مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

اللمع فی الرد علی اهل الزیغ و البدع یا "درخشش هایی در رد کژ دینان و کافران" کتابی است از ابوالحسن اشعری که در آن بر منهج عقلانی و گاه تا مرحله "تعقید" در ده بخش مسائل کلامی را مطرح می کند. این کتاب با برخی دیگر از کتب معروف وی همچون "الابانه" تضادی شگرف دارد به نحوی که بسیاری از مستشرقین و مورخین علم کلام با معضل دو چهره کاملا متفاوت و گاه متناقض از اشعری رو به رو شده اند. اشعری در این کتاب بر خلاف "الابانه" قائل به تنزیه و نفی مشابهت خداوند با حوادث است ، نفی وجه و ید از خداوند می کند و مسائلی همچون وعد و عید و ایمان و بعث و کبیره و مسائلی از این دست را مورد بحث قرار می دهد و در عین حال در بحث از تمامی این موارد، استدلال عقلی وجهی برجسته دارد. . دکتر حمودة غرابة در مقدمه مفید خود بر این کتاب نقل می کند که مکدرموت و گلدتسهیر قائل اند که این کتاب مربوط به مرحله متقدم تفکر اشعری است و صورت سلفی او در کتاب الابانه صورت نهایی تفکر اوست اما دکر حمودة غرابة به بنا برخی دلایل معتقد است که این کتاب صورت نهایی تفکر اشعری است. هر چند که حمودة غرابة معقتد است که اشعری در الابانه هم ید و وجه را برای خداوند به نحو بلاکیف اثبات کرده است و لذا بین آن کتاب و کتاب اللمع تناقضی نیست.همچنین باید گفت این کتاب دارای عبارات پیچیده ای است و ظرائف استدلالی بسیاری دارد مخصوصا در بخش پنجم آن که بحث از قدر و کسب فعل است.

رساله مختصر حاضر به بررسی شخصیت عالم کبیر فخر رازی و تالیفات ایشان می پردازد. نکته ای که نویسنده از شخصیت فخر رازی درباره تالیفاتش می گوید این است که ایشان تحت تاثیر دو شخصیت برجسته تاریخ بوده است یکی امام غزالی و دیگر ابن سینا که حتی فخر رازی چند کتاب ابن سینا را شرح داده است مثل اشارات، قانون و عیون الحکمه. در این رساله کتب ایشان ذکر و برای بعضی موارد توضیحی مختصر درباره آن داده می شود.

التعليقات علی شرح الدواني العقائد العضدية اثر سيد‌‎جمال‌الدين اسدآّبادى 1217ش معروف به افغانى است كه به عنوان تعليقه بر كتاب العقائد العضديه كه محقق دوانى به عنوان شرح بر كتاب العقائد العضديه اثر عضدالدين ايجى نوشته است، صورت پذيرفته است. در آغاز مقدمه‌ى كوتاهى به قلم استاد سيد‌‎هادى خسرو شاهى آمده است كه در آن مؤلف كتاب العقائد العضدية، به گونه مختصر چنين معرفى شده است: عبدالرحمن بن احمد بن عبدالغفار، عضدالدين ايجى كه در سال 756 هجرى قمرى وفات يافته است و از دانشمندان بزرگ علم كلام بود و كتاب "المواقف" نيز از تأليفات او است. جلال‌الدين دوانى از علماى مشهور در فلسفه و كلام اين كتاب را شرح نموده است كه از جمله مهم‌ترين كتاب‌ها در علوم ربانى، در نزد برادران مان اهل سنت، به شمار مى‌رود. سپس مقدمه‌اى از دكتر محمد عماره و در ادامه شرح كتاب العقائد العضديه و آنگاه تعليقات سيد‌‎جمال بيان گرديده است. كتاب تعليقات، يك بار يا دو بار به نام شيخ محمد عبده، در مصر به چاپ رسيده است و تاريخ نگارش آن طورى كه در كتاب ذكر شده، سال 1292 قمرى است كه سيد، در مصر اقامت داشت و به تدريس فلسفه مشغول بود و شيخ محمد عبده، در آن تاريخ هنوز جوان بود و در الازهر درس مى‌خواند و ممكن نيست كه شاگردى در 22 سالگى، اين چنين كتاب مهم و به اين سطح علمى تألیف كند. آنچه استاد سيد‌‎هادى خسرو شاهى مى‌گويد، همان نتيجه‌اى است كه دكتور محمد عماره، دانشمند مصرى، به آن رسيده است. موصوف در مقدمه‌اى كه به نام بررسى كتاب " التعليقات على شرح العقائد العضدية" در 22 صفحه بر اين كتاب نگاشته و قبل از شروع متن به چاپ رسيده است، انتساب آن را به شيخ محمد عبده، نفى نموده و بر انتساب آن به سيد‌‎جمال‌الدين صحه مى‌گذارد. كتاب در اواخر ذوالحجه سال 1292 هجرى قمرى و اوايل سال 1876 ميلادى، پایان يافته است كه شيخ محمد عبده در آن زمان در الازهر تحصيل مى‌كرد و حتى مقالاتى كه او بعد از اين تاريخ نگاشته است، بسيار بسيط مى‌باشد. اسلوبى كه در اين كتاب به كار برده شده است، از "سجع" خالى است؛ در حالى كه شيخ عبده در اسلوب نگارش، از سجع كار مى‌گرفت، بناء نقش او دراين كتاب، صياغت نص و تبييض است. هر كسى كه اين مرحله زندگى شيخ محمد عبده را نگاشته، ادعا نه نموده است كه شيخ محمد عبده، شرح عقايد عضديه، را تدريس مى‌نموده است. از زبان شيخ محمد عبده، روايت شده است كه اين كتاب را با چند كتاب كلامى ديگر، نزد سيد‌‎جمال‌الدين فرا گرفته است. در تعليقات بر شرح عقايد عضديه در چند جاى، شيخ محمد عبده حاشيه نگاشته است كه خود مى‌رساند كه اين حاشيه‌هاى معدود و محدود بر تعليقات استادش، سيد‌‎جمال‌الدين باشد. در تعليقات شرح عقايد عضديه در تبصره بر يك نظر "دوانى" شارح عقايد عضديه، آمده است كه هيج يك از حكما و متكلمان، جز او به اين نظر نيستند. بناء در آن تاريخ، در مصر جز سيد‌‎جمال‌الدين آگاه به فلسفه و علم كلام، ديگر كسى پيدا نمى‌شد تا با اين قاطعيت حرف بزند. در اين كتاب اصطلاحاتى به زبان فارسی، تركى، هندى، وحتى فرانسه و انگليسى آمده است كه امكانات فهم و آشنايى آن زبان‌ها را در آن ايام، شيخ محمد عبده نداشت. استاد محمد عماره، يك سلسله دلايل ديگرى را هم ذكر مى‌كند كه ثابت مى‌سازد كتاب" التعليقات على شرح العقائد العضديه" از سيد‌‎جمال‌الدين افغانى است، نه از شيخ محمد عبده! استاد عماره مى‌گويد كه برخلاف نظر كسانى كه ادعا دارند، كتاب در زمان حيات شيخ محمد عبده، به چاپ رسيده است و موصوف به آن رضايت داده و انتساب آن را به خويشتن نفى نكرده است، دليل مى‌آورد كه در صفحه آخر كتاب، تاريخ چاپ آن، اواخر شعبان المعظم سال 1323 قمرى آمده است و "استاد امام" در 7 جمادى الاولى همان سال؛ يعنى تقريبا سه ماه قبل از چاپ آن كتاب، داعى اجل را لبيك گفته است و دليل ديگر اينكه در آخرين صفحه آن كتاب چنين آمده است، "العلامة الاوحد، الفهامة الامجد،، المرحوم الشيخ محمد عبده، مفتى الديار المصريه" بناء اين كتاب در زمان حيات شيخ محمد عبده به نشر نرسيده است. زيرا او "مرحوم" خوانده شده است. بعد از مقدمه‌ى محققانه سيد‌‎جمال‌الدين شناس شهير مصرى، دكتور محمد عماره، كتاب "شرح العقائد العضديه" تألیف محمد بن اسعد الصديق يا جلال‌الدين الدوانى، مى‌آيد و در ادامهء آن كتاب "التعليقات على شرح العقائد العضديه" تألیف سيد‌‎جمال‌الدين الحسينى الافغانى كه نام شيخ محمد عبده، به خاطر نقشش در تدوين اين كتاب نيز آمده است. تعليقات سيد‌‎جمال‌الدين شامل 222 تعليق يا حاشيه مى‌شود؛ اما همه كتاب را سيد‌‎شرح نداده است؛ يعنى كتاب دوانى كه 107 صفحه است، سيد‌‎جمال‌الدين 80 صفحه آن را شرح داده است و باقى را فرو گذاشته است. آنچه را سيد‌‎جمال‌الدين شرح نداده است، به مبحث‌هاى معاد روحانى مجازات و محاسبه در روز رستاخيز، صراط، مخلوق بودن بهشت و دوزخ، بهشتيان در جنت جاويدانه‌اند، مرتكب كناه كبيره جاويدان در دوزخ نمى‌ماند، شفاعت پيامبر اكرم صلى‌الله‌عليه وسلم برای مرتكبان گناهان كبيره امتش، عذاب قبر، سؤال منكر و نكير، معجزات، پيامبر صلى‌الله‌عليه وسلم، خاتم پيامبران است، پيامبران معصوم‌اند، كرامات اولياء حق است، امام بعد از پيامبر صلى‌الله‌عليه وسلم ابوبكر صديق رضى الله عنه است، سپس عمر فاروق، عثمان ذى النورين و بعدا على رضى الله عنهم، معناى افضليت و اينكه اهل قبله را كافر نمى‌دانيم. استاد سيد‌‎هادى خسروشاهى در مقدمه اين مجموعه، علت اين كه چرا سيد، كتاب را تا آخر شرح نداده است، چنين مى‌گويد: «سيد‌‎جمال‌الدين از استمرار در شرح، به خاطر اجتناب از خوض در مسائل خلافى، به ويژه قضيه خلافت و امامت، توقف نمود. زيرا خوض در اين مسائل برای شيخ محمد عبده و با نظر به معتقدات او، امر آسانى است و معقول نيست كه قلمش در آن حد توقف نمايد.» استاد سيد‌‎هادى خسرو شاهى گرچه اين عبارت آخر مقدمه‌اش را دليلى آورده است كه شارح اين تعليقات شيخ محمد عبده نيست، بلكه سيد‌‎جمال‌الدين است. اما او در اين سطور مى‌خواهد، حرف دلش را در لفافه بيان كند و صريح نمى‌گويد، اما با اندك‌ترين تعمق هر كس مى‌داند كه استاد خسرو شاهى چه مى‌خواهد بگويد.؟! استاد سيد‌‎هادى خسروشاهى مى‌گويد يا دقيق‌تر از فحواى كلامش چنين استنباط مى‌شود كه: سيد‌‎جمال‌الدين شيعه است و شيخ محمد عبده سنى. چون مباحث بعدى كتاب مورد بحث، مسأله امامت و خلافت است و سيد‌‎جمال‌الدين به خاطر شيعه بودن مخالف آن، نظر دارد، بناء تعليقات و يا تدريس كتاب شرح عقايد را پایان مى‌دهد! اصرار استاد خسرو شاهى برای شيعه ثابت كردن سيد‌‎جمال‌الدين، به خاطر اين است كه او را ایرانى ثابت كند و وضع اين مقدمه هم به اصطلاح منطقيون، به خاطر آن نتيجه است. زيرا او مى‌داند كه سادات كنر، اهل سنت‌اند و آسان‌ترين طريقه برای ایرانى ساختن سيد‌‎همين مذهب عقيدتى‌اش است.

«تسليك النفس إلى حظيرة القدس»، كتابى است كلامى كه توسط حسن بن يوسف بن مطهر، معروف به علامه حلّى به درخواست فرزندش محمد به نگارش درآمده است. كتاب حاضر به موضوعات ذيل پرداخته است: امور عامّه، تقسيم موجودات، بحث از اقسام موجودات، احكام موجودات، اثبات واجب الوجود و صفات او، عدل، نبوت، امامت و معاد. هر يك از اين موضوعات خود مشتمل بر مباحث متعددى است. نويسنده اثر حاضر را به مهم‌ ترين مسائل كلامى اختصاص داده و آن ها را در قالب‌ هاى فلسفى و برهانى مورد بحث و بررسى قرار داده است. اين كتاب بسيار شبيه كتاب «تجريد الاعتقاد» استاد علامه حلّى؛ يعنى خواجه نصيرالدين طوسى است كه خود علاّمه به شرح آن پرداخته و آن را «كشف المراد» نام نهاده است.

«اسرار توحید»، نوشته محمدعلی اردکانى ترجمه فارسى کتاب «التوحید»، مرحوم شیخ صدوق است و هیچ کتابى به جامعیّت مطالب آن در زمینه اسماء و صفات و افعال بارى‌ تعالى یافت نمى‌ شود؛ ضمن آن که بسیارى از احادیث آن در سایر کتب معتبر حدیث با اسناد متعدد نقل شده است. کتاب مشتمل بر شصت و پنج باب است که عناوین برخى از آنها بدین شرح است: «باب اول»، در بیان ثواب موحدان و عارفان. «باب دوم»، در بیان توحید و نفى تشبیه و مراد از نفى تشبیه متصف نبودن آن جناب است، به صفات ممکنات و عدم اشتراک با ایشان در حقیقت صفات. «باب سوم»، در بیان معنى واحد و توحید و موحد. «باب هفتم»، در بیان این که خداى تبارک و تعالى چیزیست. «باب یازدهم»، در بیان صفات ذات و صفات افعال. «باب بیست و هشتم»، در بیان نفى مکان و زمان و سکون و حرکت و فرود آمدن و بالا رفتن و منتقل شدن از خدا. «باب سى و یکم»، در ذکر معنى (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ). «باب سى و ششم»، در رد بر ثنویه و زنادقه. «باب چهل و دویم»، در اثبات حدوث عالم. «باب پنجاه و یکم»، در بیان فطرت خداى عز و جل خلائق را بر توحید. «باب پنجاه و هفتم»، در نفى جبر و تفویض. «باب پنجاه و هشتم»، در بیان قضاء و قدر و فتنه؛ یعنى آزمایش و روزى‌ ها و نرخ‌ ها و قدرت‌ هاى معین. و....

کتاب «انوار الحکمة» تالیف ملا محمدمحسن فیض کاشانی، گزیده و تلخیص کتاب علم الیقین (یکی دیگر از آثار نویسنده) است. نگارنده در این کتاب در صدد بیان معارف کلامی برگرفته از قرآن و حدیث و حکمت متعالیه برآمده است. فیض در این کتاب در صدد بنیان نهادن علم کلام بر مبنای کتاب و سنت و تبیین آن بر اساس فلسفه می‌ باشد. کتاب دارای چهار بخش اساسی است: بخش نخست: كتاب العلم بالله بخش دوم: كتاب العلم بالملائكة بخش سوم: كتاب العلم بالكتب و الرسل بخش چهارم: كتاب العلم باليوم الآخر.

كتاب «جامع الأفکار و ناقد الأنظار»، مفصل‌ ترين و كامل‌ ترين كتاب محمد مهدی نراقی است كه درباره توحيد نوشته شده است. نراقى اين كتاب را در سال 1193 ق؛ يعنى در اوج اقتدار علمى و توان نويسندگى خود نگاشته است، از اين‌ رو آراء حكماء و متكلمين متقدم؛ همچون فارابى، شيخ بهمنيار، شيخ اشراق، خواجه طوسى، قوشجى، خفرى و نسفى را مورد نقد و بررسى قرار داده است. او گرچه در كتاب خود به تفصيل سخن گفته، اما مسائلى باعث شده‌ اند در مباحث پايانى كتاب، از نقل و بررسى اقوال ديگران چشم‌ پوشى كند. مسائل و مصائبى؛ مانند ناامنى پديد آمده از فوت سلطان عصر، بيمارى عمومى، هجرت از وطن مأنوف، دورى از اولاد و... كه مصنف در خاتمه به تلخى از آن ها ياد مى‌ كند. مولف وجه تسميه اين كتاب را جامعيت آن بر افكار الهى و نقد آن ها بيان مى‌ كند. به خصوص نقد آرائى كه متعلق است به حواشى به كتاب شرح جديد قوشجى بر كتاب تجريد الاعتقاد خواجه. به طور كلى كتاب از سه مقدمه و دو مقاله در دو جلد تشكيل يافته است. عناوين جلد دوم عبارتند از: مقاله دوم: اين مقاله از دو باب تشكيل يافته است، يكى در مورد صفات ثبوتيه و ديگرى در مورد صفات سلبيه.