مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

سفارش کتاب الهی به اندیشیدن و تعّقل، موجب شد که موضوع عقل و جایگاه آن در حیات مسلمانان و میزان اعتبار آن در ترازوی شرع از همان آغاز رویش فرهنگ اسلامی مورد توجه دینداران قرار گیرد و به بالندگی تمدن اسلامیبینجامد. شیخ طوسی در طول زندگی پربرکتش با بهره‌وری از اساتیدی چون شیخ مفید و سیّد مرتضی با کسب کمالات، به زعامت جهان تشیع رسید و با تأسیس حوزه ی علمیّه ی نجف‌اشرف به تربیتبیش از سیصد شاگرد مجتهد تراز اوّل همّت گماشت. او متکلم، فقیه، اصولی و مفّسر یگانه ی جهان اسلام است. وی تفسیر و آثار کلامی و فقهی خویش را با استفاده از نقل و عقل در حوزه ی اعتقادی بر پایه یچهار اصل کتاب، سنّت، عقل و اجماع بنا گذاشته و به استخراج احکام شرعی پرداخته و راه اجتهاد و تفکّر را بر پایه ی استدلال منطقی و عقل گرایی اسلامی برای فقهای بعد از خود هموار نموده است. در این پژوهش تلاش شده تابه شیوه ی توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع تاریخی و کتابخانه‌ای، ابتدا به بررسی اوضاع سیاسی- فرهنگی و حیات فکری شیخ طوسی پرداخته شود و سپس در خصوص عقل‌گرایی اسلامی،قرآن و عقلانیّت،امامت، حُسن و قبح و مسئله غیبتامام زمان –علیه السلام – از منظر شیخ طوسی مورد بررسی قرار گیرد .

سابقه ارائه الگوهای جدید از عقلانیت از سوی متفکران مسلمان، به بیش از صد سال پیش برمی‌گردد و هدف از آن بازگرداندان توانایی‌های لازم به جامعه اسلامی برای جبران عقب‌ماندگی‌ها و ناکامی‌های گذشته و نیز پیشرفت و خلاقیت در عرصه‌های علمی، فرهنگی، فناوری، اجتماعی و... بوده است. یکی از این نظریه‌پردازان محمد عابد الجابری متفکر مراکشی است که اگر برجسته‌ترین آن‌ها نباشد، به حتم یکی از آنها است. با توجه به این که عقل و عقلانیت در این الگوها اولا به معنایی مدرن و کاملا متفاوت از معنای متعارف آن درگذشته می‌باشد و ثانیا به عنوان ابزاری جهت حل بحران‌های معاصر و پیشرفت در نظر گرفته شده است، ضروری می‌نماید که چنین مباحثی در حوزه مطالعات اسلامی مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. در نوشتار حاضر دیدگاه‌های جابری در عرصه علل عقب ماندگی جوامع عرب مطرح شده، نقد و تحلیل می‌شود.

فلسفه‌ معاصر آکنده از نظریات گوناگون درباره‌ عقلانیت است، اما مفهوم کلی عقلانیت مبهم است. ریچارد فولی با واکاوی مکاتب مطرح معرفت‌شناسی و فلسفه‌ علم، هدف و منظر را عناصر ثابت در همه‌ نظریات عقلانیت می‌یابد. هدف، امر مورد نیاز یا مطلوب فرد است و می‌تواند عملی یا نظری باشد. منظر مجموعه‌ای از عقاید است و انواع آن در ارتباط با شخص یا اشخاص دارای این عقاید، تعیین می‌شود. فولی با فرضِ هدف ‌‌ـ ‌محوری مفهوم عقلانیت و نفی منظر ممتاز، به طراحی نظریه‌ی عقلانیت می‌پردازد و نتیجه می‌گیرد که بسته به اهداف و علایق، ارزیابی عقلانی از منظرهای متنوعی ممکن است. بنابراین، دعاوی عقلانیت در واقع دارای موضوعاتی متفاوت بوده، رقیب به حساب نمی‌آیند. او تدارک طرح جامع عقلانیت را با رعایت دو شرط مناسب می‌داند؛ لحاظ همه‌ اهداف و ممتاز ندانستن منظر اتخاذی. نقدهای اساسی وارد به فولی عبارتند از: نسبی‌گرایی، غیرتدافعی‌بودن، نگاه ابزاری به عقلانیت و آسان‌گیری.

تحولات ناشی از رنسانس و روشنگری، باعث ابطال ارزشها و باورهای جامعهء سنتی گردید و باورها و ارزشهای جدیدی ارائه داد. در نگرش جدید، خدا از محوریت و مرکزیت هستی افتاد و انسان جای آنرا گرفت . باورهای مذهبی و مباحث انتزاعی اموری غیرقابل اثبات و در نتیجه بیهوده، دانسته شد. مدرنیته که در نتیجهء این تحولات پدید آمد، بر عقلانیت تاکید زیادی داشت . چرا که انسان مدرن معتقد بود عقلانیت تنها وسیله برای رساندن انسان به سعادت می‌باشد. اما با گذشت زمان، عده‌ای از دانشمندان بر این باور شدند که جامعهء مدرن دچار کمبودها و نقصانهای اساسی است . از جملهء این دانشمندان، نیچه و مارکوزه‌اند که کمبود جامعهء مدرن را بیشتر در زمینهء ارزشها و باورها می‌دانند. آنان معتقدند در جامعهء مدرن، انسان آزادی و فردیت خود را از دست داده است . انسان مدرن، انسان برده‌ای است که جامعه بر او حکمرانی می‌کند. جامعه تمام ارزشها را تعیین می‌نماید و فرد هیچگونه آزادی‌ای برای انتخاب راه و مشی زندگی خود ندارد. ارزشهای مادی بر جامعه حاکم شده‌اند و حاکمان نیز به خاطر منافع خود این ارزشها را ترویج می‌دهند. نیچه با انسان محوری و حس باوری رنسانس و روشنگری موافق است و از آن حمایت می‌کند اما معتقد است رنسانس و روشنگری را جنبش پروتستان و انقلاب فرانسه، تحریف نموده‌اند. ایده‌های نوین که منشا انگلیسی دارند، همان باورها و اخلاق مسیحی است که در جامعهء سنتی رواج داشته است ولی اکنون صورت دنیوی یافته‌اند. ارزشها و باورهای مسیحی و به تبع آن ایده‌های نوین، بیانگر خواست قدرت گله‌های ضعیف و بیمار عوام می‌باشد که بر علیه قدرتمندان طرح شده است . این باورها، منحط می‌باشند چرا که از ضعیف و کمبود برمی‌خیزند و بر علیه نیرومندی و شادابی زندگی می‌باشند. این ارزشها و باورها را باید واژگون نمود و ارزشهای قدرتمندان را که از شادابی و نیرومندی سرچشمه می‌گیرد، جایگزین آن کرد. برای آنکه قدرتمندان، حاکم گردند باید انقلابی فرهنگی در جامعه صورت گیرد که با توجه به هیچ انگاری جامعهء مدرن، این تحول عظیم به زودی به وقوع خواهد پیوست . تنها نگرشی که با واقعیت جهان همخوانی داشته باشد و فریبنده نباشد، نگرش هنری است ، چرا که از دل واقعیت جهان برمی‌آید، واقعیت جهان خواست قدرت است . در دیدگاه هنری، هدف زندگی و هستی، ابرمرد می‌باشد. ابرمرد تنها هدف اصیلی است که زندگی می‌تواند داشته باشد. مارکوزه نیز معتقد است ، جامعهء مدرن، صرفا به واقعیات موجود بسنده می‌کند و در پی برتری جستن از این واقعیات نمی‌باشد. در این جامعه انتزاعیات ، اموری بیهوده تلقی می‌گردند. اصل عقلانیت در جامعه مدرن به عقلانیت ابزاری تبدیل شده است که جز به سود مادی نمی‌اندیشد. ارزشهای جامعهء مدرن را تکنولوژی تعیین می‌کند که همه ارزشهایی مادی می‌باشند. جامعه بر فرد حاکم شده است و آزادی او را سلب نموده است . جامعهء مدرن جامعه‌ای تک‌ساحتی است چرا که یک جنبهء اساسی از زندگی انسان را که همانا جنبهء معنوی آنست ، نادیده می‌گیرد. برای رهایی از بند عقلانیت ابزاری جامعهء مدرن باید به هنر پرداخت . چرا که هنر با ویژگی انتزاعی خود واقعیات موجود را به نقد می‌کشد و انسانرا تعالی می‌بخشد.

مترجم: احمدرضا مفتاحرابطه عقل و ایمان همواره مسئله ای بحث انگیز بوده است. عالمان الهیات قرون وسطا در پی تلفیق فهم فلسفی و ایمان دینی بودند. اگوستین و آنسلم فهم را پاداش ایمان می دانستند و آکویناس تلاش کرد میان فلسفه ارسطویی و وحی مسیحی هماهنگی برقرار کند. پس از دکارت با تفکیک میان امور ذهنی و عینی، زمینه تفکیک قلمرو علم از الهیات فراهم شد. علاوه بر این، با نقادیهای کانت و هیوم از الهیات عقلی، امکان الهیات میشود، دین وحیانی به دین طبیعی تبدیل شود. از این رو، ادعاهای فلسفی را کنار گذاشتند تا حق ادعاهای مبتنی بر وحی را ادا کنند. گروه دیگری از مخالفان الهیات عقلی مثل بلانتینجا معتقدند که اگر از تصور مبناگرایی دکارتی دست برداریم و اعتقاد به خدا را اعتقاد پایه بدانیم، عقلانیت ایمان مسئله دار نخواهد بود و مدافع ایمان مجبور به اتخاذ موضع ایمانگرایی نیست. مقاله حاضر، سیر تاریخ و نقاط قوت و ضعف این دیدگاه را بررسی میکند.

امروزه بحث از علم دينی، يكی از مباحث مهم و پرچالشـی اسـت كـه دربـاره امكـان توليـد آن، چگــونگی تحقــق آن، ضــرورت يــا عــدم ضــرورت آن و همچنــين معيارهــای دينــی بــودن و... رويكردهای مختلفی وجود دارد. موافقان ومخالفان علم دينی، هريك، ادلـه و دلايـل مختلـف و متعددی ارائه نمودند. در اين مقاله ضمن پـذيرش اصـل امكـان و ضـرورت تحقـق و توليـد علـم دينی، به عقلانيت و معيار توجيه آن پرداخته خواهد شد. عقلانيت علم دينی براين مبنا اسـتوار اسـت كـه توليـد علـم دينـی، از طريـق منطـق عمـومی اكتشاف علم، امكانپذير است. علم دينی برآمده از اين منطق می تواند از اعتبار و ارزش معرفتـی برخوردار باشد؛ از اينرو، براساس اين منطق، عقلانيت و اعتبارآن نيز مـورد محـك علمـی قـرار می گيرد. از بين معيارهای توجيه، نظير نظريه انسجام و امثـال آن، نظريه مبنـاگروی حـداكثری و عقل محور، مورد تأكيد قرار گرفته است. فرايند توجيه كه در اين نظريه حاكم است، فرايند ابتنـاء نام دارد.

عقلانیت یکی از چالش برانگیزترین مباحث معرفت شناسی در قرن اخیر است. اندیشمندان حوزه‌ی عقلانیت همواره در پی تعریفی برای باوری عقلانی بوده‌اند. هرکدام بر اساس پیش‌فرض‌های بنیادی‌شان درخصوص وجود یا عدم واقعیت مستقل، نیز امکان یا عدم امکان دست‌یابی به ‌آن، تعریف‌های مختلفی از عقلانیت ارائه داده‌اند. تریگ فیلسوفی است که با اتخاذ رویکردی واقع‌گرایانه، در پی آن است که عقلانیت را هم از چارچوب تنگی که تجربه‌گرایان به دور آن کشیده‌اند بیرون بکشد و هم آن را از فرو غلطیدن به ورطه‌ی نسبی‌گرایی حفظ کند. تجربه‌گرایان عقلانیت را به شکلی جزمی و تنها بر مبنای روش تجربی تعریف کرده اند؛ از طرف دیگر نسبی‌گرایان سعی‌کرده‌اند تعریف و توجیه عقلانیت را از توجه به مسئله‌‌ی مطابقت با واقع، به سوی معیارهای دیگری مثل:‌ سودمندی یک نظریه و یا میزان توافق بر سر یک نظریه معطوف‌کنند. هر دوی این نظام‌ها برآنند تا فلسفه‌ی خود را از تفکر متافیزیکی و پیش‌فرض‌های فلسفی دور نگه دارند. اما تریگ نشان می‌دهد که، برپایی همین نظام‌ها و به طور کلی هر نظام فکری، تنها با تفکر فلسفی ممکن است زیرا درپس تمامی آن نظام‌ها، همواره ‌پیش‌فرض‌های متافیزیکی نهفته است که بدون آن‌ها، نظام‌های فلسفی آنان فرو خواهد ریخت. فرض واقعیت عینی و امکان دست‌یابی به آن، از مهم‌ترین پیش‌فرض‌های فلسفی موجود در هر سیستم فکری است. بنابراین، می‌توان گفت که تریگ فیلسوفی واقع‌‌گراست و واقع‌گرایی را پیش‌فرضی ضروری و اجتناب‌ناپذیر می‌داند و همین جا نقطه اشتراک اصلی تریگ با حکمت متعالیه است. تعریفی که حکمت متعالیه نیز، از عقلانیت، بر اساس مطابقت باور با واقع، ارائه می‌دهد تعریفی مبتنی بر واقع‌گرایی است. هرچند تفاوت‌هایی در خصوص حدود معرفت در نگرش تریگ و نگرش صدرایی وجود دارد، اما تعریف این دو از عقلانیت، تا حد زیادی به یکدیگر نزدیک است. هر دو تفکر فلسفی را نقطه شروع اجتناب‌ناپذیر برای آغاز هر نوع فعالیت فکری و سرآغازی ضروری برای تفکر در هر روشی می‌دانند که بدون آن، امکان برپایی هرگونه نظام فکری محال است.

عقل اگرچه در قلمرو روابط انسان با خود، خدا، مردم و طبیعت، نیازی حیاتی و لازم به‌شمار می‌آید، و قلمرو شناخت و کارآیی آن نیز از حس فراتر می‌رود، اما نسبت به شهود قلبی و داده‌های وحیانی نارسا بوده، و با فقر ذاتی که دارد برای هدایت انسان کافی نیست. البته عقل و خرد در هماهنگی همه‌جانبه با وحی می‌تواند انسان را به سعادت و امنیت برساند. انسان‌ها در اصل برخورداری از عقل یکسان هستند، اما تعقل و خردورزی آن‌ها متفاوت است. معرفت، عمل نیک، درخواست از خدا و تجربه می‌تواند عقل انسانی را افزایش دهد. همچنین در اندیشه اسلامی به کسی خردمند گفته می‌شود که عقل را در تمام ابعادش به‌کار اندازد و پرورش دهد. بر این اساس، آنان که نسبت میان وحی و عقل را انکار می‌کنند، در حقیقت از معرفت وحی و عقل و ابعاد متنوع آن دو بی‌بهره هستند. عقل گاهی نقش زیربنایی را نسبت به دین ایفا می‌کند، و گاهی وسیله شناخت و ارتباط با خدا محسوب می‌شود. عقل در برخی موارد، نقش ملاک را عهده‌دار می‌شود، و در مواردی دیگر، جوهر و اصل دین شمرده می‌شود. اما در هر زمانی تلازم میان عقل و دین ثابت است. میزان بهره‌وری عقل از وحی، کشف و صدور حکم شرعی، و صدور فتوای محض عقلی و نسبت‌سنجی قضایای نقلی و شرعی می‌باشد. حجیت عقل ذاتی بوده، و فقهای شیعه برای استنباط حکم شرعی، در کنار کتاب و سنت همواره بر عقل تکیه کرده‌اند. بر اساس آموزه‌های اسلامی، ملازمه حکمی وسیعی میان عقل و نقل وجود دارد، تا جایی که صدور حکم یکی از آن دو، عین فتوای دیگر دانسته شده است. البته در حوزه ملاک احکام، توقیفی بودن احکام عبادات و مانند آن، عقل از توانایی کافی و لازم برخوردار نیست، و در این موارد، تنها اطاعت و فرمان‌برداری از شرع می‌تواند موجب نجات و راهنمایی عقل باشد.

پژوهش حاضر به منظور تبیین دیدگاه دو فیلسوف ایمان گرا، یعنی غزالی فیلسوف قرن پنجم هجری قمری و کیرکگور فیلسوف قرن نوزدهم میلادی و بررسی دیدگاه های آنان و تأثیر آن بر حوزه اعتقادات دینی انجام شده است.غزالی اساس یقین دینی را معرفت بی واسطه انسان به خدا می داند و در این راه بر تجربه عرفانی تأکید می کند. او معتقد است مباحث عقلی در حوزه دین راهی ندارند. غزالی مدعی است با نوری که خداوند در دلش تاباند از شک و تردید نجات یافت و این یقین درونی کلید اکثر معارف است و جای هیچ شکی باقی نمی گذارد. کیرکگور با بهادادن به ایمان بدون استدلال عقلانی، استدلال و تعقل را در حوزه ایمان بی مورد و حتی به ضرر باورهای دینی می داند. به اعتقاد او تلاش برای اثبات باورهای دینی، ناشی از ضعیف بودن ایمان است. او ایمان را جست زدن و خطر کردن معرفی می کند و مدعیات دینی را قابل ارزیابی عقلانی نمی داند. دیدگاه های این دو فیلسوف که بهادادن به ایمان و بی مورد دانستن ارزیابی عقلانی در حوزه اعتقادات دینی است؛ مشکلاتی نظیر سطحی نگری دینی یا دین گریزی را در پی خواهد داشت که به نظر می رسد اگر کارکرد و جایگاه عقل را در بیان نظرات خود مورد توجه قرار می دادند، از بسیاری انتقادها که بر نظراتشان وارد است نجات می یافتند.

هدف کلی این پایان نامه بررسی آراء و اندیشه‌های کارل پوپر و استنتاج دلالت‌هایی در زمینه‌ی مبانی، اصول و روش‌های تربیت اخلاقی است. روش تحقیق عبارت است از تحلیل و توصیف اندیشه‌های پوپر و جمع آوری اطلاعات به شیوه مطالعات کتابخانه‌ای. برای این منظور در وهله‌ی نخست به آثار و تألیفات پوپر و سپس به کتاب‌ها و مقالاتی که درمورد دیدگاههای اخلاقی پوپر و تربیت اخلاقی بود مراجعه گردید. از دستاوردهای مهم این تحقیق می‌توان به استنتاج هدف‌های تربیتی از آراء پوپر اشاره کرد. این اهداف به دو گروه فردی و اجتماعی و هرکدام نیز به دو شاخه‌ی سلبی و ایجابی تقسیم شدند. دستاورد دیگر این پایان نامه که شاید مهم‌ترین نتیجه‌ی این تحقیق نیز باشد، استخراج برخی مبانی تربیت اخلاقی از آراء پوپر بود. این مبانی عبارتند از آزادی و کرامت انسانی، عقلانیت، لغزش پذیری و نقص دانش بشری، و باز بودن آینده. از مبانی مذکور اصول اخلاقی ذیل به دست آمد: خود آیینی و تصمیم گرایی اخلاقی، برابری انسان‌ها در دانش و ارزش، گفت وگو و بحث نقادانه، و خوش بینی. آن‌گاه براساس مبانی و اصول فوق الذکر روش‌هایی درتربیت اخلاقی پیشنهاد گردید که عبارت‌اند از: واگذاری مسئولیت، آزمون و خطا و استقبال از اشتباه، ‌مباحثه انتقادی و یادگیری فعال، و امید بخشی.