مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

چکیدهنقد و بررسی پلورالیسم دینی در عرفان اسلامی (با تکیه بر آراء ابن‌عربی و مولوی) به کوشش هاجر آویشپلورالیسم دینی، یکی از مهم‌ترین مباحث فلسفه‌ی دین و کلام جدید بوده و راهی است برای تبیین تنوع و تکثر ادیان وحیانی و غیر وحیانی. این نظریه بر آن است که تمامی ادعاهای ادیان مختلف، می‌توانند به وجهی درست باشند. مدافعان این نظریه، برای اثبات مدعای خود به سخنان و آراء عارفان مسلمانی چون ابن‌عربی و مولوی، متوسل شده‌اند. بدین جهت بر خود لازم دانستیم تا به نقد و بررسی این نظریه در مکتب عرفانی ابن‌عربی و مولوی بپردازیم.این رساله، یک تحقیق کتابخانه‌ای با روش توصیفی ـ تحلیلی است، و هدف آن نقد و بررسی نظریه‌ی پلورالیسم دینی در آراء عرفانیِ ابن‌عربی و مولوی می‌باشد. بدین منظور؛ ابتدا مبانیِ نظریه پلورالیسم دینی، در آراء و سخنان ابن‌عربی و مولوی بررسی شده و سپس بحث حقانیت ادیان گوناگون در آراء این دو عارف مورد بحث قرار گرفته و نظر نهایی آنان درخصوص حقانیت دین اسلام بررسی شده است، همچنین به بحث نجات و رستگاری پیروان ادیان مختلف پرداخته شده است. در نهایت این نتیجه به دست آمده است که آراء عارفان مسلمان، علی‌رغم داشتن مضامین کثرت‌گرایانه، تفاوت اساسی با آن دارد. ابن‌عربی و مولوی، با وجود این‌که عقیده دارند که در همه ادیان حقایقی یافت می‌شود و نمی‌توان همگی آنان را باطل محض دانست، اما از سوی دیگر معتقدند که دین اسلام دارای بیشترین و کامل‌ترین حقیقت می‌باشد. در واقع، ایشان بر اساس مکتب وحدت وجودی خویش، حقیقت را مشکک و دارای درجات مختلف دانسته‌اند که بالاترین درجه‌ی آن در دین اسلام یافت می‌شود. و نیز معتقدند که هر دینی به هر اندازه‌ که از حق برخوردار است، به همان میزان قابلیت نجات پیروان خود را دارد. واژگان کلیدی: پلورالیسم دینی، عرفان، وحدت وجود، تجربه عرفانی، رستگاری، ابن‌عربی، مولوی.

این پژوهش مشتمل بر سوالات اساسی از جمله اینکه آیا عرفان اسلامی مبتنی بر شریعت محمدی (ص) همان تصوف است؟ فرقه ذهبیه که مدعی تنها فرقه ناجیه و ام السلاسل صوفیه است، آیا وجه تمایز و برتری بر دیگر فرق صوفیه دارد؟ رویکرد ذهبیه نسبت به آیات قرآن و روایات معصومین چگونه است؟ و سوالات فرعی همچون اصول و فروع تصوف چیست و آیا با اصول و فروع مکتب اهل بیت یکی است یا خیر؟ نام ذهبیه از چه زمانی وجود داشته و سبب نامگذاری آن به ذهبیه چیست؟ رویکردهای مختلف ذهبیه از جمله رویکرد سیاسی، اجتماعی و غیره چگونه بوده است؟ حجیت ظواهر در نزد ذهبیه چه جایگاهی دارد؟ عملکرد ذهبیه نسبت به احادیث جعلی چیست؟ و ما در این بررسی به این مطلب رسیدیم که صوفیه با اقتباس از ادیان و مکاتبِ دیگر، بسیاری از آموزه های خود را از آنها گرفته است و در دامان اسلام آنها را رنگ و بوی اسلامی داده است. علت ورود آداب و رسوم دیگر مکاتب به صوفیه، به زمان دوره اشرافیگری خلیفه سوم و بعد از آن حکومت بنی امیه می رسد که بناچار عده زیادی از مسلمین برای فرار از آن به زهد و گوشه نشینی روی آوردند و از جهتی دیگر ورود مسیحیان و دیگر ادیان به دین اسلام و همچنین عوامل دیگر، راه نفوذ آداب صوفیه مهیا گردید. در صوفیه اولیه تا قرن هشتم ردپایی از شیعه دیده نمی شود و صوفیان همه اهل سنت می باشند. صوفیه در قرن دوم بوجود آمد کم کم رشد کرد خانقاه جای مسجد قرار گرفت و آدابی مانند ریاضت، سماع، خرقه، مرید و مرادی و...رواج یافت که اینها در اسلام اصیل یا وجود نداشت و یا به شکلِ صوفی آن نبودند. اما ذهبیه، که خود را برتر از دیگر فرق می داند تفاوتی با آنها ندارد زیرا همان آدابی که در فِرَق وجود دارد در ذهبیه هم موجود است. گرچه ذهبیه سعی دارد که سلسله خود را منسوب به امام رضا کرده و نام ذهبیه را به آن زمان برساند ولی هیچ دلیل درستی ذکر نمی کند و باید گفت تا قرن هشتم هیچ منبع صوفی و غیر صوفی نام ذهبیه را ذکر نکرده است و این نام بعد از خروج عبدالله برزش آبادی از بیعت شیخ خود بوجود آمده است. معروف کرخی که آن را موسس ذهبیه ذکر می کنند و معتقدند که وی از امام رضا خرقه گرفته، شخصی مجهول الهویه می باشد که تا قرن پنجم هیچ منبع تاریخی و رجالی نامی از او نبرده اند. نه تنها در مشایخ ذهبیه بریدگی وجود دارد بلکه زمانی که اقطاب خود را بیان می کنند از قطب فعلی شروع کرده تا به امام رضا می رسند و ائمه قبل از حضرت را ذکر می کنند تا رسول اکرم و چهار ائمه بعد از امام رضا را حذف می نمایند. در فصل سوم رویکردهای ذهبیه نسبت به قرآن و حدیث بررسی شده است. ذهبیه به ظواهر قرآن بی توجه بوده و تعبدی به نص ندارد. مواردی مانند سماع را به نفع خود تفسیر می کند.آیات صریح در باره شیطان و فرعون را نادیده می گیرد. در ذهبیه احادیث جعلی فراوان برای اثبات بدعت های خود یافت می شود از جمله برای تقسیمات شریعت و طریقت، نام تصوف و خرقه و... . لذا در سند سازی برای ارکان تصوف ید طولایی دارد و اکثرا توجهی به سند و متن احادیث نمی کند و در وااقع به دلایل ذکر شده و همچنین با گزینشی عمل کردن و توجه خاص آنها به تأویل گرایی، راه افراط و تفریط را پیموده و بدعتها بپا کردهو از اسلام اصیل فاصله گرفته است.

عرفان مبتنی بر بینش شهودی و به اصطلاح اشراقی و یکی از شیوه های شناخت است. عرفان شناسان اسلامی درباره خاستگاه عرفان اسلامی قائل به منابع متعددی شده اند از آن جمله برخی از آیین ها و دین ها پیش از اسلام، برخی از مسیحیت ... و در این میان عده ای ریشه های این شناخت را از قرآن و فحوای آیات مقتبس می دانند. آنها بر این باورند که اصطلاحات بنیادین عرفان و تصوف خاستگاهی قرآنی داسته ولی متناسب با شرایط خاص جامعه اسلامی در دوره های گوناگون تاریخی معانی نوینی پذیرفته اند. بحثی که در پی می آید حاصل گفتگویی مکتوب است درباره ریشه ها و بنیان های قرآنی عرفان اسلامی با دکتر یوسف فضایی اسلام شناس و استاد دانشگاه. از فضایی ترجمه فرق شیعه و تالیف بنیان های اجتماعی دین به چاپ رسیده است.

این مقاله خاستگاه و پیشینه نگرش اشراقی شیخ شهاب‌الدین سهروردی را بررسی کرده، اصل و تبار و سابقهٔ کهن آن را ترسیم می‌کند؛ حکمتی که بُن‌مایه آن کشف و شهود عرفانی و تفکر عقلانی و منطقی است و کلید فهم درست آن خودشناسی و معرفت النفس است؛ معرفت النفسی که تنها از طریق ریاضت و تصفیه باطن قابل دست‌یابی است. در این پژوهش ثابت خواهد شد که خاستگاه و پیشینه مکتب فلسفی اشراق متعدد و متنوع است؛ قرآن کریم، سنت نبوی، فلسفه ایران باستان، فلسفه یونان، فلسفه مشاء، عرفان و تصوف و ...؛ فلسفه اشراق از همه این مبادی و منابع بهره برده و با نظام‌سازی و مهندسی ویژه آنها را در خود جمع و هضم کرده، علاوه بر اینکه الهامات و مشهودات و مکاشفات باطنی سهروردی نیز، چنان‌که خود وی تصریح کرده، از منابع اصلی است.

«الفكر الخالد فى بيان العقائد»، تأليف آيت الله شيخ جعفر سبحانى، از جمله كتبى است كه بر اساس تدبر و تأمل و تفكر در آيات الهى و انطباق آن با عقايد حقه به صورت تفسير موضوعى تأليف گرديده است. به موضوعاتى مى‏ پردازد كه بيشترين ارجاع را در شبهات و ايرادات دارد، و پاسخگوى بيشتر شبهات در مسائل اعتقادى است. كتاب داراى يك مقدمه و سه فصل معرفت الله، نبوت و امامت در جلد اول و شش فصل معارف قرآنى، بحوث حول انسان، علم الاجتماع، اخلاق و عرفان، معاد و مسائل متفرقه در جلد دوم است، مجموعا در 128 عنوان تنظيم و تأليف شده است.

موضوع اصلی این کتاب، قبض و بسط تئوریک شریعت به حل نزاع فقه سنتی است نه مدرنیزه کردن دین و نه تاویل یا تکمیل شریعت و نسبی کردن یا انکار حقیقت. در واقع این معنا را تبیین م کند که چگونه دین فهمیده شود. چگونه آن فهم را بتوان متحول کرد. همچنین این کتاب بر آن است که راز فهم دین و تحول فهم دینی به دست نیفتد. بدین قرار نظریة قبض و بسط که در اصل یک نظریة تفسیری ـ معرفت‌شناختی است به کلام و عرفان و اصول هم تعلق می گیرد.

كتاب حاضر، نوشته صائن الدين بن تركه اصفهانى است که شرحى غير مزجى است به طريق «قال - أقول» بر رساله ارزش‌مند «قواعد التوحيد» است. علت انتخاب التمهید برای ای کتاب این است که در اين شرح، اصول و قواعدى فراهم آمده و نكاتى از حكمت و عرفان بيان شده كه فهم آنها زمينه‌ساز فهم دقيق رساله عميق «قواعد التوحيد» است.

این اثر درباره تقابل عقل و عشق در تاریخ فلسفه جهان و اسلام بحث می کند. همچنین جواب مفصلی بر جنگ تاریخی عرفا و فلاسفه است. مولف در اثر مذکور، به بیان جایگاه عقل در حکمت و فلسفه پرداخته و از عقل دربرابر عقاید اشاعره دفاع میکند و به نقد اندیشه های فلاسفه و عرفای شرق و غرب در این مورد می پردازد. در نهایت آرای خود را ارائه می کند و عشق را فرایند درک ژرف عقلی و خواست براثر شناخت عمیق می داند و تعارضی بین این دو ندانسته و هیچ کدام آن یکی را نفی نکرده، بلکه عشق حقیقی را از مسیر عقل میسر می داند.

نشست تخصصی فصل‌نامه تخصصی «نقد کتاب فلسفه، کلام و عرفان» در زمینه مطالعات عرفانی معاصر با محوریت بررسی و نقد کتابعرفان اسلامی در آیینه مطالعات معاصر نوشته دکتر حسین شکرابی با حضور نویسنده کتاب و منتقدان، آقایان دکتر بهزاد حمیدیه، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، دکتر هادی وکیلی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، و دکتر مالک شجاعی جشوقانی، ۱۲ بهمن‌ماه 1393 در سرای اهل قلم برگزار شد.از مباحث مهم این کتاب بررسی پیشینه پژوهش‌های نوین درباره عرفان اسلامی با عنایت به آثار و تألیفات شرق‌شناسان و همچنین غربیان سنت‌گرا، خوانش انتقادی کتاب تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا از رینولد، آ. نیکلسون، مطالعات عرفانی در ایران، با توجه به سنت سلوک و مطالعه عرفان، استمرار مطالعات نظری در حوزه‌های سنتی و پژوهش‌های نوین با تفکیک بین جنبه‌های ادبی، تاریخی و رویکردهای فلسفی و عرفان اسلامی و نگره‌های فلسفی جدید، استناد کثرت‌گرایی به عارفان مسلمان و دین‌اندیشی متجدد و نقد آموزه‌های عرفانی است.

علامه ذوفنون، شیخ محمد علی حزین لاهیجی، عالم، عارف، شاعر و مبارز خستگی ناپذیر به سال 1103ه. ق در اصفهان زاده شد، و در سال 1180 به لقاءالله پیوست و در آرامگاهی که از قبل در محله، فاطمان، بنارس برای خود در نظرگرفته بود به خاک سپرده شد. حزین با سفر به شهرهای مختلف ایران و شبه قاره و حجاز و عراق، از هر خرمنی خوشه ای چید تا علاوه بر آثار ارزنده ادبی، تاریخی، مذهبی و عرفانی، دیوانی که هر ورقش دفتر معرفتی است فراهم آورد. ولی علاوه بر اینکه با ادای احترام نسبت به والدین و استادان خود، توفیقات خود را مدیون زحمات ایشان می داند، برکت یافتن وقت، اشتیاق به مطالعه بویژه مطالعات سحرگاهی و اهتمام در ترک لذاات را از عنایت الهی و مایه اصلی توفیق خود می شمارد و بدین نعمت شکرگزار است. گویی این وسعت وقت با وسعت نظر وی توأم شده که بر اثر سیر و سفرها و زندگی پرماجرا در محیط هند و مشاهده همزیستی فرقه های مختلف، بدور از تعصب معتقد است که هر کس راهی به خدا و به حکم، الطرق إلی الله بعدد انفس الخلایق.