهریت و تجرد آن در فصل دوم به اثبات می رسد. در فصل سوم مانند مرکب خود که بدن مادی باشد دلایلی بر حدوث آن اقامه می شود. در فصل چهارم قوائی که برای رسیدن به اهداف خود به کار می بندد ذکر می شود. در فصل پنجم مدرک و مدرک واحد بودن نفس انسانی چه به درک حسی چه به درک خیالی و چه به درک عقلی بیان می شود. و در آخرین فصل که فصل ششم باشد بعد از یادآوری انواع تعلقات یک شیئی به شیئی دیگر وجود علقه و ارتباط نفس با بدن بیان می شود.

شناختِ عقلانیت از منظر نهج‏البلاغه، معرفتی در راستای شناسایی عقل از دیدگاه قرآن کریم و زمینه‏ساز بهره‏مندی صحیح، از این عطیۀ ارزشمند الهی است.چنین بهره‏وری از عقل، روشنگر راه رستگاری از گمراهی و یاریگرِ انسان در طی مسیر الی‏الله خواهد بود. مطالعه و تحلیلِ معانی، مراتب، آثار، آفات، جایگاه و نقشِ عقل لازمه بهره‏مندی صحیح از این حجتِ الهی است. کسب چنین معرفتی با دامنۀ بیان شده، ضرورتِ بهره‏گیری از قرآن کریم و دیگر منابع معتبر دینی را مطرح می‏کند. منابعی که حاوی سخنان رسول گرامی اسلام، وصی ایشان و دیگر ائمه معصوم باشد. در این راستا، کتاب گرانسنگ نهج‏البلاغه یکی از غنی‏ترین منابع، جهتِ دستیابی به کلام امیر سخن، علی7 است. سخنان امیر مومنان در این کتاب، همراه با سخنان شارحین نهج‏البلاغه، مهمترین منابع این پژوهش هستند.ساماندهی این رساله بر اساس فرضیاتِ زیر طراحی شده است:  در نهج‏البلاغه، تقسیمات و مراتبی برای عقل و عقلانیت مانندِ مطبوع و مسموع، معاش و معاد، وعایه و رعایه، پنهان و غائب، کامل و ناقص،... مشاهده یا برداشت می‏شود که می‏توان همه این تقسیمات و مراتب را در دو قسمِ عقل نظری و عقل عملی گنجاند.  از منظر نهج‏البلاغه، گرانبهاترین گوهر و ثروت آدمی عقل است و عقلانیت سبب دستیابی به شناخت حقیقی و عامل نجات انسان از اسارتِ هوای نفس و دنیاپرستی است. در نتیجه، عقلانیت از منظر نهج‏البلاغه، دارای جایگاه ارزشمندی در هدایت انسان و شناخت پروردگار بوده و نقش موثری در کسب مواعظ انبیا و اجرای احکام الهی دارد. از منظر نهج‏البلاغه عقلانیت سبب بروز آثاری مانند هوشیاری، ژرف‏اندیشی، پند‏پذیری، نگهداری و بهره‏مندی از تجربه‏ها، نظم در امور، مسئولیت‏پذیری، ... در زندگی فردی و اجتماعیِ انسان می‏شود. در نهج‏البلاغه، لغزشگاههایی مانند هوی نفس، آرزوهای دراز، ترک جهاد، غرور و خودپسندی، طمع، شوخی و مزاح گناه‏آلود، ...آفات عقل و عقلانیت معرفی شده‏اند. معنای لغوی عقل مانند حفظ و نگهداری و معنای اصطلاحی آن مانند قوه تشخیص و تعاریفی برگرفته از خواص عقل، در نهج‏البلاغه مشاهده می‏شود. فصل اول این رساله، به این معانی همراه با تعاریف متکلمین و فلاسفه از عقل اختصاص یافته است. در فصل دوّم، مراتب و اقسام عقلانیت با بررسی اقسام و مراتبِ عقل مانند وعایه(و رعایه) و روایه، مطبوع و مسموع، معاش و معاد، کامل و ناقص، حاضر و پنهان، عدل‏گرا، .... مورد بحث قرار گرفته است. در فصل سوم، جایگاه عقل در هدایت انسان و نحوه راه‏یابی به عقلانیت مورد کاوش قرار می‏گیرد. فصل چهارم به آثار عقلانیت در زندگی فردی و اجتماعی انسان از منظر نهج‏البلاغه تخصیص یافته است. برای بررسی این امر در حیطه زندگی فردیِ بشر، آثار عقل در بعد عبادی، تربیت اخلاقی، تأمین معاش و آسایش وی و برای کاوشِ این امر در زندگی اجتماعی انسان، این آثار در آدابِ معاشرت و برخوردهای اجتماعی و مبحثِ موضع‏گیریهای سیاسی بررسی شده‏ است. در فصل پنجم آفات عقلانیت یعنی هوی نفس، دنیا‏پرستی، آرزوهای دراز، ترک جهاد، غرور و خودپسندی،.. و همچنین نحوۀ حفظ و زنده نگاه‏داشتن عقل بررسی شده است.مهمترین نتایج و نظریه‏های حاصل از این پژوهش عبارتست از:هر یک از معانی عقل مانند عاقبت اندیشی، عدل،...، رفتار و عملکرد صحیحی را برای انسان تبیین می‏کند. هر یک از اقسام و مراتب عقل مانند عقول حاضر و پنهان، حامل دو پیام است. پیام اول، حکمتی است که در معنای آنها نهفته است و پیام دوم، دیدگاه و بینشِ مسببِ تقسیمات است که به مخاطب منتقل می‏شود.عقل از منظر نهج البلاغه دارای جایگاه ارزشمندی در هدایت انسان و شناخت پروردگار است. این حجت درون، همچنین نقش مؤثری در درک مواعظ پیامبران و اجرای احکام الهی دارد.پوشاندن عیوب اخلاقی، از بین بردن هوی نفس، پندپذیری از موعظه‏ها، تأمین معاش از نتایج و آثارِ مهم عقل در زندگی فردی آدمی است. مشورت با دیگران، حفظ اسرار، حلم و بردباری، عدالت، اعتدال در عمل، دوراندیشی از مهمترین آثار و نتایج عقل در زندگی اجتماعی بشر است.حفظ اسلام، دفع فتنه و شبهه و تردید و خرافات، تغییر نظام فاسد از مهمترین آثار و نتایجِ عقل در موضع‏گیریهای سیاسی، اجتماعی افراد یک جامعه است.

چکیده ندارد.

غالباً اندیشه پیشرفت یکی از سه اصل بنیانی روشن ­اندیشی (سده هجدهم میلادی) شناخته می ­شود. اما می ­توان ریشه این تفکر را در شش قرن پیش از آن، در اندیشه های ابن رشد، فیلسوف برجسته مشائی مسلمان دید. این مقاله در سه بخش می­ کوشد تا نخست معنایی از اندیشه پیشرفت به دست دهد، سپس نسبت آن را با عقلانیت، فلسفه و واقع­ بینیِ روشن ­اندیشی بکاود، آن گاه به بررسی دیدگاه ابن رشد نسبت به این تصور بپردازد و نشان دهد که فیلسوفی مسلمان، قرنها پیش، این اصل را اذعان داشته و به لوازمی از آن پایبندی نشان داده است. باور به پیشرفت به نظر هر دو فلسفه بر لزوم تلاش و مسئوولیت پذیریِ متعاطیان فلسفه می افزاید و آنان را به گشایش دریچه­ های نو فرا می خواند. فلسفه روشن اندیشی بر اساس تحلیل ارنست کاسیرر و فلسفه ابن رشد عمدتاً بر اساس رساله ماندگار وی «فصل المقال» کاویده شده است.

چکیده ندارد.

تاریخ را به دوره های مختلفی مانند دوره باستانی دوره قرون وسطی و دوره جدید تقسیم کرده اند دوره جدید را نیز به دوره های دیگر مانند رنسانس رفرماسیون (اصلاح دین) و روشنگری تقسیم کرد. رنسانس و رفرماسیون سده های پانزدهم و شانزدهم را در بر می گیرد و روشنگری سده ی هفدهم و بویژه سده ی هجدهم را شامل می شود. در قرون وسطی عقل و دین هردو حجت بودند. اگر سخت از توانایی عقل می رفت توانایی آن در شناخت دین بود نزاع متملکان و فلاسفه جهان مسیحیت و اسلام بر سر میزان توانایی عقل تطابق عقل و دین و تقدم یکی بر دیگری بود قرون وسطی را با هر منظری که نگاه کنیم گذشته دین خود را منعکس می کرد. عقل گرائی قبل از عصر روشنگری ویژگی ضد دینی یا غیردینی نداشت.