جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله، چهارمین مقاله مجله حاضر (lokāyata) از صفحه 33 تا 44 می باشد.

هیوم از فیلسوفان تجربه­گراست که گاهی خود را فیلسوف شکاک می‌نامد و گاهی با شکاکیت مخالفت می‌کند؛ از این رو ارائه طرح منسجم از فلسفه هیوم یکی از مسائلی است که شارحان با آن روبه‎رو هستند. در این نوشتار کوشش می‌شود طرح منسجمی از آرای هیوم در باب شکاکیت ارائه شود. هیوم منطقاً شکاکیت را موجه و مستدل، اما به علل روان­شناختی ناپایدار و موقت می‌داند؛ به همین دلیل ضمن دفاع از استدلال‌های شکاکانه در زمینه «سرایت احتمال خطا در هر استدلال عقلی» و «نفی عقلی‏بودن اعتقادات طبیعی (مثلاً اعتقاد به علیت و اعتقاد به وجود خارجی و اعتقاد به نفس)، از گریزناپذیری این اعتقادات دفاع می‌کند و می‌کوشد با بی‌اعتنایی به تردیدهای شکاکانه، این اعتقادات را حفظ کند. البته در این نوشتار مشخص می‌شود این موضع شکاکانه هیوم خالی از اشکال نیست؛ هم از این جهت که استدلال‌های شکاکانه مورد نظرش مخدوش است و هم از این جهت که راهکار روان­شناختی او قادر به غلبه بر تردیدهای شکاکانه نیست؛ بنابراین موضع شکاکانه هیوم از جهات مختلفی پذیرفتنی نیست و نمی‌تواند جایگزین تبیین عقلی و صحیح فیلسوفان مسلمان برای این اعتقادات باشد

مولف در این رساله کوشیده نقد پدیدارشناختی هوسرل از تجربه‌گرایی هیوم را به طور مختصر مورد بررسی قرار دهد. در این بررسی، سه هدف عمده مورد توجه بوده است که هر کدام ارتباطی درونی با یکدیگر دارند: در وهله اول مولف کوشیده روایتی نقادانه از فلسفه هیوم عرضه کند و امکانات پدیدارشناختی نهفته در آن را مورد توجه قرار دهد. در عین حال تلاش شده شباهت‌های نظام‌مند موجود میان فلسفه‌های هیوم و هوسرل تحلیل شوند و در همان حال نقطه تمایز آن‌ها (که همان نظریه انتزاع و تصورات کلی باشد) مورد تاکید قرار گیرد. در نهایت نیز قصد بر آن بوده که ایده پدیدارشناختی تکوینی هوسرل متاخر مورد توجه قرار گیرد و نشان داده شود که فهم درخور این پدیدارشناختی، در گرو آگاهی از نظریه‌های تجربه‌گرایانه هیوم بوده که توسط هوسرل اتخاذ شده‌، گسترش یافته و در برخی موارد حتی کاملا متحول شده‌اند.

در این پژوهش به بررسی ارتباط میان شک‌گرایی و محافظه‌کاری در اندیشه‌ی دیوید هیوم پرداخته‌ایم. ادعای اصلی نگارنده آن است که شک‌گرایی هیوم در عرصه‌ی شناخت‌شناسی بر نظریات سیاسی او تأثیر گذاشته و آن را به شکل محافظه‌کاری درآورده است. هیوم در طول تاریخ یکی از شدیدترین انتقادات را نسبت به توان عقل انسانی وارد ساخت. به نظر هیوم بسیاری از مفاهیم نه مبنای عقلانی دارند و نه عقلاً توجیه‌پذیر هستند. اما ما در زندگی روزمره بر چنین مفاهیمی متکی هستیم و آن‌چه این عقاید را در نظر ما چنین مهم و اساسی جلوه می‌دهد، غریزه‌ی ما است. چنین غریزه‌ای بر خلاف تعقل، وجه مشترک انسان و حیوان است.هیوم در فلسفه‌ی اخلاق بر آن بود که «خیر» و «شر» برآمده از عقل نیست، بلکه زائیده‌ی احساساتِ ما است. به نظر او، ما افعال و احکام اخلاقی را بر اساس تطابق‌ آن‌ها با عقل انتزاعی مورد مدح و ذم قرار نمی‌دهیم، بلکه آن‌چه عامل تعیین‌کننده در ارزش اخلاقی یک حکم یا فعل است، «فایده»‌ای می‌باشد که آن فعل یا حکم برای بشر به همراه دارد. او معتقد است اخلاقیات بر غرایز و احساسات متکی است و انگیزه‌ی رفتار آدمی احساسات و نه عقل‌ او است.هیوم در عرصه‌ی نظریات سیاسی، نسبت به عقل در هدایت جامعه، بدبین است. در اندیشه‌ی سیاسی او، جامعه و حکومت بر اساس «پیمان نخستین» و یا در برهه‌ای خاص پا به عرصه‌ی وجود نگذاشت، بلکه به تدریج در میان انسان‌ها شکل گرفت و رشد کرد. نهادها و سازمان‌های اجتماعی برای رفع نیازهای انسان - که الزاماً همیشه عقلانی نیستند- در طول تاریخ شکل گرفته-اند و صحت آن‌ها در طول زمان به اثبات رسیده است، پس هدایت درست جامعه باید بر اساس این نهادها و سنن و نه عقل انتزاعی باشد.

در این مقاله بر اساس شواهد موجود در آثار هوسرل و هیوم استدلال شده است که تفسیر خاص هوسرل از فلسفۀ هیوم به­عنوان فلسفه­ای استعلایی ریشه در رویکرد خاص هوسرل به جستجوی امر استعلایی در فلسفۀ جدید دارد که با واقعیات تاریخ فلسفه یا دست کم با آنچه عموم مورخان فلسفه می­گویند، همخوانی ندارد. در واقع، هوسرل طبق یک سنت تفسیری که مختص فیلسوفان مبتکر، و نه شارحان آثار فلسفی و تاریخ­نگاران فلسفه، است به آرای هیوم نظر کرده و کوشیده تا ریشه و پیشینۀ برخی از مفاهیم اساسی پدیدارشناسی خود را در آرای هیوم بیابد. در اینجا پس از بررسی نسبت پدیدارشناسی هوسرل با تجربه­گرایی و جایگاه مفهوم «استعلایی» در تجربه­گرایی هیوم، مؤلفه­های تقلیل، تقوم و زیست­جهان در پدیدارشناسی هوسرل به ترتیب به عنوان همتایان شکاکیت، تخیل و عالم خارج در فلسفۀ هیوم مورد بحث قرار گرفته­اند. در نهایت این نتیجه حاصل شده که هوسرل از این رهگذر وارد گفتگویی فلسفی با هیوم شده تا ناگفته­ها و نااندیشیده­های او را در چهارچوب پدیدارشناسی استعلایی خود بیان کند. این رویکرد هوسرل همانی است که بعداً در هرمنوتیک متأخر هایدگر و رویکرد خود هایدگر به آرای فیلسوفان گذشته مشاهده می­شود.

هدف از این پژوهش، بررسی ‌‌‌راه‌حل هیوم برای مسأله استقراست. اینکه آیا می‌توان با مشاهده چند نمونه جزئی درباره موارد مشابه مشاهده نشده حکم صادر کرد، مسأله‌‌ای است که همچنان یکی از بحث‌‌‌های داغ محافل فلسفی است. هیوم هرچند در آثارش مستقیماً به این مسأله اشاره نکرده ولی در خلال بحث از علیت به این پرسش پاسخ داده است. هیوم منشأ صدور حکم کلی با استناد به نمونه‌های جزئی را در روان آدمی می‌داند. روان آدمی به گونه‌ای است که پس از مشاهده مکرر همبودی اشیاء در گذشته، این انتظار در او شکل می‌گیرد که در آینده نیز چنین تکراری را مشاهده کند تا اینجا را تمامی مفسرین هیوم قبول دارند اما اینکه آیا هیوم فراتر از این هم نظری در مورد علیت دارد یا نه موجب بروز اختلاف بین مفسرین شده است. در این مقاله در ابتدا گزارش وفادار به متنی از علیت و به تبع آن مسأله استقرا نزد هیوم ارائه شده و در ادامه به اختصار تفاسیر متفاوتی که از علیت هیوم مطرح شده، آمده است و در آخر هر یک از این تفاسیر به اجمال بررسی شده و اشکالات هر یک به اختصار بیان شده است.